Электроэнцефалография (ЭЭГ)

Хронаксиметрия

Хронаксиметрия – тіндердің қозғыштық қасиеттерін сипаттайтын әдістерге жатады. Бұл әдіспен хронаксияны анықтайды. Тіндерде қозуды тудыратын екі реобазалық (немесе екі табалдырық) ток күшінің әсер ететін ең аз уақыты – хронаксия деп аталады. Тіндердің қозғыштығы мен хронаксиясы арасында кері тәуелділік болады (қозғыштығы жоғары тіндердің хронаксиясы төмен).

Хронаксияны анықтау үшін хронаксиметр аспабын пайдаланады. Бұл ток кернеуін 1-ден 300 В және ұзақтығын 0,01-ден 40 мс дейін өзгертетін мүмкіндігі бар электростимулятор.

Жұмысты орындау: Алдын ала физиологиялық ерітіндімен дымқылданған мақтамен жабылған индифференті электродты (анод) білектің ішкі жағына бекітеді. Активті электродпен (катод) білектің ішкі жағында орналасқан саусақтардың бүгілдіргіш еттерін қозғалтатын нүктесін табу керек (сурет 11). Сонан кейін хронаксиметрді «реобаза» режиміне аударады. Алдында анықталған бүгілдіргіш еттердің қозғалтқыш нүктесінде орналасқан активті электродпен ток кернеуінің табалдырықты шамасын немесе реобазасын табады. Анықтауды әлсіз токпен тітіркендіруден бастап, бүгілдіргіш еттердің жиырылуы байқалғанша, біртіндеп ұлғайтады. Ток кернеуі шкаласында реобазаның мөлшерін белгілеп аспапты «хронаксия» режиміне ауыстырады. Сонан кейін токтың кернеу күші екі реобазаға тең жағдайда хронаксия анықталады. Адамның аяқ-қол бұлшықеттерінің хронаксиясы қалыпты шамамен 0,1 – 0,7 мс (реобазасы 60 – 70 в) тең болады.

Жұмысты аяқтағаннан кейін, анықталған реобаза мен хронаксия шамаларын өзара салыстырып, қорытынды жасау керек.

 

5.Жүйке талшықтарымен қозудың өту ерекшеліктері

А) Қозудың жүйке арқылы екі бағытта таралуы.

Жүйке талшықтарына тітіркендіргішпен әсер еткенде пайда болатын қозу өрісі екі жаққа қарай өтеді. Бұл заңдылықты байқау үшін тәжірибені жүйке – бұлшықет препаратына жасайды.

Жұмысты орындау: Бақаның артқы аяқтарынан жүйке-бұлшықет препаратын дайындайды. Сан еттерінің арасынан шонданай жүйкесін тауып, оның сан мен балтыр еттерін қамтамасыз ететін талшықтары сақталады. Жүйкені босатқаннан кейін, ортан жілік пен оның бұлшықеттері кесіледі. Сонда сан мен балтыр еттері бір-бірімен тек шонданай жүйкесінің талшықтарымен байланысады. Препаратты шыны пластинкаға орналастырып, жүйкені стимуляторға қосылған электродпен тітіркендіргенде сан мен балтыр еттерінің бірдей жиырылуы байқалады (сурет 12).

Бұл тәжірибе нені дәлелдейтінін анықтап, схемасын салып, қорытынды жасау керек.

Сурет 6

Б) Жүйкенің физиологиялық тұтастығы заңы.

Қозудың жйүке талшықтарының бойымен таралуы оның анатомиялық және физиологиялық тұтастығына байланысты. Егер жүйке талшықтары созылса (қысылса), салқындатылса немесе дәрі – дәрмектер әсер етсе, оның физиологиялық тұтастығы мен өткізгіштік қасиеті жойылады.

Жұмысты орындау: Жүйке-бұлшықет препаратын даярлағаннан кейін, жүйкені стимуляторға қосылған электродпен тітіркендіргенде балтыр етінің жиырылуы байқалады. Сонан кейін жүйкенің үстіне 2%-ды новокаин ерітіндісімен дымқылданған тампонды 5 минутқа қояды. Осындай әсерден кейін препаратты қайтадан тітіркендіргенде, бұлшықеттің жиырылуы байқалмайды. Егер жүйке үстіндегі тампонды алып тастап, оны Рингер ерітіндісімен шайып, 5 минуттан кейін токпен тітіркендіргенде бұлшықеттің жиырылуы қайтадан көрінеді.

Тәжірибені болғаннан соң талдап қорытынды жасалады.

 

В) Жүйке – бұлшықет синапсындағы қозу өтуінің бұзылысы.

Жүйке-бұлшықет синапсы химиялық заттарға, оның ішінде миорелаксанттарға (кураре, листенон және т.б.) өте сезімтал болады. Бұл заттардың әсерінен қозудың жүйкеден бұлшықетке қарай өтуі тиылады, яғни бұлшықетті жанама тітіркендіргенде ол жиырылмайды, бірақ тікелей тітіркендіргенде жауап қайтарады.

Жұмысты орындау: Қимылсыздандырылған бақаны тақтайшаға етпетінен жатқызып бекітеді. Артқы аяқтарының терісін ұзына бойы кесіп, сан еттерінің арасынан шонданай жүйкесін тауып (қан тамырларына зақым келтірмей) оны лигатураға (жіпке) іліп алады. Сонан кейін бақаның бір аяғындағы қан айналысын тоқтату үшін, лигатурамен сан еттерін қысып байлайды (жүйкені байламай жіптің үстінде қалдырады). Бақаның лимфалық қапшығына 1,0-1,5 мл листенон ерітіндісі егіледі де, 10-20 минуттан кейін шонданай жүйкесін кезекпен ырғақты токпен тітіркендіріп, сан мен балтыр еттерінің жиырылуындағы өзгерістерді бақылайды. Келесі ретте электродпен бақаның екі аяғының балтыр еттерін кезекпен тікелей тітіркендіріп, олардың жиырылуындағы өзгерістерді талдау жасап, корытынды шығару керек.

 

ОРТАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ МЕН ІШКІ СӨЛІНІС БЕЗДЕРІНІҢ

ФИЗИОЛОГИЯСЫ

 

1. Рефлекс және рефлекстік доғаны тәжірибелік зерттеу.

Орталық жүйке жүйесінің (ОМ) негізгі қызметі - рефлекс (латын тілінен аударғанда -тойтарыс беру). Рефлекс дегеніміз органимнің сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштерге ОЖЖ-нің қатысуымен қайтаратын күрделі жауабы. Организмдегі рефлекстік әрекеттердің байқалуына себеп болатын жүйке импульстерінің өтетін жолдары рефлекстік доға деп аталады. Оның жалпы схемасына қарағанда бірнеше бөлімдерден тұратындығын көруге болады (26-сурет).

