Куды вядзе Беларусь Аляксандр Лукашэнка?

Першыя месяцы прэзідэнтуры Лукашэнкі прайшлі пад знакам фарміравання апарату ўлады на аснове поўнасцю адданых новаму кіраўніку дзяржавы людзей. На кароткі час страцілі свае пасады некаторыя супрацоўнкі Кебіча. У кастрычніку, пад выглялам удасканальвання дзяржаўнага апарату, Лукашэнка атрымаў згоду Вярхоўнага Савета самастойна прызначаць кіраўнікоў мясцовай адміністрацыі. Некалькі тыдняў пасля выбараў прэзідэнт падаўся ў першае замежнае падарожжа. У Маскве паўтарыў ён яшчэ раз тое, што гаварыў падчас выбарчыай кампаніі: яго палітычнай мэтай з’яўляецца палітычная, гаспадарчая і ваенная інтэграцыя з Расіяй. Адначасна першыя рашэнні ў гаспадарчай галіне паказалі, што прэідэнт, так як раней ягоны папярэднік прэм’ерміністр Кебіч, не меў ніякай ідэі выхаду з крызісу і здзяйснення перадвыбарчых абяцанняў.

1994 год быў перыядам далейшага скарачэння аб’ёмаў вытворчасці, раптоўнага росту цэн на тавары і паслугі, 50-працэнтнай інфляцыі штомесяц і зацягваючыхся прастояў на прадпрыемствах з прычыны недахопу сыравіны і паліва, а ў многіх выпадках таксама З—за браку збыту на выпушчаную прадукцыю. Беларускі ўрад, з прычыны ўдзелу прэм’ерміністра Кебіча ў прэзідэнцкай кампаніі, не прымаў непапулярных рашэнняў наконт структурных змен у прамысловасці. Не змяніўся профіль вытворчасці заводаўгігантаў, якія ў савецкі час працавалі на патрэбы імперыі. Замарожанне працоўнага саставу і ранейшых напрамкаў вытворчасці давяло гэтыя прадпрыемствы да грані банкруцтва. Кошты вытворчасці ва ўмовах імпарту сыравіны і паліва сталі прычынай таго, што вырабы гэтых заводаў страцілі канкурэнтаздольнасць нават на непераборлівым расійскім рынку. Апрача таго ў выніку адносна хуткай рэструктурызацыі расійскай прамысловасці айчынны рынак папоўніўся сваімі таварамі, якія раней завозіліся ў Расію з Беларусі. Па гэтай прычыне вытворчасць беларускай прамысловаці, асабліва машынабудаўнічай і хімічнай, заставалася ляжаць на складах. Напрыклад, Мінскі трактарны завод, які яшчэ ў 1993 г. дастаўляў на рынак 82 тыс. трактароў, у 1994 г. З—за недахопу вузлоў, энергіі і перш за ўсё збыту выпусціў толькі 43 тыс. машын. Па палітычных прычынах не абвяшчалася банкруцтва прадпрыемстваў, ані не праводзілася іх прыватызацыя, не скарачаліся аб’ёмы занятасці, а работнікі высылаліся на некалькі тыдняў або месяцаў у бясплатныя водпускі. Такім чынам колькасць беспрацоўных не павялічвалася.

Раптоўны рост цэн на энерганосьбіты выклікаў далейшае паступовае скарачэнне іх спажывання. У 1994 г. у выніку ўвядзення Расіяй свабодных цэн кошт аднаго кубаметра прыроднага газу вырас у 11, а нафты — у 16 разоў. Доля паліва ў агульных коштах вытворчасці з 13,5% у канцы 1993 г. у снежні 1994 г. павялічылася да 24,9%, а матэрыяльнага фактара з 69,7% да 80,2%. Паслядоўнасцю гэтага стала радыкальнае зніжэнне зарплат работнікаў занятых у вытворчай сферы. У снежні 1994 г. зарплаты складалі ўсяго 7% коштаў вытворчасці (у 1990 г. — 29%). У параўнанні з 1993 г. рэальныя заработныя платы панізіліся на 25 %.

На пачатку 1994 г. больш 90% вытворчасці выпускалі дзяржаўныя прадпрыемствы. Хаця ў 1993 г. пасля працяглых спрэчак Вярхоўны Савет прыняў закон, які дазваляў частковую прыватызацыю, аднак ні ўрад Кебіча, ні прызначаны Лукашэнкам кабінет Міхаіла Чыгіра не былі зацікаўлены скарачэннем “сацыялістычных форм уласнасці”. Кебіч, будучы прэтэндэнтам на прэзідэнцкі пост, баяўся грамадскіх паслядоўнасцей прыватызацыі. Лукашэнка супраціўляўся ёй па ідэалагічных прычынах, паколькі ў прыватнай уласнасці бачыў ён крыніцу дэмаралізацыі ўлады і грамадства. Прэзідэнт, бачачы неадабрэнне беларусамі рыначнай гаспадаркі, пачаў атакаваць яе прыхільнікаў. Уведзены быў строгі міліцыйначыноўніцкі кантроль за прыватнай гаспадарчай дзейнасцю. Амаль 300 тыс. малых гаспадарчых суб’ектаў было падпарадкаваных прэзідэнцкай гаспадарчай стратэгіі, якой эканамічная філасофія заключалася ў словах “рыначны сацыялізм”. Спосабам вырашэння ўсялякіх эканамічных пытанняў мела стаць дысцыпліна на ўсіх узроўнях вытворчасці. У выніку адміністрацыйныя метады замянілі рыначныя механізмы рэгулявання гаспадарчага жыцця.

