Дунін-марцінкевіч

Вінцэнт [Вікенцій Іванавіч; псеўд. Навум Прыгаворка; 4.2.1808 (паводле інш. звестак 1807) —29.12.1884]

Прадстаўнік культурна-асветнай плыні ў грамадскай думцы Беларусі, адзін з пачы-нальнікаў новай беларускай літаратуры, заснавальнік нацыянальнай драматургіі i тэатра. Нарадзіўся ў фальварку Панюшка-вічы (Бабруйскі р-н) у сям'і дробнага шляхціца. Закончыў Бабруйскую павято-вую школу (1824). Вучыўся ў Пецярбург-скім (ці Віленскім) універсітэце на меды-цынскім факультэце. 3 1827 служыў у Мін-скай епархіяльнай кансісторыі, Мінскай крымінальнай палаце. У 1840 пакінуў службу, набыў фальварак Люцынка каля г. Івянца. Тут разгарнулася яго культурна-ас-ветная, літаратурная i тэатральная дзей-насць i прайшлі ўсе наступныя гады жыц-ця. У час паўстання 1863—64 абвінавачваў-ся ў распаўсюджванні «шкодных для ўрада» ідэй, быў арыштаваны, знаходзіўся пад следствам, потым выпушчаны пад нагляд паліцыі. Пісаў па-беларуску i па-польску. Творчую дзейнасць пачаў з оперных лібрэ-та, першыя з якіх не захавапіся. У 1846 у Вільні надрукаваны яго драматычны твор «Сялянка» («Ідылія»; пастаноўка ажыццёў-лена ў Мінску ў 1852). У 1850-я гады ства-рыў шэраг паэтычных твораў, вершаваных аповесцей i апавяданняў — «Вечарніцы» i «Гапон» (1855), «Купала» (1856), «Шчароўскія дажынкі» (1857), «Травіца брат-сяс-трыца» i «Быліцы, расказы Навума» (нап. 1857). Пісаў таксама творы на польскай мове: «Благаславёная сям'я» i «Славяне ў XIX ст.» (1856). У 1859 пераклаў на бела-рускую мову паэму А.Міцкевіча «Пан Та-дэвуш». Арганізаваў тэатратьную трупу — першы беларускі тэатр, які ншіаджваў спектаклі ў Люцынцы, а таксама ў Мінску, Бабруйску i інш. месцах. У 1860—70-я га­ды напісаў камедыі «Пінская шляхта» i «Залёты». Значная частка яго твораў, у т.л. камедыі, не ўбачылі свету пры жыцці аўта-ра.

Дзейнасць Д.-М. разгортвалася ў перыяд глыбокага крызісу феадальна-прыгонніц-кай сістэмы, паступовага, але няўхільнага ўсталявання новых фамадскіх адносін, раз-віцця на Беларусі дэмакратычнага нацыя-нальна-вызваленчага руху. Яго светапогляд i творчасць увабралі ў сябе істотныя тэн-дэнцыі гістарычнага развіцця народа ў гэты пераломны час, адлюстравалі яго драма-тызм i глыбокую супярэчлівасць. Вышэй за ўсё ставячы агульны дабрабыт народа i гра-мадства, ён лічыў немагчымым набліжэнне гэтага без пераадолення процілегласці са-цыяльных інтарэсаў i без дасягнення сацы-яльнай гармоніі ў грамадскім жыцці. Шлях да гармоніі ён бачыў у маральным удаска-наленні, асветніцтве, развіцці нацыяналь­най культуры. Сапраўдная каштоўнасць яго творчасці — у гуманістычным пафасе ўзвышэння працоўнага чалавека, селяніна, усведамленні неабходнасці развіцця нацыя­нальнай культуры i літаратуры, што адлюс-троўвала, хоць не заўсёды выразна, карэн-ныя патрэбы беларускага народа як паўна-цэннага, самастойнага суб'екта гісторыі, грамадскага жыцця, духоўнай творчасці.

У тагачасных умовах Д.-М., абставінамі выхавання арганічна далучаны да трады-цый польскай літаратуры i эстэтыкі, пры-ходзіць да сцвярджэння неабходнасці існа-вання беларускай літаратуры i культуры. Практычнай рэалізацыяй гэтай пазіцыі ста­ла яго літаратурная творчасць на беларус­кай мове. Такі кірунак памкненняў. пісь-менніка выходзіў далека за межы ўласна лі-таратурных інтарэсаў i набываў надзённы грамадска-палітычны сэнс. Д.-М. была падтрымана дэмакратычнымі прадстаўніка-мі польскай культуры (У.Сыраколыя i інш.).