Рефлекс жүзеге асу үшін рефлекстік доғаның барлық бөлімдерінің тұтастығы сақталынуы керек. Сондықтан рефлекторлық доғаның қай бөлімін болса да алып тастаған жағдайда, оның әр қайсысының әрекеттік маңызын талдауға болады.

а) Рефлекс уақытын анықтау. Хронорефлексометрия.,

Жұмысты орындау: Жұлын рефлекстерін, алдыңғы миы алынып тасталынған, тек жұлыны сақталған бақадан бақылауға болады. Алдын-ала бақаның басын кесіп, астыңғы жағынан штативке іліп қояды. Тәжірибені 5-10 минуттан соң немесе жұлындық талықсу (шок) өткеннен кейін бастайды.

0,5%-тік күкірт қышқылының ерітіндісі құйылған ыдысқа бақаның артқы аяғының бірін батырғанда ол аяғын тез тартып алады. Тітіркендірудің бастапқы әсерінен алғашқы жауап қайтаруға дейінгі уақыт рефлекс уақыты (Тюрк бойынша) деп есептеледі. Рефлекс уақыты тітіркендірудің күшіне тәуелді болады.

Адам рефлекстерінің уақыты хронорефлексометрия әдісімен анықталады. Қабылдағыштар аймағына әр түрлі тітіркендіргіштермен (жарық, дыбыс және т.б.) әсер еткенде пайда болатын соматикалық және вегетативтік реакциялардың жасырын уақыты арнаулы аспаптармен (хронорефлексометрмен) тіркеледі. Сондағы дыбысқа байқалатын рефлекстің орташа уақыты -0,14 с, жарыққа - 0,18 с, ауырсынуға - 0,08 с.

Бұл әдіс спорт және еңбек физиологиясында, сонымен қатар ОЖЖ-нің кейбір ауруларын анықтауда кеңінен қолданылады.

б) Рефлекстік доғаны талдау.

Жұмысты орындау: Жұлыны сақталған бақаның артқы бір аяғының тізе буынынан төмен терісін сыпырып алып, оның тері қабылдағыштарын (рецепторларын) алып тастайды. Сонан кейін осы аяғын ыдысқа құйылған 0,5%-тік күкірт қышқылының ерітіндісіне батырады. Осы әсерден кейін бүгілу рефлексі байқалмайды. Оның себебі не екенін түсіндіру керек.

Рефлекстік доғаны әрі қарай талдау үшін, екінші жолы шонданай жүйкесінің афференттік талшықтарының өткізгіштік қасиетін уақытша жою керек. Ол үшін терісі бар екінші аяқтың шонданай жүйкесін босатып лигатураға алады да, оның үстіне новокаин ерітіндісімен дымқылданған тампонды қояды. Шонданай жүйкесі аралас (афференттік және эфференттік) талшықтардан құралатын болғандықтан, новокаиннің әсерінен импульстердің өтуі, біріншіден, афференттік (сезгіш) талшықтарда, сонан кейін, эфференттік (қозғалтқыш) талшықтарда тоқтайды. Сондықтан бақаның осы аяғын күкірт қышқылына батырғанда бүгілу рефлексі байқалмайды. Егер бақаның арқа немесе құрсақ терісіне 1%-тік күкірт қышқылымен дьмқылданған сүзгі қағазын тигізсе, екі аяғының да бүгілу рефлексі байкалады. Бұл тәжірибе шонданай жүйкесінің құрамындағы эфференттік (қозғалтқыш) талшықтар өткізгіштігінің сақталғандығын көрсетеді.

Рефлекстік доғаның орталық бөлімін талдау үшін, Тәжірибенің соңында жұлынды бұзу керек. Жұлыны бұзылған бақаның аяғын күкірт қышқылымен тітіркендіргенде ешқандай рефлекс байқалмайды.

в) Жұлын рефлекстерінің қабылдағыш (рецепторлар) аймағы.

Дене бетінде тітіркендіру кезінде байқалатын әр рефлекстің

өзінің қабылдағыш аймағы болады. Кейде дененің белгілі учаскесі (мысалы, терісі) көптеген рефлекстердің қабылдағыш аймағы болуы мүмкін. Қабылдағыш аймағынан алынатын рефлекстің түрі, оның денедегі орналасуына ғана емес, сонымен қатар тітіркендірудің күші мен ұзақтығына және нерв орталығының әрекеттік жағдайына байланысты.

Қарапайым шартсыз рефлекстерді бас миы алынып тасталған немесе жұлыны сақталған жануарларда байқауға болады. Мұндай рефлекстерді жұлын рефлекстері деп атайды.

Жұмысты орындау: Жұлыны сақталған бақаның артқы аяғының терісіне 0,1%-тік күкірт қышқылымен дымқылданған сүзгі қағазды тигізіп, бүгілу рефлексін анықтайды. Сонан кейін осы аяғына 0,3 жөне 0,5%-тік қышқылдармен әсер етіп, олардың ішінен айқын бүгілу рефлексін тудыратын ерітінді концентрациясын таңдап алады. Осы ерітіндіге малынған сүзгі қағазын бақа денесінің әр жеріне (алдыңғы аяғына, құрсақ терісіне, кеудесіне т. б) тигізіп, одан қандай рефлекстер байқалатынын белгілейді.

Тітіркендірудің арасында 2-3 минут уақыт болуы керек және әрбір тітіркендіруден кейін бақаның аяғын суға малып, қышқылды жуып кетіреді.

Жұмысты орындап болғаннан соң, алынған рефлекстердің қабылдағыш аймағының кескіні (схемасы) мен рефлекстік доғасының суреті дәптерге салынып, қорытынды жасалады.

г) Рефлекс уақытының тітіркендіру күшіне тәуелділігі.

Жұмысты орындау: Жұлыны сақталған бақаның астыңғы жағынан штативке іліп, 5-10 мин өткеннен соң тәжірибені бастайды. Бақаның артқы бір аяғын күкірт қышқылының ең төмен концентрациялы ерітіндісіне (0,1%) батырып, бүгілу рефлексінің уақытын анықтайды. Сонан кейін қышқылдың концентрациясын біртіндеп жоғарылатып, әрбір ерітіндідегі рефлекс уақыты анықталады. Әр тітіркендірудің арасындағы уақыт 2-3 минуттан кем болмауы керек. Қышқыл әсерінен кейін бақаның аяғын сумен жуып отырады. Тәжірибенің нәтижесін төменгі кестеге енгізіп, қорытынды жасайды.

8- кесте

Тәжірибе	Күкірт қышқылының концентрациясы
	0,1	0,2	0,3	0, 4	0,5	%
Рефлекс уақыты (с)

 

 

2. Жүйке орталығындағы қозудың таралу ерекшеліктері.

а) Қозудың уақытша жинақталуы (суммация).