Восенню 1995 г. апублікавана была прэзідэнцкая “Праграма грамадскагаспадарчага развіцця Беларусі да 2000 года”, якая прадугледжвала, між іншым, паляпшэнне фінансавага становішча дзяржавы, павышэнне ўзроўню жыцця грамадзян, высокія дапамогі для беспрацоўных, поўнае забеспячэнне кватэрамі, датацыі для прамысловасці і сельскай гаспадаркі. “Праграма” была спісам нерэальных пажаданняў і служыла пашырэнню ўлады чыноўнікаў у сферы гаспадаркі, прычым стваралася ім магчымасць карыстацца маёмнымі выгадамі ад гэтага нагляду. У асноўным план Лукашэнкі прадугледжваў вяртанне мадыфікаванага сацыялістычнага ладу, з цэнтралізаваным кіраваннем гаспадаркай і элементамі капіталізму на яго абочынах.

У 1995 г. паглыбіліся адмоўныя тэндэнцыі ў беларускай гаспадарцы. Валавы нацыянальны прадукт знізіўся на 10%, а 18% прадпрыемстваў сталі нерэнтабельнымі. За дванаццаць месяцаў 1995 г. намінальная заработная плата павялічылася ў 6,3 раза, а цэны на тавары і паслугі — у 8,1 раза. На практыцы абазаначала гэта чарговае зніжэнне рэальнай зарплаты на 20,5%. Паслядоўнасцю адмоўных працэсаў у эканоміцы стаў хуткі рост ценявой гаспадаркі. Значная частка грамадзян Беларусі атрымоўвала даход ад кантрабанды тавараў, якія завозіліся ў суседнія краіны або вывозіліся з іх, асабліва з Польшчы і Расіі. Ва ўмовах маланкавай інфляцыі ашчаджанне страціла сэнс і таму людзі пачалі скупляць валюту, якая стала для іх своеасаблівым капіталаўкладаннем. У самым цяжкім становішчы апынуліся пенсіянеры, якія не маглі мець дадатковых крыніц даходу. Менавіта таму яны наймацней тужылі па Савецкім Саюзе і страчаным дабрабыце.

Сур’ёзнай крыніцай папаўнення хатняга бюджэту сталі для гараджан зямельныя ўчасткі, якія можна было купіць па даступнай цане ў суседнім калгасе. Калгаснікі на сваіх прысядзібных участках гадавалі свіней і хатніх птушак на свае патрэбы. Для хатніх бюджэтаў быў гэта незвычайна танны спосаб забеспячэння харчамі, тым больш што зямля апрацоўвалася амаль выключна пры дапамозе калгаснай сельгастэхнікі, а нефармальныя аплаты за паслугі былі намнога ніжэйшыя за сапраўдныя кошты. У Беларусі амаль 30% харчоў паходзіць з малых, пераважна аднагектарных гаспадарак.

Пераможаная на прэзідэнцкіх выбарах апазіцыя БНФ не адмовілася ад барацьбы за дзяржаўны лад. Нагодай для рэваншу сталі парламенцкія выбары, якія мелі адбыцца вясной 1995 г. У лістападзе 1994 г. арганізаваўся выбарчы блок незалежніцкіх і дэмакратычных партый, у які апрача БНФ увайшлі БСДГ, АДПБ, НДПБ і БСП. Паколькі палажэнне аб выбарах прадугледжвала падзел рэспублікі на аднамандатныя акругі, вырашана, што апазіцыя вылучыць па адным супольным кандыдаце ў кожнай акрузе.

Канец 1994 г. аказаўся вельмі багатым у падзеі. Дэпутат ад БНФ Сяргей Антончык, па ўзору колішняга дэпутата Лукашэнкі, абвінаваціў найбліжэйшых супрацоўнікаў прэзідэнта ў карупцыі, супрацоўніцтве з мафіяй і нелегальных гандлёвых здзелках. У адказ прэзідэнт выдаў распараджэнне аб забароне публікацыі выступлення Антончыка ў друку. Рэдактары газет, якія не падпарадкаваліся волі прэзідэнта, неўзабаве страцілі работу. Быў гэта адначасна канец ілюзій, што прэзідэнт з павагай будзе ставіцца да прынцыпаў дэмакратыі і законнасці.

Пасля некалькіх гадоў адноснай свабоды слова, у 1995 г. сродкі масавай інфармацыі паўторна сталі рупарам дзяржаўнай дактрыны. Красамоўным фактам было адкліканне прэзідэнтам Іосіфа Сярэдзіча з пасады галоўнага рэдактара “Народнай газеты”, якая фармальна была органам Вярхоўнага Савета. На практыцы аказалася, што парламенту не пад сілу запэўніць незалежнасць нават сваёй газеце. Пашырэнне ўлады прэзідэнта папярэдзіла грунтоўная змена кадраў у цэнтральных установах і зліццё кампетэнцый прэзідэнцкай і дзяржаўнай адміністрацый. Лукашэнка вельмі хутка пазбавіўся супрацоўнікаў, якія хаця і паспяхова павялі ягоную выбарчую кампанію, аднак прабавалі захаваць свае погляды на асноўныя пытанні дзяржаўнай палітыкі. Галоўным крытэрыем кадравай палітыкі стала павышэнне па службе людзей паслухмяных прэзідэнту. Непасрэднае ўмяшанне Лукашэнкі ў кадравыя справы не абмежавалася толькі да цэнтра, але датычыла таксама абласцей і раёнаў. У пачатку 1995 г. сфарміравалася г.зв. “вертыкальная ўлада” (“вертыкаль”) — сістэма дзяржаўнага кіравання па вайсковаму ўзору.

