Жалпы ережелер 3 страница

Оларға бастық немесе үлкен тіл қатқан кезде әскери қызметшілер, сырқаттарды қоспағанда, саптық қалыпты қабылдайды және өзін таныстырады: өзінің лауазымын, әскери атағы мен тегін атайды. Қол алысу кезінде үлкен қолын бірінші береді. Егер үлкен қолғапсыз болса, кіші қол алысар алдында оң қолының қолғабын шешеді. Бас киімсіз әскери қызметшілер қол алысумен қоса басын жеңіл иеді.

Ұлан әскери бөлімдерінің әскери қызметшілеріне тіл қатқан кезде әскери атағының алдына «ұлан» сөзі қосылады.

Мысалы: «Ұлан полковнигі мырза».

Саптан тыс әскери қызметшілер бір-біріне тек әскери атағы бойынша ғана емес, аты мен әкесінің аты бойынша да тіл қатыса алады.

Әскери атақтарды бұрмалау, әдепсіз сөздерді, лақап және мазақ аттарды қолдану, дөрекілік және әдепсіз сөйлесу әскери қызметшілердің ар-намысы мен қадір-қасиеті ұғымымен сыйыспайды.

50. Саптан тыс, бұйрықтар берген немесе алған кезде әскери қызметшілер саптық қалыпты қабылдауға міндетті, ал бас киімі бар кезде бұйрық беруші оған қолын апарады.

Әскери қызметші баяндауда немесе баянат қабылдауда баяндау аяқталысымен қолын бас киімінен түсіреді. Егер баяндаудың алдында «Тік тұр» командасы берілсе, онда баяндаушы бастықтың «Еркін тұр» командасы бойынша оны қайталайды және қолын бас киімінен түсіреді.

51. Командир (бастық) немесе үлкен болғанда басқа әскери қызметшіге тіл қатқан кезде одан рұқсат сұрауы қажет.

Мысалы «Полковник мырза. Майор Ахматуллинмен сөйлесуге рұқсат етіңіз».

52. Қоғамдық орындарда және көлікте бос орын болмаған кезде әскери қызметші өз орнын әскери атағы бойынша үлкенге беруге міндетті.

Егер кездескен кезде бастықтың (үлкеннің) еркін өтіп кетуі мүмкін болмаса, бағынысты (кіші) жол беруге және сәлемдесіп, оны өткізіп жіберуге міндетті.

Әскери қызметшілер азаматтық тұрғындарға қатысты әдептілік сақтауы, егде адамдарға, әйелдерге және балаларға ерекше көңіл бөлуі, азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауға ықпал етуі, сондай-ақ оларға қайғылы оқиғаларда, өртте және табиғи және техногендік сипаттағы жағдайларда көмек көрсетуі тиіс.

53. Әскери қызметшілерге қолын киімінің қалтасында ұстауға, бастық (үлкен) болған кезде оның рұқсатынсыз отыруға тыйым салынады.

54. Әскери киім нысаны – әскери қызметшілердің Қарулы Күштерге, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарға тиістілігін айқындайтын, Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген погоны бар нысанды киім (киім-кешек) мен жабдық.

Қарулы Күштердің әскери киім нысаны мен айырым белгілерін Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Әскери киім нысанын киіп жүру ережелерін Қорғаныс министрі, ал әскери киім нысанының жекелеген заттары мен айырым белгілерін тағу ерекшеліктерін басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың бірінші басшылары белгілейді. Әскери киім киіп жүру құқығына барлық әскери қызметшілер, сондай-ақ әскери жиынға шақырылған әскери міндеттілер мен запастағы немесе отставкадағы және оны киіп жүру құқығымен әскери қызметтен босатылған азаматтар ие болады.

Қарулы Күштердің әскери қызметшілері үшін киім нысандарының мынадай түрлері белгіленеді: салтанатты, күнделікті, далалық, жұмыстық. Бұл нысандардың әрқайсысы жазғы және қысқы болып бөлінеді.

Жазғы немесе қысқы киім нысанына көшу гарнизон бастығының бұйрығымен белгіленеді.