Пісьменніку былі блізкія многія ідэі шляхецкіх рэвалюцыянераў. Аднак ён быў прыхільнікам паступовых пераўтварэнняў,

духоўна-маральных сродкаў i спосабаў да-сягнення грамадска значных мэт. Яго твор-чая дзейнасць прыпала на час, калі ў выз-валенчым i нацыянальна-адраджэнскім ру-ху ўсё больш важнай станавілася сялянская рэвалюцыйна-дэмакратычная плынь, што паўплывала на характар i кірунак яго твор-часці. Новыя, дэмакратычныя тэндэнцыі спалучаліся ў Д.-М. з прыхільнасцю да мі-нулага, да ідэалізацыі яго. Яшчэ захоўваўся стары іерархічна-саслоўны дух, i пісьмен-нік імкнуўся ўзняць яго на ступень асвет-ніцтва i шчырага клопату пра дабрабыт ся-лян. Вынікам такога спалучэння стала сцвярджэнне прынцыпу агульнага дабра-быту, які трактаваўся ў абстрактна-пашы-раным плане i падпарадкоўваўся ідэі сацы-яльнай згоды, маральна-духоўнай кансалі-дацыі. Прынцыпы адзінства ўсіх cli i маг-чымасцей народа, аб'яднання ўсіх пластоў i груп у працэсе сацыяльнай i культурнай творчасці давалі перспективы сапраўды шырокага i плённага ажыццяўлення нацыя-нальна-адраджэнскіх тэндэнцый, будучага развіцця народа i яго культуры.

Светапогляд Д.-М. меў пераважна ма-ральна-эстэтычны характар, быў прасякну-ты ўстаноўкай на пошукі гарманічных узае-масувязей у сферы сацыяльных адносін, а таксама ў галіне культуры, маралі, нацыя-нальнага жыцця. Асновай, на якой магчы-ма было дасягненне гэтага гарманічнага адзінства, Д.-М. лічыў узровень патрыяр-хальных адносін. Так выяўлялася арыента-цыя на мінулае як крыніцу ідэалізаваных норм адносін паміж людзьмі і імкненне да ідэальнай сучаснасці. Спроба рэстаўрацыі ідэалізаванага мінулага абумоўлівала тэн-дэнцыю да разумения ім сутнасці быцця як трывала ўсталяванага, гарманічна заверша-нага.

Асаблівае значэнне для пісьменніка на-бываў прынцып гарманічнага адзінства ў сферы маралі, паколькі эстэтычная ацэнка ў яго творчасці неадлучная ад маральнай. Гэта характарызавала яго пазіцыю як ас-ветніцкую, якой была ўласціва ідэя карыс-насці мастацтва, падыход да яго як да сродку сцвярджэння пэўных маральных норм. 3 дапамогай мастацтва маральныя ўяўленні і ўзоры ўзвышаліся да ступені эс-тэтычнага ідэалу. Грамадскія адносіны Д.-М. імкнуўся вытлумачыць праз прызму ідэалі-заваных норм патрыярхальнай маралі, таму сацыяльныя адносіны ў яго набывалі абліч-ча адносін паміж бацькамі i дзецьмі ў вялікай зладжанай сям'і. Прынцып гарманіч-нага адзінства ў сферы сацыяльнага жыцця вёў да сцвярджэння ідэі класавага саліда-рызму. Д.-М., безумоўна, усведамляў наяў-насць сацыяльных супярэчнасцей, прызна-ваў, што сярод сялян «укаранёны з дзяцін-ства супраць... паноў погляд» (Тв. Мн., 1984. С. 258), абвострана адчуваў антыгу-маннасць грамадскага становішча, калі ад-ны працуюць, a другія толькі карыстаюцца вынікамі працы. Таму відавочнасці сацы­яльнага антаганізму ён імкнуўся проціпас-тавіць культурна-асветную дзейнасць аду-каваных паноў (арганізацыя нацыянальных школ, стварэнне літаратуры на беларускай мове), што, на яго думку, здольна ўраўна-важыць існуючую няроўнасць. «Наша не-шчаслівае мінулае, — пісаў ён, — давяло вясковы люд да заняпаду... Яшчэ ёсць час, каб нашы грамадзяне спахапіліся і, утвара-ючы школкі, прытулкі i іншыя магчымыя ахвяры. імкнуліся гэтую м&тодшую брацію сваю, якая ўмее быць удзячнай, прытуліць да сэрца i для ўсеагульнага дабра з ёй моц-на аб'яднацца» (Там жа. С. 482).

Асаблівае значэнне ў ажыццяўленні гэ-тай мэты ён надаваў літаратуры на беларус­кай мове, якая, звяртаючыся i да пана i да селяніна, паказвала прьшягальнасць стану грамадства, дзе захаваны формы простых i добразычлівых адносін паміж людзьмі роз­ных сацыяльных станаў.