Кантралюючы сродкі масавай інфармацыі, войска, спецслужбы і адміністрацыю Лукашэнка мог ігнараваць заканадаўчыя органы і правасуддзе. У грамадскім уяўленні прэзідэнцкая ўлада стала сінонімам дзяржаўнай улады, а парламент — месцам пастаянных, незразумелых і бясконцых спрэчак. Дэмакратыя стала сінонімам дэструкцыі ў палітычнай і гаспадарчай сферах ды прычынай парушэння сацыяльнай бяспекі. У сапраўднасці савецкае беларускае грамадства гатовае было поўнасцю адобрыць сістэму, якую ствараў Лукашэнка. Была гэта добра вядомая грамадзянам Беларусі сістэма, прызнаваная імі па сацыяльных прычынах. Змаганне прэзідэнта з “дэмакратамі” не выклікала ніякага грамадскага абурэння. Нават збіванне на тэрыторыі парламента, па загаду Лукашэнкі, апазіцыйных дэпутатаў ад БНФ спецыяльнымі атрадамі міліцыі, не выклікала рэакцыі ўнутры краіны. Аб тым, што дзеялася ў сядзібе Вярхоўнага Савета 19 красавіка 1995 г., насельніцтва Беларусі магло даведвацца толькі з замежных сродкаў масавай інфармацыі або са шматгадзінных выступленняў прэзідэнта па тэлебачанні. Паслядоўная манапалізацыя сродкаў масавай інфармацыі, мінімалізацыя значэння палітычных партый і парламента замацоўвалі перакананне грамадзян у тым, што вось выбралі яны кагосьці, хто “зробіць парадак з дэмакратыяй” і верне — так як абяцаў — савецкі дабрабыт.

Разам з выбарамі ў Вярхоўны Савет, назначаных на 14 мая 1995 г., Лукашэнка запрапанаваў правядзенне рэферэндуму, які меў быць паказчыкам папулярнасці ягонай палітыкі. Грамадзяне павінны былі адказаць на чатыры пытанні: ці падтрымоўваюць палітыку прэзідэнта, напраўленую на шчыльнае супрацоўніцтва з Расіяй; ці хацелі б, каб руская мова, побач беларускай, стала дзяржаўнай мовай; ці акцэптуюць адмену беларускіх нацыянальных сімвалаў; ці даюць прэзідэнту згоду на роспуск Вярхоўнага Савета, калі б парламент парушыў канстытуцыю.

Напярэдадні выбараў прэзідэнт і людзі з яго акужэння адкрыта заклікалі байкатаваць выбары і прымаць удзел толькі ў рэферэндуме. Дзеля гэтага падрыхтаваны быў спецыяльны дакументальны фільм Нянавісць, які быццам бы па просьбе гледачоў да 14 мая дэманстраваўся па тэлебачанню двойчы. Фільм быў выдатным творам таталітарнай прапаганды, якая не нясе адказнасці ні за факты, ні за перадаваемы змест. Рэжысёр фільма Юрый Азаронак даказваў, што ў магілах у Курапатах ляжаць ахвяры беларускіх нацыяналістаў, якія падчас гітлераўскай акупацыі забівалі там савецкіх грамадзян і яўрэяў з усёй Еўропы. Нацыяналісты карысталіся такой жа сімволікай як незалежная беларуская дзяржава. У фільме Азаронка калабарацыяністы перыяду акупацыі прамаўлялі галасамі дэпутатаў — лідэраў БНФ. Апазіцыя не атрымала ніякіх магчымасцей абвяргнуць хлусню, якой на працягу некалькіх дзён кармілася грамадства.

14 мая выбраных было толькі 18 дэпутатаў, хаця ў галасаванні ўдзельнічала 64,7% выбаршчыкаў. А сталася гэта так па прычыне палажэння аб выбарах, якое дэпутацкі мандат прысвойвала толькі тым кандыдатам, якія ў аднамандатных акругах набралі звыш 50% галасоў пры больш чым 50-працэнтнай прысутнасці выбаршчыкаў. Паколькі за кожны мандат змагалася некалькі, а нават больш дзесяці кандыдатаў, вылучэнне пераможцы аказалася вельмі складаным. У 42 акругах горада Мінска не выбраны быў ніводзін дэпутат. У сельскіх акругах адпаведную колькасць выбаршчыкаў зябяспечвалі старшыні калгасаў і кіраўнікі мясцовай адміністрацыі, якія пакарысталіся багатым арсеналам савецкіх метадаў мабілізацыі грамадства.

Затое рэферэндум завяршыўся вялікай перамогай Лукашэнкі. Больш 75% грамадзян, якія прынялі ўдзел у галасаванні, станоўча адказалі на ўсе пытанні пастаўленыя прэзідэнтам. Такім чынам атрымаў ён грамадскую згоду на ўзмацненне сваёй улады, умацаванне сувязей з Расіяй і завяршэнне русіфікацыі краіны.