Жұмысты орындау: Бақаның басын көзінің артқы сызығымен кеседі де, тәжірибені таламусы сақталған бақаға жасайды. Ағаш пластинаның бетіне жатқызылған бақаның артқы аяғының біріне стимуляторға жалғанған, ара қашықтығы 0,5 см, екі электродты орап орналастырады. Стимуляторды токқа қосып, тітіркендірудің табалдырықты шамасын табады. Сонан кейін стимулятордың 1 Гц және 20-50 Гц жиілігімен тітіркендіріп, әсіресе жоғары жиілікті әсерден байқалатын қимыл өзгерістеріне көңіл бөлу керек. Осы байқалатын құбылыстарды түсіндіру қажет.

б) Қозудың кеңістікте жинақталуы.

Жұмысты орындау: Таламусы сақталған бақаны штативке іліп, біраз уақыт (5-10 мин) өткеннен соң, артқы аяғының бүгілу рефлексі бойынша қозудың кеңістікте жинақталуын байқауға болады. Ол үшін бақаның артқы аяғы башайларының ұшын ғана белгілі (табалдырықты) концентрациялы қышқыл ерітіндісіне батырып, бүгілу рефлексінің уақытын секундомермен анықтайды. Рефлекс уақыты - башайлардың ұшын қышқылға тигізгеннен бастап, тартып алғанға дейінгі уақытқа сәйкес келеді. Сонан кейін бақаның аяғын сумен шайып, қышқыл ерітіндісіне жіліншігін түгелдей батырады да, қайтадан рефлекстің уақытын анықтайды. Осы екі жағдайдағы рефлекс уақытының өзгерістерін салыстырады.

Бақаның жіліншігін түгелдей қышқылға батырғанда байқалатын рефлекс уақытының өзгерістерін түсіндіру керек.

в) Жүйке орталығындағы қозудың жайылысы (иррадиация).

ОЖЖ-дегі қозудың таралуы, оның нейрондар тізбегімен жайылысы - иррадиация деп аталады. Қозу жайылысын тәжірибелік жағдайда байқау үшін бақаның ОЖЖ-дегі тежеуші түйіспелері арқылы жүйке импульстерінің өтуін тоқтататын стрихнин егіледі.

Жұмысты орындау: Штативке ілінген жұлыны сақталған бақаның артқы бір аяғының башайын пинцетпен жайлап қысқанда, осы аяқтың бүгілуі байқалады. Егер башайына күштірек тітіркендірумен әсер етсе, бүгілу рефлексі екінші аяғынан да көрінеді, бұл қозудың таралуына байланысты.

Бақаның лимфа қабына 0,1%-тік стрихнин ерітіндісінің 0,3 немесе 0,6 мл егіледі. Біраз уақыттан соң бақаның артқы аяғының бірін пинцетпен қысып тітіркендіргенде, оның бұлшық еттері түгелдей құрысып қалады. Мұндай рефлекс өзгерістерін түсіндіру керек.

 

3. Адамның жұлын рефлекстерін анықтау әдістері.

а) Тізе рефлексі. Оны анықтау үшін зерттелушіні орындыққа отырғызып, бір аяғын екінші аяғының үстіне орналастырады. Сонан кейін дәрігерлік балғашықпен санның төртқырлы етінің сіңіріне (тізеден төмен) жеңілдеу соққы береді (27-сурет). Рефлекторлық доғасы: сан жүйкесі, жұлынның II-IV бел сегменті. Жауабы - санның төртқырлы еті жиырылып, балтыр еті жазылады Сол және оң аяқтардың рефлекстерін өзара салыстыру керек.

б) Ахиллов рефлексі. Оны анықтау үшін адамды орындықтың үстіне тізесінен тұрғызып, дәрігерлік балғашықпен балтыр бұлшық етінің сіңіріне жеңілдеу соққы береді (28-сурет). Бұл рефлекстің рефлекторлық доғасы: шонданай жүйкесінің талшығы, жұлынның I-II сегізкөз сегменті.Жауабы - аяқ басының бүгілуі.

в) Шынтақ рефлексі (қолдың бүгілдіргіш еті сіңірінің рефлексі). Адамның жартылай бүгілген немесе бостау ұстаған қолын зерттеушінің алақанына салып, бас бармағын екі басты еттің сіңіріне орналастырады да, оның үстінен балғашықпен жеңілдеу соққы береді (29-сурет). Рефлекторлық доғасы: бұлшық ет-тері жүйкесі, жұлынның V-VI мойын сегменттері. Жауабы - иықтың екі басты етінің жиырылуы және білектің шынтақ буынында бүгілуі.

г) Шынтақ рефлексі (қолдың жазылдырғыш еті сіңірінің рефлексі). Оны анықтау үшін зерттеуші адамның бір жағында тұрып, оның қолын иық буынында сыртқа қарай бұрады да, сол қолымен шынтақ бүгілісінен горизонтальды бағытта ұстағанда, ол оның білегі тік бұрышты салбырап тұрады. Сонан кейін дәрігерлік балғашықпен иықтың ұшқырлы етінің сіңіріне жеңілдеу соққы береді (30-сурет). Рефлекторлық доғасы: бұлшық ет-тері жүйкесі, жұлынның VII-VIII мойын сегменттері.Жауабы - иықтың ұшқырлы етінің жиырылуы және білектің шынтақ буынында жазылуы.

д) Қас үстілік рефлексі. Дәрігерлік балғашықпен қас үстілік доғасының қырына жеңілдеу соққы берегеннен пайда болады. Рефлекторлық доғасы: көз жүйкесі (үшкіл жүйкенің I талшығы) үшкіл жүйкенің сезімтал ядросы, бет жүйкесінің қозғалтқыш ядросы, бет жүйкесі. Жауабы – қабақтардың жабылуы.

е) Кірпік қағу рефлексі.Нұрлы қабықтың үстіндегі қасаң қабыққа мақтамен жай тигізгенде пайда болады. Рефлекторлық доғасы қас үстілік рефлексінікіндей. Жауабы – қабақтардың жабылуы.

ж) Жақ асты рефлексі. Ауыз сәл ашық тұрған кезінде иекке дәрігерлік балғашықпен жеңілдеу соққы берегеннен пайда болады. Рефлекторлық доғасы: жақ асты жүйкесінің сезімтал талшықтары (үшкіл жүйкенің III талшығы), үшкіл жүйкенің сезімтал ядросы, оның көпірде орналасқан қозғалтқыш ядросы, үшкіл жүйкенің III талшығының қозғалтқыш талшықтары. Жауабы – шайнау бұлшық еттерінің жиырылуы.

Осы көрсетілген және т. б. рефлекстерді анықтап, олардың рефлекстік доғасының кескінін дәптерге салып, қорытынды жасау керек.

 

Статикалық және стато-кинетикалық рефлекстер.

Сомалық рефлекстер 2 түрге – фзалық және тонустық болып бөлінеді. Тонустық рефлекстер дененің табиғи күйін, кеңістіктегі дене бағдарын, дене мүшелерінің өзара қатынасын сақтауға бағытталған (мысалы: адамның омыртқа жотасын түзеп, екі аяққа тұрып, бастың вертикальды күйін қалыптастыру рефлекстері). Олар поза өзгерістерінде: бастың кеудеге қатысты бағыты өзгергенде, сонымен қатар дененің түзу сызық бойымен немесе шеңберде тік және көлденең бағытты өзгерістерінен туады.