Әскери қызметшілерге (мерзімді әскери қызметтен басқа) әскери бөлім орналасқан жерден тыс, демалуда немесе демалыста, сондай-ақ арнайы қызметтік міндеттерін орындау кезінде әскери киім нысанын кимеуге рұқсат етіледі.

55. Әскери әдептілік, мінез-құлық ережелері мен әскери сәлемдесуді орындау, сондай-ақ запастағы немесе отставкадағы азаматтар үшін олардың әскери киім нысанын киіп жүруі кезінде міндетті. Олар оны киіп жүрудің белгіленген ережелерін сақтауы тиіс.

Әскери сәлемдесу

56. Әскери сәлемдесу әскери қызметшілердің ұйымшылдығының үлгісі, өзара сыйластығының куәсі және жалпы мәдениетінің көрінісі болып табылады.

Барлық әскери қызметшілер кездескен (озып өткен) кезде Қарулы Күштердің саптық жарғысымен (бұдан әрі – Саптық жарғы) белгіленген ережелерді қатаң сақтай отырып, бір-бірімен сәлемдесуге міндетті.

Бағыныстылар мен әскери атағы бойынша кішілер бірінші болып, ал олардың жағдайлары тең болған кезде бірінші көрген сәлем береді.

57. Әскери қызметшілер одан басқа:

Отанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін болған ұрыстарда, әскери борышын орындау кезінде қаза тапқан жауынгерлердің ескерткіштері мен қабірлеріне;

әскери бөлімнің Жауынгерлік Туына, сондай-ақ әскери кемеге келгенде және одан кеткен кезде Әскери-теңіз жалауына;

әскери бөлімшелер ілескен қаралы топқа тағзым етуге міндетті.

58. Әскери бөлімдер мен бөлімшелер сапта тұрған кезде команда бойынша:

Қазақстан Республикасының Президентіне;

барлық тікелей бастықтарға, армия генералдарына, генерал-полковниктерге, адмиралдар, сондай-ақ әскери бөлімде (бөлімшеде) инспекциялау (тексеру) жүргізуге басшылық жасау үшін тағайындалған адамдарға;

Отанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін болған ұрыстарда, әскери борышын орындау кезінде қаза тапқан жауынгерлердің ескерткіштері мен қабірлеріне;

әскери бөлімнің Жауынгерлік Туына, ал әскери кемеде Әскери-теңіз жалауына, ол көтерілген және түсірілген кезде;

әскери бөлімшелер ілескен қаралы топқа;

кездескен кезде бір-біріне сәлемдеседі.

59. Саптан тыс болған кезде сабақтар уақытында және сабақтан бос уақытында әскери бөлімдердің (бөлімшелердің) әскери қызметшілері бастықтарға «Тік тұр» немесе «Тұр. Тік тұр» командалары бойынша сәлемдеседі.

Саптан тыс сабақтарда, сондай-ақ тек офицерлер ғана қатысып отырған кеңес уақытында командирлерге (бастықтарға) әскери сәлемдесу үшін «Офицер мырзалар» деген команда беріледі.

«Тік тұр», «Тұр. Тік тұр» немесе «Офицер мырзалар» командасын қатысушы командирлердің (бастықтардың) үлкені немесе келген командирді (бастықты) бірінші көрген әскери қызметші береді.

Осы команда бойынша барлық қатысушылар орындарынан тұрады, келген командир (бастық) жаққа бұрылады және саптық қалыпты қабылдайды.

Қатысушы командирлердің (бастықтардың) үлкені келушіге жақындап, оған баяндайды. Мысалы: «Полковник мырза. Бөлімнің офицерлер құрамы кеңеске жиналды. Бөлім штабының бастығы майор Артықов».

Келген командир (бастық) баянатты қабылдап, «Еркін тұр» немесе «Офицер мырзалар» командасын береді, ал баяндаушы осы команданы қайталайды, бұдан соң барлық қатысушылар «еркін тұр» күйін қабылдайды.

60. «Тік тұр» немесе «Тұр. Тік тұр» командасын беру және командирге (бастыққа) баяндау ол әскери бөлімге немесе бөлімшеге осы күні алғаш келгенде жүзеге асырылады. Кеме командиріне «Тік тұр» командасы оның кемеге әрбір келуі (кемеден түсуі) кезінде беріледі.