28 мая адбыўся другі тур выбараў. На выбарчыя ўчасткі прыйшло 56% выбаршчыкаў. Прадстаўнікі прэзідэнта зноў падказвалі, што найлепш было б, калі б парламент увогуле не быў выбраны. Апазіцыя не мела магчымасці прадставіць свой пункт гледжання на справу ці ў якінебудзь іншы спосаб запрэзентавацца грамадству. Пасля двух тураў галасавання выбраных было 119 дэпутатаў, галоўным чынам у сельскіх акругах. У адпаведнасці з канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь парламент, які налічваў 260 дэпутатаў, мог пачаць працу пры ўкамплектаванні 2/3 дэпутацкіх месцаў.

12 чэрвеня прэзідэнт Лукашэнка падпісаў указ аб новай дзяржаўнай сімволіцы, хаця ў адпаведнасці з законам вынікі рэферэндуму павінны раней быць зацверджаны парламентам. Існуючы Вярхоўны Савет Лукашэнка прызнаў нелегітымным, у якога няма права прымаць новыя законы. На яго думку, паўнамоцтвы парламента папярэдняга склікання скончыліся з момантам абвяшчэння новых выбараў. Аднак паводле канстытуцыі (арт. 91), паўнамоцтвы парламента папярэдняга склікання канчаюцца з момантам склікання першай сесіі новаабранага Вярхоўнага Савета. На практыцы прэзідэнт ігнараваў пастановы ВС, прызнаючы вяршэнства сваіх указаў. Прэзідэнцкіх указаў у сваю чаргу не прызнаваў Канстытуцыйны трыбунал, які стары ВС далей лічыў паўнамоцным. Чарговыя ўказы прэзідэнта аспрэчваліся Трыбуналам як неадпаведныя канстытуцыі. Паколькі Трыбунал станавіўся галоўным абаронцам дэмакратыі, прэзідэнт прыгразіў чарговым рэферэндумам, на якім грамадзяне мелі вырашыць аб яго кампетэнцыях.

Паражэнне апазіцыі ў абодвух турах галасавання давяло да глыбокай ператасоўкі на беларускай палітычнай сцэне. Невялікія партыі, якія да гэтай пары супрацоўнічалі з БНФ, пасля адыходу ад групоўкі Пазьняка змянялі лідэраў і стваралі новыя кааліцыі. Некалькі партый і груповак сацыялдэмакратычнага напрамку стварылі Сацыялдэмакратычны саюз, а тры ліберальныя групоўкі заснавалі Аб’яднаную грамадзянскую партыю, якую ўзначаліў Станіслаў Багданкевіч, звольнены з пасады старшыні праўлення Нацыянальнага банка. На чарговы тур дапаўняльных выбараў, назначаных на 29 лістапада, апазіцыйныя групоўкі пайшлі аслабленыя партыйнымі міжусобіцамі і ўнутранымі спрэчкамі. Апрача калгаснага лобі, якое прадстаўляла Аб’яднаная аграрнадэмакратычная партыя Беларусі (30 мандатаў пасля майскіх выбараў), другой сілай у парламенце была Камуністычная партыя Беларусі (27 мандатаў). Хаця КПБ прапагандавала тыя ж лозунгі, што і прэзідэнт, аднак ніколі не дайшло да фармальнага паразумення паміж гэтымі абедзвюма сіламі. Прычынай гэтаму было нежаданне Лукашэнкі дзяліцца з кімнебудзь уладай. Апрача таго лідэры добра арганізаванай і ўплывовай камуністычнай партыі маглі перагнаць яго ў прапагандаванні лозунгаў аб вяртанні ў савецкую рэчаіснасць. Праграмы шматлікіх арганізацый, якія ўдзельнічалі ў выбарах, напрыклад, Славянскага сабора “Белая Русь”, Саюза афіцэраў Беларусі, Патрыятычнага руху Беларусі ці беларускай фракцыі Ліберальнадэмакратычнай партыі Уладзіміра Жырыноўскага, у прынцыпе абмяжоўваліся да падтрымкі палітыкі прэзідэнта.

29 лістапада да змагання за 141 дэпутацкае месца прыступіла 826 кандыдатаў. Лукашэнку залежала на самым нізкім удзеле выбаршчкаў у галасаванні, паколькі ў выпадку невылучэння парламента стварыліся б законныя падставы для ўвядзення г.зв. “прамога прэзідэнцкага кіравання”. Па гэтай прычыне ў беларускіх сродках масавай інфармацыі, так як і ў маі, паведамленні аб маючых адбыцца выбарах паяўляліся спарадчына. Прэзідэнт публічна заявіў, што нават калі і пойдзе на выбарчы ўчастак, абавязкова скрэсліць усіх кандыдатаў. У дзень выбараў звычайна нуднае беларускае тэлебачанне амаль безупынна дэманстравала выдатныя творы сусветнай кінематаграфіі.

Нягледзячы на інфармацыйную блакаду і пастаяннае кампраметаванне інстытута парламентарызму грамадзяне Беларусі ўсётакі пайшлі на выбарчыя ўчасткі і ў двух турах дапаўняльных выбараў — 29 лістапада і 10 снежня — выбралі 79 дэпутатаў, у большасці беспартыйных, падтрымоўваных адміністрацыяй, камуністаў і кандыдатаў партыі аграрыяў. У гарадах большасць выбашчыкаў прагаласавала за апазіцыю, але З—за нізкай прысутнасці не атрымалі яны дэпутацкіх мандатаў. У новым парламенце дэпутаты, які называлі сябе незалежнымі, распараджаліся 96 мандатамі. На першай сесіі 60 незалежных дэпутатаў стварылі фракцыю “Згода” для падтрымкі прэзідэнта.