Жұмысты орындау: Қоянды шалқасынан столға жатқызады, сол кезде оның барлық аяқтары жартылай бүгіліп тұратындай күйде болады. Статикалық рефлекстер дене кеңістікте қозғалмай өз күйін ауыстырғанда байқалады. Оларға позалы- тонусты дене қалпын сақтайтын және түзету кезінде қайта орнына келетін рефлекстер жатады. Дене қалпын сақтайтын рефлекстер – жануарлардың басының бағыты дене бағытына сәйкес келмейтіндіктен пайда болады. Тартылу күші орталығының өзгеруінен дене тепе-теңдігі бұзылуы мүмкін. Сонымен қатар вестибулярлы талдағыштың отолиттік аппараты, бұлшық еттер мен сіңірдің проприорецепторлары тітіркеніп, позалы- тонусты рефлексті тудырады. Басты тез арада бұру бүкіл дененің қозғалуына негіз болады. Қоянның басын оңға бұрады. Бұл кезде қоянның оң жақ алдыңғы аяғы созылып, сол жақ аяғы бүгіледі. Қоянды аяқтары жартылай бүгілген күйде, шалқасынан жатқызады. Басты бастапқы қалпына келтіреді. Қоянның басын солға бұрып, екі алдыңғы аяқтары қалай өзгеретінін бақылау керек.

Стато-кинетикалық рефлекстер.

Стато-кинетикалық рефлекстер дененің кеңістіктегі белсенді немесе белсенді емес қозғалысы нәтижесінде пайда болады және тепе-теңдікті сақтауға бағытталған. Қозғалыс сипатына сай олар 2 топқа бөлінеді. Біріншілері – түзу сызықты қозғалыс кезінде сызықтық жылдамдықтың үдеуінен, екіншісі- шыр айналдыру нәтижесінде бұрыштық жылдамдықтың үдеуінен пайда болады.

Жұмысты орындау:

а) Лифт рефлексі (дененің жоғары көтеріліп және төмен түсуі кезіндегі сызықтық жылдамдықтың үдеу реакциясы). Қоянды тақтайға отырғызып бақылайды: алдыңғы және артқы аяқтары бүгілген, басы көтеріңкі. Сонан соң тез арада тақтайды жоғарыдан төмен түсіріп, онан соң тез төменнен жоғарыға көтереді. Тез төмен түсірген кезде, қоянның аяқтары жазылып, басы көтеріледі. Кенеттен тоқтаған кезде, қоянның аяқтары тез бүгіледі де, басы мен денесі тірек нүктесіне жақындайды. Аталған өзгерістер негізінен қоянның алдыңғы аяқтарынан жақсы байқалады. Жоғары көтерілгенде қарама-қарсы рефлекстер байқалады.

б) Секіруге дайындық рефлексі. Қоянды жамбасынан ұстап, басын төмен бағыттайды. Бұл кезде қоянның аяқтары жартылай бүгілген болады. Оны төмен қарай тез түсіре бастағанда, алдыңғы аяқтары жазылады. Екі рефлекстің де пайда болуы вестибулярлық талдағыштың шеткі бөлімінің тітіркенуінен пайда болады және осы бөлімі бұзылғанда жойылады.

 

4. ОЖЖ -дегі тежелуді тәжірибелік зерттеу.

ОЖЖ-і қызметінің негізінде өздерінің әрекеттік қасиеттері қарама-қарсы және белсенді процестер - қозу мен тежелу жатады. Жүйке орталығының қозғыштығы мен өткізгіштігінің оған келген имлульстердің әсерінен әлсіздену (азаю) жағдайын тежелу деп атайды. Алғашқы рет орталық тежелуді И. М. Сеченов (1862) бақаға тәжірибе жасап зерттеген, сондықтан бұл тәжірибе "сеченовтің тежелуі" деп аталады.

а) И. М. Сеченовтің тежелуді анықтау тәжірибесі.

Жұмысты орындау: Алдыңғы миы алып тасталғаннан кейін, аралық миы (таламусы) сақталған бақаны штативке іліп қояды да, 10-15 минут өткен соң тәжірибеге кіріседі. Осы уақыт аралығында мидың кесілген жерін мақта тампонымен құрғатып отырады. Сонан соң бақаның артқы аяғының бірін 0,1 немесе 0,2%-тік күкірт қышқылы ерітіндісіне батырьш, бүгілу рефлексінің уақытын 2-3 рет анықтайды. Рефлекс уақыты шамамен 10-15 с болу керек. Әрбір тітіркендіруден соң бақаның аяғын сумен шайып отырады (31-сурет). Осылай бастапқы рефлекстің уақытын анықтағаннан соң, кесілген мидың үстіне ас тұзының кішкене бір түйірін (кристалын) қойып, 1 мин ішінде рефлекс уақытын қайтадан анықтайды. Сонда бүгілу рефлексі уақытының ұзарғандығы, кейде тіпті жойылуы байқалады. Енді тітіркендіргішті алып тастап, 5-7 мин өткен соң қайтадан рефлекс уақытын анықтайды. Сонда ол уақыт рефлекстің бастапқы уақытымен шамалас болады.

Осындай рефлекс уақытының өзгерістерін түсіндіру керек.

б) Жұлын рефлекстерінің өзара тежелуі.

Кейде екі рефлекс тудыратын рецепторлық аймақты бір мезгілде және күшті тітіркендірген кезде жұлын рефлекстерінің тежелуі байқалады.

Жұмысты орындау: Жұлыны сақталған бақаның артқы аяғының бірін 0,5%-тік күкірт қышқылына батырып, бүгілу рефлексінің бастапқы уақытын анықтайды. Бақаның аяғын сумен шайып,қышқылын кетіреді. Сонан кейін оның бір аяғын қышқылға батырады да, осы кезде екінші аяғын Пиан қысқышымен қысады. Осындай бір мезгілде екі тітіркендіру әсерінен бақаның қышқыл ерітіндісінен аяғын тартып алу (бүгілу) рефлексінің уақыты ұзарады. Кейде бұл рефлекс жоғалып кетеді. Осы байқалған құбылыстарды түсіндіру керек.

в) Бүгілу рефлексінің ілеспелі (реципрокты) тежелуі.