Гаворачы пра вытокі сваёй літарат>^;рнай дзейнасці, Д.-М. пісаў: «Жывучы сярод лю­ду, які размаўляе па-беларуску, прасякнуты яго ладам думак, марачы аб долі гэтага братняга племені, анямеўшага ў маленстве ад невуцтва i цемнаты, вырашыў для заах-вочвання яго да асветы ў духу яго звычаяў, паданняў i разумовых здольнасцей пісаць на яго ўласнай гаворцы» (Там жа. С 481). Момант «заахвочвання да асветы» i мараль-нага ўдасканалення пісьменнік падкрэслі-ваў пастаянна. Абуджэнне народа да духоў-нага жыцця ён разглядаў як крок унутрана-га развіцця, які зробіць рэальным мараль­ныя ўяўленні пра гарманічныя адносіны паміж людзьмі, найперш паміж панам i ce-лянінам. Паводле меркавання пісьменніка, дасягненне гэтай мэты ў большай ступені залежала ад паноў, ад таго, наколькі яны самі стануць носьбітамі лепшых духоўных якасцей i будуць садзейнічаць укараненню гэтых маральных уяўленняў. У прадмове да «Літаратурных клопатаў» Д.-М. намаляваў ідылічную сцэну, як арыстакратычная,

добра выхаваная пані чытае ў святочны дзень кнігу сялянам. Пісьменнік падкрэслі-ваў навізну самога прынцыпу духоўнага ўзаемадачынення, кантактаў розных сацы-яльных пластоў, дзякуючы чаму сяляне да-ведваюииа, што «паны апісваюць ix звычаі i ахвотна цікавяцца ix доляй» (Там жа. С. 258). Асветніцкі характар яго пазіцыі, яе канкрэтная акрэсленасць выяўлены ў да-дзеным выпадку асабліва выразна. Глеба духоўнасці ўяўлялася яму нейтральнай i ўсеагульнай, пачаткам вырашэння жыццё-вых супярэчнасцей i праблем.

Існаванне літаратуры на беларускай мо-ве абгрунтоўвалася ім задачамі асветніцкімі i «маральнага выпраўлення», што адкрыва-ла шлях да пераадолення сацыяльных цяж-касцей. Ступень яе ўздзеяння вызначала i важнасць ускладаемай на літаратуру ролі. Таму была пастаўлена праблема даступнас-ці літаратуры. На першы план Д.-М. вылу-чаў фактар беларускай мовы, неабходнасць захоўваць яе адпаведнасць узроўню духоў-нага развіцця чалавека працы (дух народ­ных звычаяў, паданняў). Так пазначалася фальклорна-этнаграфічная арыентацыя лі-таратуры на беларускай мове, зварот яе да каштоўнасцей народнай культуры.

У «Літаратурных клопатах» адна з частак названа «Падарожжа на Беларусь» — у тую ідэалізаваную краіну, дзе пануюць адносі-ны братэрства, любві, добразычлівасці. На-цыянальная ідэя праяўлялася ў яго як ідэя-мара пра Беларусь. Але i такое яе выяўлен-не сведчыла пра наяўнасць тэндэнцый да кансалідацыі, самавызначэння ўнутраных пачаткаў нацыянальнага жыцця беларуска-га народа. Агульная ідэя сацыяльнай гар-моніі была цесна звязана з поглядам Д.-М. на лес культуры. Сцвярджэнне ім самабыт-нага характару культуры Беларусі грунтава-лася ў першую чаргу на рэальных рысах духоўнага багацця беларусаў, увасобленага ва ўсім складзе светапогляду народа, у яго паданнях, песнях, звычаях, побыце. Разам з тым паняцце культурнай самабытнасці неадлучна ад яго ідэалізатарскіх імкненняў. Тэндэнцыя класавага салідарызму абгрун-тоўватася патрэбамі духоўнага i культурна-га плана, якія мелі для пісьменніка пер-шаступеннае значэнне. Таму вышэйшай мэтай яго імкненняў становіцца не проста «чыста» сацыяльная тэндэнцыя аб'яднан-ня. Ён меў на ўвазе адукаванае дваранства-носьбіта высокіх духоўных якасцей, узор-нага ў маральных адносінах — i далучанаеда асветы ў выніку стварэння літаратуры на беларускай мове сялянства, якое захавала лепшыя здабыткі самабытнай народнай культуры.

Праблема культурнай пэўнасці Беларусі вырашалася ім як сінтэз i адзінства дзвюх культур — дваранскай i народнай, першая нясе высокі ўзровень духоўнасці, другая вызначае самабытнасиь. Такое адзінства дваранскай i народнай культур павінна бы­ло стварыць фундамент, абумовіць харак­тар новай беларускай культуры, дзякуючы якой «мясцовы» патрыятызм перастане адыгрываць другарадную ролю i набудзе самастойнае абгрунтаванне. У гэтым Д.-М. бачыў прызначэнне беларускіх пісьменні-каў. Менавіта гэта думка выказана ў «Літа-ратурных клопатах»: «Захаваць старыя звычкі просім вас, паэтаў, вы злучаеце веру продкаў з нашаю асветай» (Збор тв. Мн., 1958. С. 234). Ідэя культурнай самабытнас-ці мела выразную тэндэнцыю да кансаліда-цыі, проціпастаўлялася сляпой пераймаль-ніцкай арыентацыі арыстакратычных вяр-хоў на культуру, мову i норавы Захаду.