Састаў парламента ствараў шанц наладзіць гарманічныя адносіны з прэзідэнтам на прынцыпе паслухмянай акцэптацыі ягонай палітыкі і спосабу кіравання. Прыхільнікі незалежніцкай плыні складалі нязначны адсотак дэпутатаў. Вярхоўны Савет без супраціву адобрываў чарговыя, падпісваныя Лукашэнкам, дакументы аб інтэграцыі з Расіяй. Выбраны старшынёю ВС прадстаўнік калгаснага лобі Сямён Шарэцкі, як і пераважная большасць парламента згаджаліся з асноўным кірункам палітыкі прэзідэнта, напраўленым на аднаўленне сувязей з рэспублікамі былога Савецкага Саюза. Не было таксама істотных разыходжанняў паміж парламенцкай большасцю і прэзідэнтам у справах унутранай палітыкі. Аднак канфлікт паміж імі нарастаў з месяца ў месяц.

Галоўнай крыніцай супярэчнасцей паміж парламентам і прэзідэнтам стала лукашэнкаўская філасофія ўлады. Усе дзяржаўныя органы прызнаў ён дапаможнымі ўстановамі сваёй адміністрацыі. Даказваў таксама, што выбрала яго 5 млн. грамадзян, калі за паасобных дэпутатаў прагаласавала па некалькі тысяч выбаршчыкаў. На яго думку, гэта яму па волі народа належаць большыя заканадаўчыя паўнамоцтвы, а не парламенту. У адпаведнасці з канстытуцыяй 1994 г. раўнапраўнай з прэзідэнтам уладай надзелены былі парламент, Канстытуцыйны трыбунал і Вярхоўны суд. Апрача таго парламент, у выпадку сцвярджэння антыканстытуцыйных дзеянняў прэзідэнта, мог адклікаць яго з займаемай пасады (арт. 104). Не адпавядаючыя асноўным законам рашэнні прэзідэнта мог таксама аспрэчваць Канстытуцыйны трыбунал. Менавіта таму кожны з гэтых уладных цэнтраў мог пагражаць прагнаму неабмежаванай улады Лукашэнку.

Затое канстытуцыя цалкам і поўнасцю аддавала прэзідэнту кантроль за выканаўчым сектарам — адміністрацыяй, міліцыяй, спецслужбамі, арміяй, замежнай палітыкай. Прэзідэнцкія ўстановы — Сакратарыят Савета бяспекі і Адміністрацыя Прэзідэнта — былі вышэйстаячымі органамі для Савета Міністраў. Таму ўказы Лукашэнкі, часта нязгодныя з канстытуцыяй і аспрэчаныя Канстытуцыйным трыбуналам, на практыцы набывалі законную сілу. У 1996 г. ігнараванне пастаноў Трыбунала стала нормай паводзін прэзідэнта. У Беларусі не было ніводнай сілы, ніводнага цэнтра ўлады, які змог бы прымусіць Лукашэнку шанаваць законы. Толькі адзін парламент большасцю галасоў мог яго адклікаць з прэзідэнцкага крэсла.

Ад самога пачатку Лукашэнку Вярхоўны Савет не быў патрэбны. Вельмі добра разумела гэта частка дэпутатаў і думка аб адкліканні прэзідэнта, хаця выразна не фармулявалася, з вясны 1996 г. знаходзіла штораз больш прыхільнікаў. Выкананне гэтага плана ўскладняў яшчэ факт, што большасць дэпутатаў новаабранага Вярхоўнага Савета складалі былыя функцыянеры савецкай дзяржавы, прызвычаеныя да парламенцкіх звычаяў папярэдняй эпохі, калі парламенты служылі фігавым лістком усемагутнасці партыйнага апарату. Лукашэнка вярнуў добра вядомы парламентарыям спосаб выконвання ўлады. Навізной было прыніжанне і высмейванне дэпутатаў у прэзідэнцкіх сродках масавай інфармацыі. Падвергнутыя нападкам не мелі шанцаў абараняцца.

Да бунту супраць прэзідэнта заахвочвалі дэпутатаў дэманстрацыі на вуліцах Мінска вясною 1996 г. Заява аб маючым адбыцца 2 красавіка ў Маскве падпісанні чарговых дакументаў аб стварэнні дзяржаўнай супольнасці Расіі і Беларусі стала прычынай 40-тысячнай дэманстрацыі перад прэзідэнцкім палацам у Мінску. Арганізатарамі дэманстрацыі, у ходзе якой гучэлі патрабаванні адстаўкі Лукашэнкі, была пазапарламенцкая апазіцыя — БНФ, сацыялдэмакраты і лібералы. Яшчэ больш людзей выйшла на сталічныя вуліцы 26 красавіка, у дзесятую гадавіну аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Атрады спецназа і КДБ арыштавалі тады сотні чалавек, а ў выніку вулічных сутычак сотні ўдзельнікаў дэманстрацыі атрымалі цялесныя пашкоджанні.