Жұмысты орындау: Тәжірибені екі тәулік -2° С салқындықта сақталған бақаға жасайды. Себебі мұндай бақада рефлекстер баяу және ұзақтау өтеді. Алдыңғы миы алып тасталған бақаны штативке іліп қояды. Артқы бір аяғының терісіне бүгілу рефлексін тудыратын механикалық тітіркендірумен әсер етеді (пинцетпен башайынан жайлап қысу). Бүгілу рефлексі кезінде тек қана бүгілдіргіш еттердің орталығының қозуы ғана емес, сонымен қатар осы жақтағы жазылдырғыш еттердің орталығының ілеспелі тежелуі байқалады. Бақаның бірінші аяғындағы бүгілу рефлексі байқалған уақытта, оның екінші аяғын да тітіркендіреді. Сонда екінші аяқтың бүгілуімен қатар бірінші аяқтың жазылуы көрінеді. Мұндай бүгілу, бақаның қарама-қарсы жақтағы аяғын тітіркендіргендегі бүгілу рефлексі орталығының ілеспелі тежелуінің нәтижесі.

Бақаның аяқтарын кезекпен тітіркендіріп, рефлекстерді бақылауды бірнеше рет қайталау керек.

 

Электроэнцефалография (ЭЭГ).

ЭЭГ - мидың жиынтық электрлік белсенділігін тіркеу әдісі. Тіркелген ЭЭГ-ма мидағы зат алмасу процестерінің деңгейіне сәйкес әрекеттік жағдай өзгерістерін сипаттайды. Гипоксия, терең наркоз немесе қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуы үлкен жартышарлар қыртысының электрлік белсенділігін төмендетіп тежеуге келтіреді. 0рганизмнің жалпы жағдайына ЭЭГ-маның тәуелділігі клиникада операция жасау кезінде және наркоз деңгейін бақылау үшін кеңінен қолданылады.

Адам миының биоэлектрлік белсенділігін тіркеу бас терісінің үстінен, кейде операция кезінде ашық ми бетінен немесе миға енгізілген микроэлектродтар көмегімен жүргізіледі. Тіркеуші электродтардың орналасуы әртүрлі болады: униполярлы, биполярлы және мультиполярлы. Солардың ішіндегі белсенді электродтармен мидың белгілі бір аймағындағы биопотенциалдар тіркеледі.

Мидың түрлі биопотенциалдарының ішінде фондық немесе спонтанды электрлік белсенділігін ажыратады, олар ЭЭГ - да әр түрлі ырғақтармен (ритмдермен) бейнеледі (32-сурет).

Альфа-ырғағы - жиілігі 8-13 Гц, амплитудасы 30-70 мкВ по-тенциалдардың синхронды тербелістері. Олар көбіне, тыныштық жағдайда көзді жұмып отырғанда, мидың артқы бөлімдерінде байқалады.

Бета-ырғағы - жиілігі 14-30 Гц, амплитудасы 10-30 мкВ потенциал тербелістері. Бұл ырғақтар организмнің белсенді әрекеттерінде (эмоциялық қозу, ойлық және физикалық жүктеме) мидың маңдай және орталық аймақтарынан тіркеледі.

Тета-ырғағы - жиілігі 4-7 Гц, амплитудасы 100-150 мкВ потенциал тербелістері. Бұл ырғақтар қалғуда, ұйқының бастапқы кезеңінде, жеңіл наркоз берілгенде және кейбір науқастарда байқалады.

Дельта-ырғағы - жиілігі 1-4 Гц, амплитудасы 250-300 мкВ потенциал тербелістері. Олар терең ұйқы кезінде, қажуда және терең наркоз берілгенде тіркеледі.

Тіркелген ЭЭГ-ның ырғақтары мен амплитудаларын талдау бойынша адамның ми құрылымдары жағдайының әртүрлі әрекеттік сынамалар мен жүктемелерге бейімделуін бағалауға болады. Сонымен қатар ЭЭГ әдісі шартты рефлекстердің қалыптасу механизмдерін, ұйқы кезеңдерін және басқа да физиологиялық жағдайларды зерттеу үшін қолданылады.

 

6. Ішкі сөлініс бездері гормондарының әсерін зерттеу.

 

а) Инсулиннің ақ тышқандарға тигізетін әсері.

Инсулин ұйқы безінің эндокриндік бөлімінің (Лангерганс аралшықтарында) В-клеткаларында түзіледі. Адам және омыртқалы жануарлардың организміндегі қан құрамындағы қант (глюкоза) мөлшерін азайтатын жалғыз гормон - инсулин болып саналады. Организмге сырттан көп мөлшерде инсулин енгізілсе, қандағы қант мөлшері 2,250 м/моль-ден төмен болады (гипогликемия). Мұндай жағдайда мидың глюкозамен қамтамасыз етілуі бұзылып, организмде гипогликемиялық талықсу байқалады.

Жұмысты орындау: Тәжірибе алдын ала 24 сағат ішінде аш отырған екі тышқанға жасалады. Әр тышқанның құрсақ терісінің астына 1 мл инсулин егіледі де, оларды жекелеп шыны ыдыстың астына отырғызады. Бақылауда болатын тышқанның құрсағына 1 мл 10%-тік глюкоза ерітіндісі бірден егіледі. Сонан кейін белгілі уақыт ішінде тәжірибедегі тышқандардың күйі мен мінез өзгерістеріне көңіл аударып, бақылау жүргізіледі. Тәжірибедегі тышқанда 40-50 минуттан кейін гипогликемиялық талықсудың белгілері (жүндері тікірейгені, тыныс алуы жиілегені, дене тұлғасы мен қалпы бұзылғаны, құрысуы және т. б.) байқалады. Қоршаған орта температурасы жоғары болған сайын инсулиннің әсері жедел басталады. Егер еттердің құрысуы 20 с аса ұзақ созылса, бұл жануарлар өліп кетуі мүмкін. Сондықтан дер кезінде тәжірибедегі тышқанның құрсағына 1 мл 10%-тік глюкоза егілсе, бірнеше минуттан кейін оның жағдайы оңалып, алғашқы қалпына келеді. Ал бақылауда болған тышқанда мұндай гипогикемиялық талықсудың белгілері болмайды.

Жұмыс орындалғаннан соң тәжірибенің нәтижесін талдап, қорытынды жасау керек.

б) Галли-Майнини реакциясы.

Бұл реакция жүктіліктің ерте кезеңін анықтауға мүмкіндік береді, сондықтан клиникалық маңызы зор.

Жұмысты орындау: Тәжірибені аталық жынысты бақаға жасайды. Ол үшін алдын ала дәрі тамызғышпен бақаның қатпаршақ ішегінің (клоака) сұйығын алып, зат шынысының үстіне тамызады да, микроскоп астында оны қарайды. Қалыпты жағдайда бұл сұйықтықта бірен-саран кілегейлі қабаттың клеткаларынан басқа ешқандай клеткалар көрінбейді. Сонан кейін бақаның лимфа қабына анализге алынған жүкті әйелдің 1-2 мл көлемдегі несебін шприцпен егеді де, оны аздау су құйылган ыдысқа отырғызып қараңғылау жерде ұстайды. Бір сағаттан кейін қайтадан бақаның қатпаршақ ішегінің сұйығын алып, микроскоптың астында зерттейді. Егер зерттеуге алынған расында жүкті әйелдің несебі болса, онда осы сұйықтықтың ішінде көптеген сперматозоидтар көрінеді. Себебі жүкті әйелдің несебінің құрамында хориональды гонадотропин болады. Бұл гормон бақаның аталық жыныс клеткаларының түзілуін (сперматогенезді) күшейтеді.