Аға командир (бастық) болған кезде кішіге әскери сәлемдесу үшін команда берілмейді және баяндау жүзеге асырылмайды.

Сыныптық сабақтар өткізу кезінде «Тік тұр», «Тұр. Тік тұр» немесе «Офицер мырзалар» командасы әрбір сабақ алдында және ол аяқталған кезде беріледі.

«Тік тұр», «Тұр. Тік тұр» немесе «Офицер мырзалар» командасы командирге (бастыққа) баяндау алдында, егер бұл ретте басқа да әскери қызметшілер қатысып отырған жағдайда беріледі, ал олар болмаған кезде командирге (бастыққа) тек баяндалады.

61. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны (бұдан әрі – Мемлекеттік Әнұран) орындалған кезде сапта тұрған әскери қызметшілер командасыз саптық қалыпты қабылдайды, ал взвод және одан жоғары бөлімшелердің командирлері қолдарын бас киіміне апарады.

Саптан тыс тұрған әскери қызметшілер Мемлекеттік Әнұран орындалған кезде саптық қалыпты қабылдайды, оң қолының алақанын кеудесінің сол жағына (осы рәсімді орындауға кедергі келтіруі мүмкін қарумен және жабдықпен тұрған жағдайларды қоспағанда) қояды.

62. Әскери бөлімдер мен бөлімшелерге әскери сәлемдесуді орындау үшін:

әскери бөлімді немесе бөлімшені жауынгерлік әзірліктің жоғары дәрежесіне келтіру кезінде, маршта, сондай-ақ тактикалық сабақтар мен оқу-жаттығуларда;

басқару пункттерінде, байланыс тораптарында және жауынгерлік кезекшілік пен жауынгерлік қызмет атқару орындарында;

оқ ату (жіберу) уақытында атыс шебі мен атыс (бастапқы) бекінісінде;

ұшуларды жүргізу уақытында әуеайлақтарда;

құрылыс, шаруашылық жұмыстарын немесе оқу-жаттығу мақсатындағы жұмыстарды орындау уақытында, сондай-ақ шеберханаларда, парктерде, ангарларда, зертханаларда;

спорттық жарыстар мен ойындар барысында;

тамақ ішу кезінде, «Ұйқыға» белгісінен кейін және «Тұрыңдар» белгісіне дейін;

моншаларда және сырқаттарға арналған үй-жайларда команда берілмейді.

Санамаланған жағдайларда бастық немесе үлкен келген бастыққа тек баяндайды.

Мысалы: «Майор мырза, төртінші танк ротасы оқу-жаттығу оқ атуларының екінші жаттығуын орындауда. Рота командирі капитан Жотабаев».

Қаралы топқа қатысушы бөлімшелер әскери сәлемдесуді орындамайды.

63. Әскери бөлімде өткізілетін салтанатты жиналыстарда, конференцияларда, сондай-ақ спектакльдерде, концерттер мен кинода әскери сәлемдесу үшін команда берілмейді және командирге (бастыққа) баяндалмайды.

Жеке құрамның жалпы жиналыстарында әскери сәлемдесу үшін «Тік тұр» немесе «Тұр. Тік тұр» командасы беріледі және командирге (бастыққа) баяндалады.

Мысалы: «Подполковник мырза. Батальонның жеке құрамы жалпы жиналысқа келді. Батальон штабының бастығы майор Манабаев».

64. Бастықтың немесе үлкеннің «Сәлеметсіздер ме, жауынгерлер (офицер мырзалар)» деген сәлемдесуіне сапта немесе саптан тыс тұрған барлық әскери қызметшілер «Сәлеметсіз бе» деп жауап береді; егер бастық немесе үлкен «Сау болыңдар, жауынгерлер (офицер мырзалар)» деп қоштасса, онда әскери қызметшілер: «Сау болыңыз» деп жауап береді. Жауаптың соңына «мырза (ханым)» сөзі және әскер тегі немесе қызметі көрсетілмей, әскери атағы қосылады.

Мысалы: «Сәлеметсіз бе, кіші сержант мырза». «Сау болыңыз, бас старшина мырза», «Сау болыңыз, лейтенант мырза».