Імкненне Д.-М. да сцвярджэння гарма-нічнага пачатку найбольш поўна выявілася ў яго мастацка-эстэтычных уяўленнях: ідэ-альнае (узорная норма), камічнае (з выха-дам да сатыры) i адмоўна-эстэтычнае (пач-варнае, карыкатура). Такая іерархія эстэ-тычных сфер — водгук эстэтыкі класіцыз-му з яе строгім размежаваннем высокіх i нізкіх сфер, для якой народнае жыццё бы­ло эстэтычна «зніжаным». Значэнне ж эс-тэтыкі Д.-М. ў тым, што ён спрыяў пад-няццю «зніжанага» (народнае жыішё) да ўзроўню ідэальнага, хоць адбітак няроўнас-ці захоўваўся i ў яго сістэме эстэтычных уяўленняў.

У цэлым ідэал Д.-М. можа быць вызна-чаны як ідэал арганічна-быційнай гармоніі — сімвала прастаты, натуральнасці i чалавечнас-ці, — які пропіпастаўляецца складанасці, маральнаму хаосу гарадскога жыцця i ары-ентаванасці арыстакратычных вярхоў на Захад. Гэта было проціпастаўленне старога новаму (вёскі — гораду), у аснове якога ляжалі марапьныя крытэрыі. Прастата i ча-лавечнасць звязваліся з ідэалізаванымі пат-рыярхальнымі адносінамі, узаемная варо-жасць i маральнае бязладдзе — з новымі павевамі ў жыцці, якімі ахоплены ў пер­шую чаргу горад. Крытыкуючы надыходзя-чы капіталізм, Д.-М. здолеў убачыць анты-гуманную сутнасць меркантыльнага пады

ходу да жыцця. У гэтым шырокім сацыяль-ным працэсе ён найперш адчуваў пагрозу прастаце i натуральнасці жыцця, добразыч-лівасці ў людскіх адносінах. Веска для пісь-менніка была хавальнікам дарагіх яму ма-ральных прынцыпаў (хоць гэта была хутчэй ідэалізаваная, чым рэальная веска). Зварот да прыроды i вёскі, узбагачаны яго глыбо-кім патрыятычным матывам, сутучны па-чуццю адзінства з родным краем, шлях да-лучэння да патрэб i інтарэсаў «сялянскага люду» — беларускага народа. 3 радасным хваляваннем ступае пісьменнік на тэты шлях: «I не дзіўна, што так біцца мае сэрца стала, i не дзіўна, што душу так радасць напаўняла, калі ўбачыў я, як кінуў позірк на дарогу, коней цуг i беларуса-фурмана старога» (Там жа. С. 226). Так народнае жыццё ўваходзіла ў сферу ідэальнага, ста-навілася паўнапраўным аб'ектам мастацка-га адлюстравання.

Імкненне Д.-М. да гарманічнага выра-шэння фамадскіх супярэчнасцей i праблем пастуліравала раўнапраўе ў яго ідэйна-мас-тацкай канцэпцыі рэчаіснасці і ў ідэальнай сферы двух бакоў — панства i сялянства, жыцця паноў і народнага жыцця. Ідэаль-ныя вобразы паноў ілюстравалі тэзіс пісь-менніка пра добрага пана — клапатлівага бацьку сваіх сялян. Сам пісьменнік адзна-чаў, што яны не былі рэальнымі вобразамі. Адначасова ўвядзенне народнага жыцця ў сферу ідэальнага мела наватарскае на той час значэнне, прынцыпова важнае для да-лейшага развіцця беларускай літаратуры. У рэчышчы дыдактычнай накіраванасці Д.-М. стварыў шэраг вобразаў сялян (Ананій у «Вечарніцах», Халімон Накліка ў «Купа-ле»), хавальнікаў патрыярхальнай маралі (даследчыкі справядліва адзначалі аднатып-насць i слабасць гэтых вобразаў). Сапраўд-ныя ж мастацкія дасягненні пісьменніка ляжалі па-за межамі такой накіраванасці. Гэта смелы i рашучы чалавек, здольны па-стаяць за свае правы Гапон, светлы i чысты вобраз Агаткі з «Купалы» i шэраг інш. воб-разаў, у якіх адлюстраваны рэальныя рысы народных характараў.

Стваральная, аб'яднальная тэндэнцыя ў творчасці Д.-М. — найбольш яркае выяў-ленне памкнёнасці пісьменніка да гарма-нічнага спалучэння мэты ўсіх яго намаган-няў і крытэрый станоўчай эстэтычнай ацэнкі. Прынцыпы сацыяльнага яднання i сямейнага адзінства выступалі ў яго як ас-ноўныя тыпы духоўнага i маральнага саюзу —перадумовы ўпарадкаванага жыцця, аргані-заванай, гарманічна завершанай рэчаіснас-ці. Праз прызму гарманічна-маральнага па-гаднення пісьменнік паслядоўна праводзіў сяброўства, любоў, сям'ю, сацыяльны мір.