Май 1996 г. стаў месяцам дэманстрацый пратэсту, якія адбыліся ў большасці абласных гарадоў рэспублікі. Прычынай гэтаму стала пагаршэнне матэрыяльнага становішча большасці насельніцтва. Змаганне з дробнымі прыватнымі прадпрымальнікамі давяло да заняпаду большасці фірм, якіх уласнікі не здолелі дамовіцца з прадстаўнікамі прэзідэнцкай вертыкалі. У адпаведнасці з указам прэзідэнта ад 24 мая 1996 г. аб гаспадарчым кантролю пачалася абавязковая перарэгістрацыя ўсіх прыватных прадпрыемстваў. Атрыманне ліцэнзіі на далейшае вядзенне гаспадарчай дзейнасці звычайна патрабавала ўнясення неафіцыйнай аплаты ў карысць адміністрацыі прэзідэнта. Указ ствараў асабліва выгадныя ўмовы для карупцыі, стварання няясных суадносін на стыку ўлады і гаспадаркі.

У 1995 г. у Беларусі ўзнікла яшчэ адна форма ўласнасці — прэзідэнцкая, якая ахапіла найбольш прыбытковыя прадпрыемствы, рэстараны, будынкі. Адміністратар прэзідэнцкай уласнасці Іван Ціцянкоў, пад выглядам забеспячэння патрэб адміністрацыі прэзідэнта, пераймаў чарговыя будынкі ў Мінску, якія пасля здаваліся ў арэнду фірмам на офісы.

У найбліжэйшым акружэнні прэзідэнта апынуліся работнікі савецкай разведкі, КДБ і партыйнага апарату — Уладзімір Замяталін, Сяргей Посахаў, Віктар Шэйман, Іван Антановіч. Замянілі яны “камсамольцаў” — Анатоля Майсеню, Аляксандра Фядуту, Дзмітрыя Булахава, якія спадарожнічалі Лукашэнку на ягоным шляху да прэзідэнтуры. Згуртаваны вакол прэзідэнта калектыў даволі паспяхова рэалізаваў усялякія канцэпцыі ўмацавання ўлады. Ва ўмовах нарастаючага гаспадарчага крызісу, ізаляцыі ў свеце і перспектывы імпічменту Лукашэнка яшчэ раз рашыўся параіцца з народам — правесці чарговы рэферэндум. Хацеў ён даказаць, што ўсе яго дзеянні з’яўляюцца ўсяго выкананнем волі народа.

20 чэрвеня 1996 г. прэзідэнт прад’явіў Вярхоўнаму Савету прапанову правядзення рэферэндуму ў справе ўнясення змяненняў у канстытуцыю і перанясення нацыянальнага свята з 27 ліпеня (дзень абвяшчэння суверэнітэту ў 1990 г.) на 3 ліпеня (дзень вызвалення Мінска Чырвонай Арміяй у 1944 г.). Два чарговыя пытанні датычылі свабоднага абароту зямлёй і адмены смяротнага пакарання. Прапанаваныя Лукашэнкам змяненні ў канстытуцыі датычылі стварэння другой палаты парламента, якой частку саставу меў назначаць сам прэзідэнт, і прадаўжэння паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы з 5 да 7 гадоў.

Дэпутаты прабавалі давесці да склікання “круглага стала” з удзелам прэзідэнта і пазапарламенцкай апазіцыі, якой існаванне ўвесь час было відочнае на вуліцах Мінска. “Круглы стол”, праўда, адбыўся, але без удзелу прэзідэнта. Прадстаўнікі партый, ад камуністаў да БНФ, заклікалі Лукашэнку вярнуцца на шлях легалізму. У адказ адміністрацыя прэзідэнта і ўрад узмоцнілі прапагандысцкую кампанію, у ходзе якой тлумачылася грамадству, што на рэферэндуме трэба станоўча адказаць на вынесеныя Лукашэнкам пытанні.

На 19-20 кастрычніка прэзідэнт склікаў у Мінск г.зв. Нацыянальны сход, на які з’ехалася 5 тыс. ягоных прыхільнікаў. Сход, спасылаючыся на волю народа, аднадушна выказаўся за правядзенне планаванага рэферэндуму. У той самы час апазіцыя сарганізавала таксама прадстаўнічы Нацыянальны кангрэс, які вылучыў камісію для вывучэння злачынстваў рэжыму. Канстытуцыйны трыбунал прызнаў, што вынесеныя на рэферэндум пытанні парушаюць канстытуцыйны лад. Такім чынам Вярхоўны Савет атрымаў законную падставу пачаць працэдуру адхілення Лукашэнкі ад пасады прэзідэнта.

Запланаваны на 24 лістапада рэферэндум аказаўся датай яго завяршэння. Галасаванне цягнулася ад 9 лістапада. Грамадзяне маглі ўдзельнічаць у рэферэндуме праз пасрэдніцтва пошты. У многіх акругах зарэгістравана большую колькасць галасуючых чым было выбаршчыкаў. У сельскіх акругах выбарчыя камісіі вазілі урны па дамах, дапамагалі выбаршчыкам даваць “правільныя” адказы. Супраць такога фарса выступаў старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Віктар Ганчар і ў выніку быў адкліканы з пасады.