Тәжірибенің соңында, протокол жазылатын дәптерге микроскоп астындағы өзгерістердің суретін салып, қорытынды жасау керек.

 

ОРГАНИЗМДЕГІ ЗАТТАР МЕН ЭНЕРГИЯНЫҢ АЛМАСУЫ

 

1. Энергия шығынын анықтау әдістері.

Организмдегі энергия шығындалуы туралы одан белгілі бір уақыт арасында шығарылатын жылу мөлшеріне қарай жеткілікті және дәл айтуға болады. SI - жүйесі бойынша жылу мен энергия мөлшерін өлшеу бірлігі - Джоуль (Дж) болып есептеледі. Бірақ медицинада бұл жүйеден тыс бірлік - калория (1 кал - 4,19 Дж) кеңінен қолданылады. Организмнен шығарылатын энергияның мөлшері екі түрлі әдіспен анықталады - тікелей және жанама калориметрия.

а) Тікелей калориметрия - организмнен шығарылатын жылуды тіркеуге негізделген арнайы камераларда - биокалориметрде жасалады. Адамға арналған алғашқы калориметрді В. В. Пашутин мен А. А. Лихачев (1883) құрастырып, өздерінің зерттеу жұмыстарында пайдаланған.

Биокалориметр сыртқы ортадан оқшауланған және жылу шығармайтын, ішінде түтіктер арқылы су айналатын тұйықталған камерадан тұрады. Камерада отырған адамнан (жануардан) бөлінетін жылу айналыстағы суды жылытады. Сондықтан организмнен шығарылатын жылу мөлшері су температурасының жоғарылау шамасын оның жылу сиымдылығына көбейту арқылы анықталады. Сонымен қатар камерадағы ауа құрамын талдау бойынша зерттелушінің организміндегі газдардың алмасуын анықтауға болады.

Тікелей калориметрия әдісімен жасалған тәжірибелер калориметрдегі энергия бөліну шамасы мен денедегі заттар алмасуынан түзілетін энергия шамасының тең екендігін көрсетеді және энергия шығынын зат алмасуды зерттеу арқылы дәл өлшеуге болатындығын дәлелдейді.

б) Жанама калориметрия - медициналық және физиологиялық зерттеулерде кеңінен таралған әдіс. Бұл белок, май, көмірсулар тотығуына жұмсалатын және организмдегі жылудың түзілу көрсеткіші болып саналатын оттегінің мөлшерін анықтауға негізделген. Оттегінің пайдалану шамасы мен түзілетін энергия арасындағы тәуелділік - оттегінің жылулық эквиваленті (ОЖЭ) деп аталады. ОЖЭ организмдегі тотығатын заттардың түрлеріне (бе-локтар, майлар, көмірсулар) байланысты ажыратылады да, сондықтан ол тыныстық коэффициентке (ТК) тәуелді болады. Ұзақ зерттеу жұмыстарында жанама калориметрия респираторлық камераларда жүргізіледі.

Қазіргі кезде камерасыз, ашық жанама калориметрия әдістері кеңінен таралған. Олардың көмегімен лабораториялық және клиникалық жағдайларда қысқа мерзімдік газ алмасуын анықтайды. Мұндай жағдайларда қолданылатын жүйелер үш түрлі болады.

Ашық жүйе әдісі бойынша зерттелуші адамның сыртқы орта ауасымен тыныс алып, тыныс шығару ауасы арнайы қапшыққа жиналады (Дуглас-Холдейн әдісі). Жартылай ашық жүйе әдісінде тыныс шығару ауасын алуға арналған аспап (респиратор) қолданылады,

Жабық жүйе әдісінде зерттелуші адамның әртүрлі спирограф аспабы бойынша тыныс алуы мен тыныс шығарылуы тіркеледі.

Организмде жұтылған оттегі мен шығарылған көмір қышқыл газының мөлшері толық және жартылай газды талдау әдістерімен анықталады.

Дені сау ересек адамның негізгі алмасу кезіндегі (таңертең, төсектен тұрмай, ашқарында, физикалық және психикалық тыныштықта, температуралық комфорт жағдайда18-22°С) ең төменгі энергиялық шығыны, бір тәулік ішінде, орташа шамамен 1700 ккал (7100 кДж) болады. Белсенді жұмыс атқарғанда энергия шығыны негізгі алмасудан 7-8 есе жоғарылайды. Организмдегі энергияның шығындалуын зерттеу жұмыстары еңбек физиологиясында, спорт медицинасында және клиникалық практикада қолданылады.

Жанама калориметрияға газдарды толық және жартылай талдау әдістері де жатады. Мұнда организмнен бөлінетін энергияның мөлшері, жұтылатын оттегінің көлемін зерттеу негізінде, яғни оның жылулық эквивалентінің тыныстық коэффициентке (ТК) тәуелділігін ескере отырып анықталады.

в) Газдарды толық талдау әдісі арнайы аспаптар көмегімен организмде жұтылған 02 мен шығарылған СО2 көлемдерін белгілі уақыт аралығында анықтауға негізделген. Бұл ТК-тің шамасын организмнен шығарылған СО2 -нің жұтылған О2 -не қатынасы бойынша есептейді. Сонан кейін арнаулы таблица бойынша, әрбір ТК-ке сәйкес ОЖЭ-тін тауып, белгіленген уақыт ішіндегі жұмсалатын энергияның мөлшері анықталады.

Тыныстық коэффициент (ТК) - организмнен белгілі мерзімде шығарылған СО2 көлемінің жұтылған О2 -нің көлеміне қатынасы. Қалыпты жағдайда жай тыныс кезінде организмнен 1 минутта 250 мл СО2 шығарылады да, 200-300 мл О2 жұтылады.

ТК-тің шамасы тамақтану түріне тәуелді: көмірсулар тотыққанда - 1; майлар - 0,7; белоктар - 0,8; аралас тамақтануда - 0,85-0,9 тең болады.

Тыныштықта немесе жүктеме кезіндегі жұмсалатын энергияны Дуглас-Холдейн әдісімен де анықтауға болады. Мұнда тыныс шығару ауасы Дуглас қабына жиналып, оның құрамындағы газдарды талдау Холдейн газталдағышымен жасалады, ал тыныстың минуттық көлемі (ТМК) газ есептегіш көмегімен өлшенеді.

г) Газдарды жартылай талдау әдісі - белгілі уақыт ішінде жұтылған О2 -нің мөлшеріне сәйкес жұмсалған энергияны анықтауға негізделген. Организмде жұтылған О2 -нің мөлшерін тіркеу үшін әртүрлі аспаптар қолданылады: спирометаболограф, Крог аппараты жөне т. б. Тәжірибеде анықталған О2 -нің мөлшеріне сәйкес ОЖЭ- нің шамасы орташа ТК-ке (0,85) сай алынады да, тәуліктегі энергия шығынын есептеп шығаруға болады.