65. Егер командир (бастық) қызмет тәртібімен әскери қызметшіні құттықтаса немесе оған алғыс айтса, онда әскери қызметші командирге (бастыққа): «Қазақстан Республикасына қызмет етемін» деп жауап береді.

Егер командир (бастық) әскери бөлімді (бөлімшені) құттықтаса, ол созылыңқы түрде үш дүркін «Урамен» жауап береді, ал егер командир (бастық) алғыс айтса, әскери бөлім (бөлімше) «Қазақстан Республикасына қызмет етеміз» деп жауап береді.

Командирлерге (бастықтарға) және инспекциялау (тексеру) үшін келген адамдарға таныстыру тәртібі

66. Әскери бөлімге келген аға командирге (бастыққа) тек бөлімнің командирі ғана таныстырылады. Басқа адамдар аға командир (бастық) өздеріне тікелей тіл қатқан кезде ғана әскери лауазымын, әскери атағы мен тегін айта отырып, өзін таныстырады.

67. Әскери қызметшілер өздерінің тікелей бастықтарына:

әскери лауазымға тағайындалған кезде;

әскери лауазымды тапсырған кезде;

әскери атақ берген кезде;

орденмен немесе медальмен наградтаған кезде;

іссапарға, емделуге немесе демалысқа кеткенде және қайтып келгенде таныстырылады.

Өзін тікелей бастығына таныстыра отырып, әскери қызметшілер өзінің әскери лауазымын, әскери атағын, тегін және таныстыру себебін айтады.

Мысалы: «Майор мырза. Бірінші мотоатқыштар ротасының командирі капитан Тайыров. Маған капитан әскери атағы берілу жағдайына байланысты өзімді таныстырамын».

68. Бөлімге жаңадан тағайындалған (бөлім, батальондар, роталар) офицерлері, сержанттары бөлім командиріне және оның орынбасарларына, ал батальонға немесе ротаға тағайындау алған кезде батальон командиріне, рота командиріне және олардың орынбасарларына өзін таныстырады.

Бөлім командирі жаңадан келген офицерлерді бөлімнің офицерлер құрамына офицерлердің жақында өтетін кеңесінде немесе бөлім сапқа тұрғызылғанда, ал бөлім мен батальон сержантын бөлім сапқа тұрғызылғанда таныстырады.

Әскери бөлімді инспекциялау (тексеру) кезінде оның командирі инспекциялауға (тексеруге) басшылық жасау үшін тағайындалып келген адамға, егер ол бөлім командирімен тең әскери атақта тұрса немесе атағы бойынша одан жоғары болса өзін таныстырады; егер инспекциялаушы (тексеруші) атағы бойынша бөлім командирінен кіші болса, онда ол бөлім командиріне өзін таныстырады.

Инспекциялау (тексеру) басталар алдында әскери бөлімнің командирі инспекциялаушыға (тексерушіге) инспекцияланатын (тексерілетін) бөлімшелердің командирлерін таныстырады.

69. Инспекциялаушы (тексеруші) бөлімшелерге келген кезде осы бөлімшелердің командирлері оны қарсы алады және оған баяндайды.

Егер инспекциялаушы (тексеруші) бөлімшеге әскери бөлім командирімен бірге келсе, онда бөлімше командирі инспекциялаушыға (тексерушіге) егер соңғы әскери бөлімнің командирімен әскери атағы тең болған немесе атағы бойынша одан жоғары болған жағдайда баяндайды.

Егер инспекциялау (тексеру) уақытында аға командир (бастық) келсе, онда оған әскери бөлімнің (бөлімшенің) командирі баяндайды, ал инспекциялаушы (тексеруші) өзін таныстырады.

70. Әскери бөлімге (кемеге) Қазақстан Республикасының Президенті және тікелей бастықтар келген кезде әскери бөлім (кеме) командирі осы адамдарды қарсы алады, баяндайды және әскери бөлімнің (кеменің) орналасқан жері бойынша ілесіп жүреді.

Қорғаныс министрлігі, Қорғаныс министрлігі Штабтар бастықтары комитеті департаменттерінің, бас басқармаларының (басқармаларының), басқа да әскерлер мен әскери құралымдар орталық басқару органдарының бастықтарын, сондай-ақ әскери бөлімге шақырылған құрметті келушілерді әскери бөлім (кеме) командирі қарсы алады, өзін таныстырады және оларға әскери бөлімнің (кеменің) орналасқан жері бойынша ілесіп жүреді.