17 лістапада Вярхоўны Савет пачаў працэдуру імпічменту, а прэм’ерміністр Міхаіл Чыгір разам з трыма іншымі членамі кабінета падалі ў адстаўку. Усё паказвала на тое, што кар’ера Лукашэнкі набліжаецца да канца. Нават журналісты прэзідэнцкага тэлебачання спынілі паклёпніцкую кампанію супраць апазіцыйных дэпутатаў. Прэзідэнт зацягваў гульню. Найбольш ярыя ягоныя прыхільнікі з фракцыі “Згода” 20 лістапада не з’явіліся ў парламенце. У гэты дзень мелі адбыцца дыскусія і галасаванне ў справе адклікання прэзідэнта. Адсутнасць дэпутатаў фракцыі “Згода” стала прычынай таго, што Вярхоўнаму Савету не хапіла патрэбнага для прыняцця правамоцных рашэнняў кворуму — 2/3 саставу парламента. Вярхоўны Савет карыстаўся ў гэтай справе падтрымкай пазапарламенцкай апазіцыі, якая ўвесь час на вуліцах Мінска арганізавала дэманстрацыі, пікеты, мітынгі. На бок парламента перайшлі некаторыя генералы войска і міліцыі, якім не адпавядалі пастаянныя змены на камандных пасадах і атмасфера даносаў, якой не было нават у час савецкага рабалепства.

У палітычных умовах Беларусі вырашальным фактарам з’яўляецца пазіцыя Масквы. Лукашэнку выратавалі расійскія “медыятары”, якіх узначальвалі старшыня Думы Генадзій Селязнёў і прэм’ерміністр Віктар Чарнамырдзін. 21 лістапада схілілі яны Шарэцкага на ўступкі, а ў сапраўднасці далі яны Лукашэнку блаславенства на далейшае працягванне місіі. Узбунтаваныя посткамуністычныя і камуністычныя дэпутаты з Шарэцкім, Карпенкам, Грыбам, Новікавым і Багданкевічам на чале не ўмелі дзейнічаць насуперак пазіцыі Масквы. На другі дзень пасля візіту расійскіх “медыятараў” Лукашэнка заявіў па тэлебачанні, што ў выніку пагаднення са старшынёю Вярхоўнага Савета праводжаны рэферэндум прызнаецца легітымным. Апазіцыя не мела магчымасцей публічна прадставіць грамадству сваю пазіцыю ў гэтай справе.

Паводле афіцыйных даных у рэферэндуме прыняло ўдзел 84,2% упаўнаважаных. Больш 70% удзельнікаў галасавання мелі выказацца за ўвядзенне прэзідэнцкіх паправак у канстытуцыю. Амаль 88% галасуючых падтрымала пастулат Лукашэнкі ў справе перанясення нацыянальнага свята на 3 ліпеня, 82,1% выказалася супраць адмены смяротнага пакарання, 84,7% не жадалі свабоднага абароту зямлёю.

Умацаванне пазіцыі Лукашэнкі стала прычынай таго, што большасць дэпутатаў, нават тых, якія раней гатовы былі галасаваць за адхіленне яго ад пасады прэзідэнта, перайшла ў новаствораны Нацыянальны Сход. Вярхоўны Савет, у якім засталося 85 парламентарыяў, не прызнаў законнасці рэферэндуму і працягваў працу. Аднак з прычыны браку кворуму ВС не мог прымаць правамоцных пастаноў. Неўзабавае пад выглядам рамонту ў будынку ВС адключаны былі электраток, ацяпленне тэлефоны і вада. Парламент, у якім пастаянна скарачалася колькасць дэпутатаў і якім верхаводзілі Сямён Шарэцкі, Станіслаў Шушкевіч і Станіслаў Багданкевіч, адзіным легальным нацыянальным прадстаўніцтвам Беларусі лічыўся толькі ў свеце, а ў сябе заставаўся ўсяго малазначнай установай, якая не мела ніякага рэальнага ўплыву на сітуацыю ў рэспубліцы. Лідэры Вярхоўнага Савета, так як іншыя грамадзяне, падвяргаліся адміністрацыйнаму пакаранню за ўдзел у нелегальных дэманстрацыях, траплялі ў следчыя ізалятары, плацілі вялікі штрафы за “парушэнне правапарадку”.

Новая ніжэйшая палата Нацыянальнага Сходу, званая Палатай Прадстаўнікоў, налічвала 110 дэпутатаў, якія перайшлі з Вярхоўнага Савета. Яе старшынёю выбраны быў адзін з лідэраў Партыі камуністаў Беларусі Анатоль Малафееў. Вышэйшая палата, Савет Рэспублікі, налічвала 64 асобы і, паводле новых законаў, увайшла ў яе частка дэпутатаў назначаных прэзідэнтам або выбраных абласнымі саветамі, у якіх пераважалі прэзідэнцкія “вертыкальшчыкі”.

Адсутнасць падтрымкі ў парламенце ўскладніла становішча Канстытуцыйнага трыбунала, які аспрэчваў большасць прэзідэнцкіх указаў. Скора, аднак, суддзі Трыбунала свае перакананні памянялі на апартунізм. Адмянілі яны ранейшыя свае пастановы, а таксама прызналі, што рэферэндум быў праведзены ў адпаведнасці з канстытуцыяй.