Маральны характар ідэалу, што сцвяр-джаў Д.-М., выразна высвечваўся тымі пат-рабаваннямі, якім, на яго думку, павінен адпавядаць сапраўдны чалавек («Залёты»). Сапраўдным чалавекам, высока мар&іьным выступае ў яго адукаваны, гуманны паме-шчык, які не спяшаецца безразважна пе-раймаць чужыя норавы i павевы i накіроў-вае свае намаганні на дабрабыт роднага краю. Селянін пры гэтым застаецца аб'ек­там яго гуманізатарскай i асветніцкай дзей-насці. Пісьменнік рабіў выразны акцэнт на «добрай славе ў людзей», падкрэсліваючы матывы служэння люду, адзначаў, што перш за ўсё трэба бачыць духоўна-мараль-ныя якасці («сэрца»), адукаванасць i «славу ў людзей», а не звяртаць увагу на багацце чалавека. Маральна-эстэтычны дуалізм Д.-М. звязаны з фальклорным прынцыпам «даб-ро — зло», з выразнай насычанасцю дзвюх асноўных фарбаў-тонаў пры абмалёўцы вобразаў — светлых i цёмных. Добрае ў яго — аб'яднальнае, гарманічнае, г.зн. прыгожае; злое — разбуральнае, дысгарманічнае, а таму адмоўнае, цёмнае, хаатычнае, пачвар-нае. Сфера адмоўна-эстэтычнага займала ў яго эстэтыцы намнога меншае месца, чым ідэальнае. Адмоўна-эстэтычныя фарбы вы-карыстоўваліся пераважна з павучальнай мэтай, каб паказаць, што трэба рашуча ад-хіляць. Разбуральная тэндэнцыя ў яго тво-рах таксама заўсёды была падначалена гар-манічнаму пачатку. Прыклад унутранай ма-ральнай спустошанасці дадзены пісьменні-кам у вобразе Сабковіча («Залёты»), для якога грошы сталі адзінай мэтай усіх жыц-цёвых намаганняў.

Камічнае ў эстэтыцы Д.-М. з'яўлялася прамежкавай сферай паміж ідэальным і ад-моўна-эстэтычным, што рабіла немагчы-мым ix непасрэднае сутыкненне. Гэта сфе­ра была рухомай, гнуткай, здольнай суда-кранацца са станоўча-эстэтычным i з раз-буральным. У цэлым камічнае ў Д.-М. — гэта зніжанае ў параўнанні з ідэальным, і таму з'яўлялася простанародным. Аднак камічнае паступова ператваралася ў форму асваення жыцця народа, спрыяла дыфе-рэнцыяцыі адносна самастойных тыпаў эс­тэтычнай ацэнкі — сатыры, іроніі, сарказ­му. Пасля «Ідыліі» («Сялянкі») пачаў пісь

меннік узвышаць i ідэалізаваць народнае жыццё, што выходзіла за межы камічнага. На пэўным этапе творчасці Д.-М. (у 1856—57) аформілася тэндэнцыя ставіць прадстаўніка народа ў цэнтры твора, што спрыяла пашырэнню сферы i магчымасцей камічнага. Такія тэндэнцыі яскрава выяві-ліся ў «Пінскай шляхце», дзе няма эстэ-тычнай іерархічнай двухпластовасці, як у іншых вадэвілях-фарсах i п'есах Д.-М. На першы план вылучаецца смех, які набывае сілу сатырычнага выкрыцця i накіраваны супраць прадстаўнікоў царскай бюракра-тычнай сістэмы.

Роля Д.-М. ў развіцці беларускай нацыя-нальнай культуры вельмі значная. Ён быў адным з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры; яго творчасць стала важным этапам яе фарміравання ў вельмі неспры-яльных умовах. Народнае жыццё i прад-стаўнік працоўнага народа сталі аб'ектам пільнай увагі пісьменніка, што на той час было крокам немалой грамадзянскай муж-насці. Ён настойліва шукаў гарманічныя высновы чалавечага быцця. Можна не па-гаджацца з уяўленнямі Д.-М. пра справяд-лівае ўладкаванне фамадства, аднак трэба аддаць належнае яго настойлівым пошукам дасканаласці і гармоніі, яго імкненню са-дзейнічаць дабрабыту роднага краю i свай-го народа.

Те:. Збор твораў. Мн., 1958; Творы. Мн., 1984.