д) Энергиялық шығынды жабық камерада анықтау әдісі

(М. Н. Шатерников).

Бұл әдіс адам отырған жабық камераның ауасындағы О2 мен СО2 -нің көлемдерін анықтауға негізделген. Камера аумағы үлкен болғандықтан адам организміндегі газдардың алмасуын ұзақ уақыт зерттеуге мүмкіндік болады. Тұйықталған камерадағы ауа құрамының өзгерісін зерттеу үшін тәжірибенің бастапқы кезіндегі және соңындағы ауаның көлемі өлшенеді де, жұтылған О2 мен шығарылған СО2 шамалары анықталады. Сонан кейін (аралас тамақтанудағы) ТК-ке сәйкес болатын 1л ОЖЭ-ін қолданып, организмнен шығатын энергияның мөлшерін есептеп шығарады.

2. Негізгі алмасуды анықтау әдістері.

Негізгі алмасу (НА) - организмнің тіршілігін сақтауға жұмсалатын төменгі деңгейлі (минималды) энергия шығыны. Оны таңертең, ұйқыдан оянғаннан соң, төсектен тұрмай, ашқарында, толық тыныштық (физикалық және психикалық) жағдайда және орта температурасы 18-22°С анықтайды.

НА-дың шамасы жынысқа, жасқа, бой ұзындығына және дене салмағына тәуелді болады.

а) Негізгі алмасуды газды жартылай талдау әдісімен (спирограмма бойынша) анықтау.

Бұл әдіспен НА-ды анықтау үшін адамның спирограммасын жазып алады да, оның өрлеу қисығы бойынша 1 минутта жұтылған О2 -нің мөлшерін анықтайды (40-сурет). Сонан кейін бір тәуліктегі пайдаланылған О2 -нің көлемін есептеп шығарады да, оны ОЖЭ-не көбейтеді. Бұл көрсеткіш негізгі алмасу кезінде 4,8 ккал тең болады. Анықталған НА-дың шамасын қалыпты жағдайға сәйкестігін тексеру керек. Ол үшін арнаулы таблицалар (жынысы, жасы, бой ұзындығы және дене салмағы ескерілген) бойынша анықталған НА-мен салыстырады. Сонда анықталған көрсеткіш тиесілі көрсеткіштен ауытқуы 10%-тен аспауы керек.

б) Негізгі алмасуды Гаррис-Бенедикт таблицасы мен формуласы бойынша анықтау.

Бұл таблица ер адамдар мен әйелдерге жеке құрастырылған және әрқайсысы А мен Б деген екі бөлімнен тұрады. Таблицаның А - бөлімін қолданып, адамның жынысы мен дене салмағына сәйкес алғашқы санды табады. Сонан кейін Б бөлімі бойынша адамның бойы мен жасына сәйкес екінші санды анықтайды. Осы екі санның қосындысы тәулік ішіндегі адамның негізгі алмасу шамасын көрсетеді.

Формула бойынша НА-ды есептеу:

Ер адамдар: (66,5 + 13,8 х С) + (5,0 х Ұ - 6,8 х Ж) =

Әйелдер: (65,51 + 9,6 х С) + (1,8 х Ұ - 4,7 х Ж) =

Мұнда, С-салмағы, кг; Ұ-бой ұзындығы, см; Ж-жасы.

Осы көрсетілген таблица және формулалар бойынша бірнеше адамдардың НА-ын анықтап, өзара салыстыру керек.

в) Негізгі алмасуды Рид формуласы мен номограмма бойынша анықтау.

Рид формуласы пульстік қысым (ПҚ), пульс жиілігі (ПЖ) және организмдегі жылу түзілу арасындағы өзара байланыстарға негізделген. Сондықтан оны қолданып НА-дың қалыпты көрсеткіштен % -тік ауытқуын (өзгерісін) есептеуге болады.

НА = 0,75 х (ПЖ + ПҚ х 0,74) - 72 =

Мұнда, ПЖ - пульс жиілігі; ПҚ - пульстік қысым, мм.с.б. Практика жүзінде НА-дың калыпты көрсеткіштен %-тік ауытқуын анықтау үшін арнаулы номограмманы пайдаланады. Бұл номограммадағы ПЖ мен ПҚ сандарын сызғышпен қосқанда олардың ортасында орналасқан негізгі алмасу саны бойынша, оның % -тік өзгерісін жеңіл табуға болады. Сонда 10 %-ке дейінгі ауытқу қалыпты болып саналады.

з) Негізгі алмасуды дене бетінің аумағы бойынша анықтау.

Зерттелушінің дене салмағы мен бойының ұзындығы бойынша номограммадан оның дене бетінің көлемі анықталады (41-сурет). Сонан кейін жынысы мен жасына сәйкес арнаулы кестеден К-санын табады (11-кесте).

11-кесте

Жасы	К-1кв.м/сағ жұмсалатын энергия көлемі (НА)
Ер адамдар	Әйелдер
ккал	кДж	ккал	кДж
16 - 18 18 - 20 20 – 30 30 - 40	43,0 41,0 39,5 39,5	180,0 171,5 165,3 165,3	40,0 38,0 37,0 36,5	167,4 159,0 154,8 152,7

 

Бұл 1 сағат ішіндегі 1 кв.м. дене бетінің аумағына шығындалатын энергияның көлемін көрсетеді. Осы санды анықталған дене бетінің көлеміне (S-кв.м) көбейтеді. Бір тәулік ішіндегі НА-ды анықтау үшін бұл санды 24 сағатқа көбейту керек:

НА = К х S х 24 =

Жоғарыда көрсетілген әдістерді қолданып, бірнеше адамдардың НА көрсеткіштерін салыстырып, төмендегі кеcтеге енгізу керек (12- кесте).

 

12 - кесте

Аты, жөні	Жасы	Сал-мағы	Бой ұзын-дығы	Негізгі алмасу
таблица бойынша	Г-Б форм. бойынша	Рид форм. бойынша
1. 2. 3...   7.

 

Негізгі алмасудың көлемін 1 кг дене салмағына немесе 1 кв.м. дене бетінің көлеміне, 1 сағатта немесе 1 тәулікте жұмсалатын ккал-мен (кДж-мен) белгілейді. Орта бойлы және 70 кг салмақты, орта жастағы ер адамда сағатына 1 кг салмаққа НА-дың мөлшері - 4,19 кДж (1 ккал) немесе тәулігіне 7100 кДж (1700 ккал) болады. Осындай салмақты әйелдерде бұл көрсеткіш шамамен 10% төмен болады. НА-дың шамасы (1 кг салмағына) 14 жасқа дейінгі балаларда, ересек адамдармен салыстырғанда 1,5-2,4 есе жоғары.