Құрметті келушілердің әскери бөлімде (кемеде) болғаны туралы естелік үшін оларға тиісті жазба қалдыруға Құрметті келушілер кітабы ұсынылады (2-қосымша).

71. Әскери қызметшілер аға командирлердің (бастықтардың) жекелеген қызметтік тапсырмаларын орындау үшін әскери бөлімге (бөлімшеге) келген кезде әскери бөлім (бөлімше) командирі өзін тек әскери атағы бойынша үлкенге таныстырады. Қалған жағдайларда келушілер әскери бөлім (бөлімше) командиріне өзін таныстырады және өзінің келу мақсаты туралы баяндайды.

Инспекциялаушылардың (тексерушілердің) немесе аға командирлердің (бастықтардың) жекелеген қызметтік міндеттерін орындаушы әскери қызметшілердің барлық нұсқаулары әскери бөлім командирі арқылы беріледі. Аталған адамдар әскери бөлімнің (бөлімшенің) командиріне инспекциялау (тексеру) немесе оларға жүктелген қызметтік міндеттердің орындалу нәтижелері туралы хабарлауға міндетті.

Әскери бөлімнің (бөлімшенің) әскери қызметшілеріне сұрақ қою кезінде инспекциялаушылар (тексерушілер) осы Жарғының талаптарын басшылыққа алады (3-қосымша).

3. Әскери бөлім командирлерінің (бастықтарының) және негізгі

лауазымды адамдарының міндеттері

Командирлердің (бастықтардың) жалпы міндеттері

72. Әскери бөлім (бөлімше) командирі дара басшы болып табылады және оған бағынысты әскери бөлімнің (бөлімшенің) жауынгерлік және жұмылдыру әзірлігі үшін мемлекет алдында дербес жауапты болады. Ол:

жеке құрамның жауынгерлік және жұмылдыру даярлығы, әскери тәрбиесі, тәртібі, моральдық-психологиялық жай-күйі мен әскери қызмет қауіпсіздігі;

қару-жарақтың, әскери және басқа техниканың, зымырандардың, оқ-дәрілердің, жанар, жағар май материалдары мен басқа да материалдық құралдардың жай-күйі, пайдаланылуы мен сақталуы;

әскери объектілердің, ғимараттар мен құрылыстардың жай-күйі;

шарттық және талап-арыз жұмысы;

әскери бөлімнің (бөлімшенің) жауынгерлік міндеттерді табысты орындауы;

мемлекеттік құпияларды қорғауды қамтамасыз ету;

жарғылық ішкі тәртіп;

жауынгерлік, тылдық және техникалық қамтамасыз етудің барлық түрлері үшін жауап береді.

Командир бөлімдегі (бөлімшедегі) істердің нақты жай-күйін жан-жақты білуі, оның жауынгерлік және жұмылдыру әзірлігін арттыруға барлық шараларды қабылдауы тиіс.

73. Командир (бастық) мемлекет саясатын өмірде нық және жүйелі іс жүзіне асыруға:

бөлімнің (бөлімшенің) жауынгерлік және жұмылдыру әзірлігін қойылған міндеттерді орындауды қамтамасыз ететін жай-күйде ұстауға;

жеке кәсіби даярлығын және әскери бөлімді (бөлімшені) басқару әдістерін жетілдіруді, қызметтік міндеттерін орындауда бағыныстылар үшін үлгі болуға, осы үшін өзінің қызмет уақытын тиімді пайдалануға, өзінің іске деген қарым-қатынасымен және өзінің мінез-құлқымен әскери ұжымда тұрақты және оң моральдық-психологиялық жағдай жасауға ықпал етуге;

далалық машықтануды арттыруға, бөлімшелерді жауынгерлік әзірліктің әр түрлі дәрежесіне келтіру жөніндегі сабақтар мен іс-қимыл жаттығуларын жүргізуге;

жеке құрамның өз міндеттерін білуіне және орындауына қол жеткізуге;