Літ:. Купала Я. «Залёты», аперэтка Вінцука Дуніна-Марйінкевіча // 36. тв. Мн., 1976. Т. 7; Богданович М. Белорусское возрож­дение // 36. тв. Мн., 1968. Т. 2; Гарэцкі М. Псторыя беларускай літаратуры. 3 выд. М.; Л., 1924; Майхровіч С. В.І.Дунін-Марцін- кевіч. Мн., 1955; Барысенка В.В. Францішак Багушэвіч і праблема рэалізму ў беларускай літаратуры XIX стагоддзя. Мн., 1957; Семян о в i ч А.А. Беларуская драматургія (дакастрычніцкі перыяд). Мн., 1961; Навуменка I. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Мн., 1992; Пачынальнікі. Мн., 1977; Лойка А.А. Псторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. Ч. 1. 2 выд. Мн., 1989; Очерки истории фило­
софской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Кісялёў Г. Спасціга-
ючы Дуніна-Марцінкевіча. Мн., 1988; Янушк е в i ч Я. Беларуси Дудар: Прабл. славян, традыцый i ўплываў у творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча. Мн., 1991. А.С.МайхровЫ. ДЫБОЎСКІ

Бенядзікт Іванавіч (12.5.1833—31.1.1930)

Прыродазнавец, заолаг i ўрач. Член-ка-рэспандэнт АН СССР (1928). Нарадзіўся ў маёнтку Адамарын Вілейскага пав. Мін-скай губ. Брат У.Дыбоўскага. Вучыўся ў Мінскай гімназіі. Медыцыну i прырода-знаўчыя навукі вывучаў у Дэрпце (Тарту), Браславе i Берліне, дзе ў 1860 атрымаў сту­пень доктара медыцыны. 3 1862 экстраар-дынарны прафесар заалогіі i палеанталогіі ў Варшаве. За ўдзел у нацыянальна-вызва-ленчым паўстанні ў 1864 асуджаны на 15 гадоў катаргі i сасланы ва Усходнюю Сібір. Але i там ён працягваў навуковую дзей-насць: даследаваў жывёльны i раслінны свет возера Байкал, рэк Амур i Ангара, уз-багаціў заалогію шэрагам новых адкрыц-цяў. У 1877 вярнуўся на радзіму. Неўзаба-ве, маючы намер вывучаць Камчатку, пася-ліўся ў Петрапаўлаўску, дзе займаў пасаду ўрача. 3 1882 прафесар заалогіі ў Львове. Тут ён арганізаваў музей заалогіі з камчац-кіх экспанатаў. Вывучаў беларускія азёры Любань, Свіцязь, Чорнае i інш. Яго шмат-лікія артыкулы па заалогіі надрукаваны ў рускіх, польскіх, нямецкіх часопісах. Па-водле светапогляду Д. быў рэвалюцыйным дэмакратам, у поглядах на прыроду — ма-тэрыялістам. Ён адзін з першых у Еўропе стаў прыхільнікам i прапагандыстам эвалю-цыйнай тэорыі Ч.Дарвіна. У сваіх працах i лекцыях даказваў, што жывёльны i раслін-ны свет развіваецца па натуральных зако­нах.

Літ:. Из истории свободомыслия и атеизма в Белоруссии. Мн., 1978; Лаптев С.Н. Матери­алы к биографии и научно-исследовательской деятельности Б.И.Дыбовского в Восточной Си­бири // Изв. Гос. геогр. о-ва. 1939. Т. 71, вып. 6.

В.В.Краснова.

ДЫБОЎСКІ

Уладзіслаў Іванавіч (18.4.1838—27.7.1910)

Заолаг, батанік, палеантолаг, мінералог і фалькларыст. Доктар мінералагічных навук (1878). Брат Ъ.Дыбоускага. Нарадзіўся ў б. маёнтку Адамарын Вілейскага павета Мін-скай губ. Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) ун-т (1862). За ўдзел у паўстанні 1863—64 пры-гавораны да турэмнага зняволення. 3 1871 працаваў у Дэрпцкім ун-це. У 1878 пера

ехаў на Навагрудчыну. Даследаваў выкап-нёвыя рэшткі Усходняй Прыбалтыкі, Сібі-ры, флору i фауну Навагрудчыны i інш. частак Расіі. Збіраў беларускі фальклор. У штогодніку «Zbiór wiadomości do antropologii krajowej» («Зборнік паведамленняў па ай-чыннай антрапалогіі») апублікаваў «Бела-рускія прыказкі з Навагрудскага павета» (т. 5, 1881, 768 тэкстаў), «Беларускія загадкі з Мінскай губерні» (т. 10, 1886, 112 тэкстаў).