Дәрігерлік практикада НА-ды қалқанша, жыныс бездерінің және гипофиздің қызметтері бұзылғанда диагноз қою үшін пайдаланады.

 

Ересек адамдардың жынысына, дене салмағына, бой ұзындығына және жастарына сәйкес НА-дың (ккал) көрсеткіштері.

 

13- кесте

Ер адамдар (НА, ккал)

Әйелдер (НА, ккал)

Салмағы кг

18-29 жас

30-39 жас

40-59 жас

Салмағы кг

18-29 жас

30-39 жас

40-69 жас

 

Осы көрсетілген кесте бойынша адамның тәуліктегі жалпы энергиялық шығынын есептеп шығаруға болады. Ол үшін адамның жасына және салмағына сәйкес келетін НА-дың шамасын оның дене қимылының белсенділік коэффициентіне (ДҚБК) көбейтеді. ДҚБК-і адамның мамандығына, еңбек түрлеріне байланысты (14- кесте).

14- кесте

Ер адамдар	Әйелдер
Еңбек топтары	ДҚБК	Еңбек топтары	ДҚБК
I II III IV V	1,4 1,6 1,9 2,2 2,4	I II III IV -	1,4 1,6 1,9 2,2

 

3. Адамның тәуліктік энергия шығынын анықтау.

Әр адам өзінің бір жұмыс күніндегі энергиялық шығынын анықтау үшін арнаулы кестелерден алынған мәліметтерді төменгі кестеге толтырып есептейді.

 

Жасалған әрекет түрі	Сағатына 1 кг салмаққа, ккал	Сал- мағы (кг)	Сағатына дене салмағы на, ккал	Уақыт (сағ)	Энергия шығыны, ккал
Мысалы: 1. Ұйықтау 2. Отырып тынығу 3. 4...	0,93 1,2		0,93 х 60 1,2 х 60	0,5	446,4 ?

 

Осы кестеден есептелген энергия шығынына анықталған НА-дың 15% -ті қосылады. Сонда адамның бір тәуліктегі энергия шығыны табылады.

 

4. Адамның тамақтану мәзірін (рационын) құрастыру және оның қуаттық тиімділігін бағалау.

Ұтымды тамақтану адамның денсаулығын сақтауды, жоғары қарқынды еңбек атқаруды, ал балалар организмінің әрі қарай дамуын және дұрыс өсуін қамтамасыз етеді.

Тамақтану мәзірін жасау үшін белгілі шарттарды ескеру керек:

а) оның тәуліктегі энергия шығынын қамтамасыз етуі;

б) тағам құрамындағы белоктар, майлар, көмірсулардың жеткілікті болуы;

в) белоктар, майлар және көмірсулардың мөлшері өзара белгілі қатынаста болуы тиіс (мысалы 1:1:4).

г) белоктардың 30%-ті жануарлар белогынан, ал майлардың 25% - өсімдік тектес майлардан болуы;

д) тамақта минералды тұздар, витаминдер және тағамдық талшықтардың жеткілікті болуы;

е) тамақтану мерзімі тәулік ішінде дұрыс бөлінуі қажет.

Тамақтанудың физиологиялық қалыпты мөлшері жынысқа, жасқа, бой ұзындығына, дене салмағына, ауа райына, тұрған жеріне және еңбек түріне тәуелді болып өзгереді.

Әр адам өзінің бір күнде ішетін тамақ мөлшерін және оның құрамын анықтап, тамақтану мәзірін жасауы керек. Оның қорытынды нәтижесін төмендегі кестеге енгізеді.

16- кесте

Тамақтану режимі	Тағамдардың аты	Салмағы (г)	Тағам құрамындағы	Қуаты (ккал)
Б	М	Кс
Таңғы ас 1. 2. 3.
Түскі ас 1. 2. 3. 4. 5.
Кешкі ас 1. 2. 3.
Қорытынды:	+	+	+	+	+

 

Дайын тағамдардың аттары, мөлшері, олардың құрамындағы белоктар (Б), майлар (М), көмірсулар (Кс) және организмге берілетін қуаттық бағасы (ккал) арнаулы таблицадан алынады.

Кестені толтырғаннан кейін тәуліктегі тамақтану мәзірін бағалау керек:

1. Бір тәулік ішіндегі тамақтанудың жалпы калориялық тиімділігі;

2. Әр тамақтану мезгіліне байланысты калория мөлшері;

3. Тамақтану мәзірінің калориясының энергия шығынына сәйкестігі;

4. Тамақтану мәзіріне кіретін Б., М., Кс. мөлшері және олардың қалыпты жағдайға сәйкестігі

 

Ересек адамның әртүрлі жұмыстық белсенділігіндегі энергия шығынын көрсететін арнаулы кесте.

17- кесте

Жасалған әрекет түрлері	Энергия шығыны (ккал/сағ)
ер адамдар	әйелдер
1.Ұйқы 2.Отырып тынығу 3.Тұрып тынығу 4.Жуыну,киіну (таңертеңгі туалет) 5.Үй ішіндегі жүріс (қозғалыс) 6.Даладағы баяу жүріс (қыдыру) 7.Калыпты темппен жүру 8.Көлікте жүру (автобус,троллейбус) 9.Тамақ дайындау, бала бағу 10.Тамақтану 11.Лабораториялық жұмыс істеу 12.Сабақ арасындағы үзіліс 13.Сабаққа дайындалу, оқу 14.Үй шаруашылығындағы жұмыс	1,0 1,2 1,4 1,8 2,5 2,8 3,2 1,7 2,2 1,5 1,9 2,8 1,6 3,3	1,0 1,2 1,5 1,8 2,4 3,0 3,4 1,5 2,2 1,7 1.8 2,5 1,6 3,3

 

 

ДЕНЕ ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ РЕТТЕЛУ МЕХАНИЗМДЕРІ

 

1. Дененің әртүрлі бөлімдерінің және ішкі мүшелердің температурасын анықтау (термометрия).

Дәрігерлік практикада дене температурасын өлшеу үшін әртүрлі қабылдағыштармен жабдықталған сынапты және электрлі термометрлер қолданылады.

Қалыпты жағдайда дене температурасын қолтықтан, ауыз қуысынан, тік ішектен және шаптан өлшейді. Тік ішектің температурасы, басқа жерлерге қарағанда, тұрақты және жоғарылау болады. Ауыз қуысының температурасы да тұрақты деп саналады, бірақ оның мөлшеріне тыныс алудағы ауаның температурасы, ыстық және суық тағамдар әсер етеді. Қолтықта термометр 10-15 минут тұрса, оның көрсеткен температура шамасы тұрақты болып саналады.

Қалыпты жағдайда адамның тік ішегінің температурасы - 37,1°-37,7° С; ауыз қуысының - 36,8°-37,3°; қолтық асты температурасы - 36,5°-36,8° С болады. Дене температурасының ең жоғары көрсеткіші 10-12 және 16-18 сағат аралықтарында байқалады. Бұл дене температур