Рэферэндум, які надзяліў Лукашэнку амаль абсалютнай уладай, стаў прычынай ізаляцыі Беларусі ў свеце. Дзяржавы Заходняй Еўропы не прызналі ні вынікаў рэферэндуму, ні створанага прэзідэнтам Нацыянальнага Сходу. Адначасна ізаляцыя Беларусі ў Еўропе вяла яе да шчыльнейшага збліліжэння з Расіяй. Альтэрнатыўныя суадносіны прабаваў стварыць прэзідэнт Украіны Леанід Кучма, які рашуча выказваўся за стаўленне да Беларусі як да поўнасцю суверэннай дзяржавы. Хаця Лукашэнка ў сваіх доўгіх тэлевізійных прамовах часта гаварыў аб шматвектарнай замежнай палітыцы, на практыцы быў ён прыгавораны на пашыранне палітычных кантактаў з Расіяй, Югаславіяй, Малдовай, Балгарыяй, Кітаем, В’етнамам, Іранам, Іракам.

Ад пачатку свайго прэзідэнцтва Лукашэнка праявіўся як гарачы прыхільнік адзінства славянскіх народаў і неабходнасці іх інтэграцыі з прычыны пагрозы з боку НАТО. Паводле яго, славянскасць вызначалася не па этнічных прынцыпах, але прыналежнасцю да візантыйскай культурнай прасторы. У такім разуменні ў славянскасці не было месца для палякаў, чэхаў, затое было для армян і грузінаў, мардоўцаў. Арганізаваны штогод прэзідэнтам Беларусі фестываль славянскай культуры ў Віцебску стаў у прынцыпе аглядам творчасці народаў былога СССР.

У Расіі ідэя аб’яднання з Беларуссю знайшла многіх прыхільнікаў, асабліва ў камуністычных і нацыяналістычных колах. Нягледзячы на непрыхільнае стаўленне да Лукашэнкі расійскіх сродкаў масавай інфармацыі, беларускі прэзідэнт карыстаўся вялікай папулярнасцю тамашняга грамадства. Быў ён проціпастаўленнем нямогламу Ельцыну, а ягоная антызаходняя рыторыка станоўча ўспрымалася таксама значнай часткай расійскай палітычнай сцэны. Аднак найбольш захапляліся яны Лукашэнкам за тэрміновую выплату пенсій і зарплат бюджэтнікам. Бачыўся ён людзям як правадыр, які здольны вярнуць савецкі дабрабыт. Крамлёўскім элітам прэзідэнт Беларусі быў гарантам бясплатнага доступу да транзітных шляхоў у Заходнюю Еўропу, забяспечваў магчымасць размяшчэння ваенных гарнізонаў.

Фармальнае далучэнне Беларусі да Расіі ў якасці адміністрацыйнай адзінкі Федэрацыі — як часта мяркуюць журналісты — здаецца малапраўдападобным. Такога вырашэння не хоча, па фінансавых прычынах, таксама Расія. А Лукашэнка часта паўтараў, што выказваецца за інтэграцыю “суверэнных” дзяржаў. “Суверэнітэт” разумее ён як свабоду мінскіх улад вырашаць унутраныя пытанні на тэрыторыі рэспублікі. На практыцы абазначае гэта захаванне асобнай юрыдычнапалітычнай сістэмы ў Беларусі і выключэнне ўнутраных спраў Беларусі з—пад кантролю крамлёўскіх правячых цэнтраў. Зрэшты, ніводзін палітычны лагер у Расіі не цікавіўся ні лёсамі дэмакратыі ў Беларусі, ні паважаннем правоў чалавека ў гэтай краіне. Калі ў чэрвені 1998 г. Захад канчаткова закрыў межы Лукашэнку і ягоным чыноўнікам, добрыя адносіны з Расіяй сталі адзіным козырам прэзідэнта Беларусі на міжнароднай арэне.

Фінансавы крызіс, які ў жніўні 1998 г. паралізаваў жыццё ў самой Расіі, з прычыны цесных гаспадарчых сувязей з усёй сілай абрынуўся на Беларусь. За склаўшаеся становішча ў Расіі Лукашэнка 25 жніўня 1998 г. падчас тэлевізійнага выступлення абвінаваціў расійскіх палітыкаў, якія прабавалі ажыццявіць у сваёй краіне заходнюю мадэль палітычнага і гаспадарчага развіцця. Заявіў ён, што самай лепшай канцэпцыяй арганізацыі грамадскага, палітычнага і гаспадарчага жыцця на постсавецкай прасторы з’яўляецца беларускі варыянт. Хаця ў Расіі за падобнымі вырашэннямі выказваецца значная частка грамадствва, малапраўдападобным, аднак, з’яўляецца экспарт “беларускай дэмакратыі” і “рыначнага сацыялізму” ў гэтую краіну. Назначэнне падтрымліванага камуністамі Яўгенія Прымакова на пасаду прэм’ерміністра Расіі ўспрымалася ў Беларусі як крок у правільным напрамку.

Праведзеныя апазіцыяй вясною 1999 г. прэзідэнцкія выбары закончыліся чарговым паражэннем антырэжымнага лагера. Узаемныя абвінавачанні абодвух кандыдатаў у прэзідэнты Зянона Пазьняка і Міхаіла Чыгіра звялі выбары да фарса. Пасвараная апазіцыя яшчэ раз паказала брак арганізаванасці і рашучасці ў захадах на звяржэнне дыктатуры. У палове 1999 г. Лукашэнка захоўваў уладу не маючы ў краіне ніякай сур’ёзнай палітычнай канкурэнцыі.