A. Ф.Літвіновіч.

ДЭШНЕР (Deszner)

Саламея (1759—20.3.1809)

Польская артыстка драмы i оперы, рэ-жысёр i антрэпрэнёр. Нарадзілася ў Бела-стоку. Стваральніца першага пастаяннага тэатра у Гродне. Выканаўца роляў маладых гераінь і субрэтак. 3 1777 у Варшаўскім тэ-атры. У 1784 выступала ў Гродне ў былым каралеўскім манежы ў складзе трупы ар-тыстаў пад кіраўніцтвам В.Багуслаўскага. У 1785—90 працавала ў тэатрах Львова, Дуб­на (Ровенская вобл., Украіна), Вільні, у 1790—94 — Варшавы. 3 1794 у Гродне, дзе у чэрвені 1802 стварыла тэатр. Ад афіцый-ных устаноў яна атрымала дазвол на «дзе-сяцігадовае ўтрыманне» будынка гродзен-скага тэатра. Некалькі месяцаў кіравала тэ-атрам на парытэтных асновах разам з заез-джым акцёрам i антрэпрэнёрам Я.Шыман-скім. Ix трупы ігралі папераменна, але Шыманскі прэтэндаваў на непадзельнае валоданне будынкам гродзенскага тэатра. Восенню 1803 Д. i Шыманскі, аб'яднаўшы 2 творчыя калектывы, стварылі тэатраль-ную суполку. Шыманскі выступаў як ак-цёр. У Д. быў вопыт працы на сталічнай і правінцыяльнай сцэнах, багаты рэпертуар. Выхаванка, партнёрка i добрая сяброўка Багуслаўскага, яна вельмі патрабавальна ставілася да сваей творчасці і да сябе, вы-шэй за асабісты поспех у глядзельнай зале цаніла агульныя інтарэсы трупы, тэатра, мастацтва. Заўчасная смерць Д. спыніла яе пленную акцёрскую i тэатральна-арганіза-тарскую дзейнасць. Яна была дзелавітым антрэпрэнёрам, любіла тэатр і, паводле Ба-гуслаўскага, «высока трымала сцяг мастац­тва». Яе дзейнасць мела культурна-асвет-ніцкае значэнне: тэатр станавіўся адной з актыўных форм духоўнага жыцця людзей.

Літ:. Псторыя беларускага тэатра. Мн., 1983.Т. 1. С. 226, 229. В.В.Краснова.

ЕЛЬСКІ

Аляксандр Карлавіч

(псеўд. Бацян з-над Пцічы,

Літвін-грамадзянін;

16.6.1834—10.9.1916)

Беларускі пісьменнік, гісторык, этно­граф, краязнавец, перакладчык, публіцыст. Брат М.К. Ельскага. Нарадзіўся ў в. Дудзічы Ігуменскага пав. Мінскай губ. (цяпер Пуха-віцкі р-н) у сям'і памешчыка. Пачатковую адукацыю атрымаў у нямецкай школе ў Лясдэнене (цяпер Калінінградская вобл.). У 1852 скончыў Мінскую класічную гімна-зію. У 1852—56 на вайсковай службе, удзельнік Крымскай вайны. У чыне паруч-ніка выйшаў у адстаўку i пасяліўся ў в. За-мосце (цяпер Пухавіцкі р-н), дзе пасля смерці бацькі атрымаў у спадчыну фальва-рак. Быў жанаты, меў сына i дачку. У гас-падарцы значную ўвагу аддаваў паляпшэн-ню культуры земляробства, меліярацыі гле-бы, догляду лесу, развядзенню рыбы, за-клаў парк, сад i цагельню. 3 1861 быў міра-вым суддзёй 2-й акругі Ігуменскага пав., у