жауынгерлік және жұмылдыру әзірлігін ұстау және жетілдіру жөніндегі іс-шараларды жоспарлауға және олардың орындалуына қол жеткізуге;

жоспарларға қажетті өзгерістер мен нақтылауларды уақтылы енгізуге;

қару-жарақтың, әскери және басқа техника мен басқа да материалдық құралдардың тізімдік және қолда бар құрамы туралы, болуы мен жай-күйі туралы ұдайы нақты мәліметтері болуға, олармен толық қамтамасыз етілуге қол жеткізуге;

мемлекеттік құпияларды қорғау жөнінде шаралар қабылдауға;

қызметтік ақпаратты пайдакүнемдік және өзге де жеке мақсаттарда пайдалануға жол бермеуге;

кадрлармен жұмысты шебер жүргізуге міндетті.

74. Командир (бастық) бағыныстылардың жауынгерлік даярлығына тікелей басшылық жасауға:

жауынгерлік даярлықты ұйымдастыру жөніндегі міндеттерді жоспарлауға және уақтылы қоюға;

бағынысты командирлердің кәсіби білімін, әдістемелік шеберлігін және педагогикалық мәдениетін ұдайы жетілдіруге;

жеке құрамды жауынгерлік оқу-жаттығумен толық қамтуға қол жеткізе отырып, оқу-жаттығулар мен сабақтарды өзі өткізуге;

сыныптық мамандарды даярлауды ұйымдастыруға және бақылауға;

жауынгерлік даярлық барысында бағыныстыларға бақылауды ұйымдастыруға және қажетті көмек көрсетуге;

жауынгерлік оқу-жаттығуға жарысты, бағыныстыларды оқыту мен тәрбиелеудің тиімділігін арттыруға ықпал ететін барлық жаңаны, озықты енгізуге;

жауынгерлікке барынша жақындатылған оқыту жағдайларын жасау жөніндегі іс-шараларды жүргізуге;

оқу материалдық-техникалық базасын жетілдіруге міндетті.

75. Командир (бастық) бағыныстыларды ұдайы тәрбиелеуге:

олардың бойында Қазақстан Республикасын қорғауға моральдық және психологиялық әзірлігін, Қарулы Күштерге тиістілігі үшін мақтанышын және жауапкершілігін қалыптастыруға және ұстауға;

әскери қызметшілердің бойында әскери борышын орындау үшін қажетті қасиетті, әскери анттың қасиеттілігі мен бұлжымастығы түсінігін, ержүректілікті, ұстамдылықты, тапқырлықты, қырағылықты, жауынгерлік жолдастық пен өзара қол ұшын беруді, заңдарға деген құрметті дамытуға, осы мақсаттарда тәрбиелілігінің, қызметіне адал қараудың жеке үлгісін, сондай-ақ әскери жоралғыларды (4-9-қосымшалар) белсенді пайдалануға;

қарым-қатынас мәдениетін жетілдіруге;

әскери ұжымды топтастыру және әскери қызметшілер арасындағы достықты нығайту туралы қамқорлық көрсетуге, шыққан тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, қызмет мерзіміне, тұрғылықты жеріне және өзге де жағдайларына қарамастан олардың ұлттық сезімін, дәстүрлері мен ғұрыптарын ескеруге және құрметтеуге, көрсетілген белгілер бойынша кемсіту әрекеттеріне жауынгерлік әзірлікке зиян тигізуші ретінде төзбеушілік танытуға;

бағыныстыларға кішіпейілділік пен ілтипаттылық танытуға, өзара қарым-қатынастарда әдепсіздік пен дөрекілікке жол бермеуге, олардың жеке басының қадір-қасиетін құрметтеумен жоғары талап қоюшылықты және принципшілдікті үйлестіруге;

әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің тұрмыстық мәселелерін шешу мен құқықтық және әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге шаралар қабылдауға;

шығармашылығын, мәдени өсуін дамыту және демалу, денсаулығы мен дене бітімінің өсуін нығайту үшін жағдайлар жасауға, қажет кезде үлкен бастықтардың алдында бағыныстыларды қолдауғаміндетті.

76. Командир (бастық) жеке құрамның мықты әскери тәртібін және жоғары моральдық-психологиялық жай-күйін ұдайы ұстауға міндетті.