1882—87 — членам апякунскага камітэта пры рэальным вучылішчы ў Мінску, а з 1901 — ганаровым куратарам павятовага Таварыства ўзаемастрахоўкі ад пажару. Лі-таратурна-публіцыстычную дзейнасць па-чау з допісаў у газету «Kurier Wileński» («Bi-ленскі веснік», 1860), прысвечаных пера-важна вызваленню сялян ад прыгону. Пі-саў на беларускай, польскай, рускай мовах. У час паўстання 1863—64 знаходзіўся пад наглядам п&ііцыі. У 1864 заснаваў у Замос-ці краязнаўчы музей, у якім з часам наза-пасілася значная колькасць карцін, гравюр, малюнкаў i эскізаў заходнееўрапейскіх i мясцовых мастакоў, зберагаліся асобныя прадметы i лісты А.Міцкевіча, АЛ.Касцюш-кі, кшіекцыі фарфору, шкла, слуцкіх пая-соў, каля 20 тысяч аўтофафаў i дакументаў (у т.л. Пятра I, Напалеона, Лютэра, Ва-шынгтона, А.Міцкевіча i інш.). Беспера-пынна Е. папаўняў сваю бібліятэку, пад ка-нец жыцця ў ёй было больш за 10 тысяч кніжных адзінак, сярод ix старадрукі, вы-данні 17 ст., амаль усе польскія i літоўска-беларускія хронікі, дыярыушы, розныя бія-графічныя даведнікі, энцыклапедыі, атла­сы, вопісы архіваў i т.д., багатыя матэрыя-лы па беларусістыцы. Зборамі Е. карыста-ліся некаторыя вучоныя, Кракаўская ака-дэмія, музей Румянцава ў Маскве, Маскоў-скае этнаграфічнае таварыства, Асалінэум. У кнізе наведнікаў музея меліся запісы на рускай, польскай, французскай, нямецкай, дацкай, беларускай мовах. Е. напісаў больш за 10 тысяч гісторыка-краязнаўчых артыкулаў пра Беларусь для «Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага i іншых славянскіх краін», «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыі». Ён прымаў удзел у археалагічных з'ездах у Вільні (1893) i ў Рызе (1896). Літаратурна-журна-лісцкая праца Е. была найбольш актыўная ў 1880-я гады, супрацоўнічаў больш як у 20 перыядычных выданнях. У яго карэспан-дэнцыях, незалежна ад тэматыкі, заўсёды закраналіся пытанні маральнасці грамад-скіх узаемаадносін. 3 культурна-асветніцкіх пазіцый ім напісаны матэрыялы пра гас-тролі ўкраінскай трупы М.Старыцкага ў Мінску, пра бібліятэку Храптовічаў у Шчорсах, збіранне беларускага фальклору ў Мінскай губ., «Паўночна-Заходні калян-дар» i інш. Е. ведаў i цаніў творчасць В.Ду-ніна-Марцінкевіча, зберагаў у замосцінскім музеі аўтографы яго твораў, прысвяціў яму верш «Вінцуку Дуніну-Марцінкевічу, беларускаму паэту» (1872), стаў яго першым біёг-рафам, быў знаёмы з арыгінальнай паэзіяй i перакладамі Я.Лучыны, перапісваўся з Ф.Багушэвічам i інш. 3 клопатамі пра ма-ральнае жыццё вёскі i аптымістычным по-глядам у будучыню напісаў вершаваныя i празаічныя брашуры «Сынок» (1895), «Вы-біраймася ў прочкі» (1896), «Слова аб пра-клятай гарэліцы i аб жыцці i смерці п'яні-цы» (1900), распаўсюджваў ix сярод дваран i сялян у літаграфаваным выглядзе. У сваіх творах «Гутарка аб тым, якая мае быць «Зямля i Воля» сельскаму народу» (1906) i інш. асуджаў асобныя маральныя заганы тагачаснага грамадства, заклікаў да прыват-ных рэформ, рацыянальнага вядзення гас-падаркі, апраўдваў сацыяльную няроў-насць. Пераклаў на беларускую мову 1-ю частку паэмы А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (1893), рабіў захады, каб арганізаваць папу-лярныя выданні для народа накшталт пера-кладзенай ім на беларускую мову праиы польскага эканаміста Ю.Супінскага «Сем вечароў». На рускую мову перакладаў да-следаванні польскага філосафа Ю.Ахаровіча «Каханне, злачынства i мараль» (1876), «Пра асноўныя супярэчнасці ў нашых ве­дах пра сусвет» (1877). Выдаў зборнік «100 прыказак, загадак, прыдумак i гавэндаў для пажытку беларускага (крывіцкага) народа» (1908). Гісторыі этнаграфіі, фальклору, мо-ве i літаратуры Беларусі прысвечаны яго працы на польскай мове: «Заўвагі аб ся-лянскім пытанні» (1884), «Пра беларускую гаворку» (1885), «Беларуская літаратура і бібліяграфія» (1892), «Нарыс гісторыі мяс-цовай гаспадаркі ў супастаўленні з народ-нымі звычаямі ад першабытных да апошніх часоў» (1893—97), «Гістарычныя звесткі пра радзівілаўскую ткальню паясоў у Слуц-ку» (1893), «Пстарычныя звесткі пра фаб-рыку шкла i аздобных люстэрак ва Урэччы Радзівілаўскім на Літве» (1899) i інш.

Падзвіжніцкая культурная праца, плён-ныя навуковыя намаганні Е. мелі шырокі розгалас у славянскім свеце, высока цанілі-ся ў фамадска-культурных колах i ў наву-ковым асяроддзі. У 1885 яму прысвоена званне члена-супрацоўніка Вольнаэкана-мічнага таварыства ў Пецярбургу, a ў 1892 — правадзейнага члена камісіі гісторыі i мас-тацтва філалагічнага аддзялення Акадэміі навук у Кракаве. Па малюнку І.Урублеў-скага быў адліты медаль Е. Пасля смерці Е. большасць экспанатаў яго музея загіну-ла, частка рукапісных i кніжных збораў

трапіла ў музеі i архівы Вільні, Мінска, Кракава i Варшавы (фонд Прозараў i Ель- скіх у Галоўным архіве старажытных актаў). У.І.Мархыь.

ЕЛЬСКІ

Міхаіл Карлавіч (8.10.1831 — студз. 1904)

Беларускі скрыпач, кампазітар, музычны пісьменнік. Нарадзіўся ў в. Дудзічы (цяпер Пухавіцкі р-н). Брат А.Ельскага. Атрымаў добрае музычнае выхаванне ў сям'і. Ігры на скрыпцы навучыўся ў К.Кжыжаноўска-га ў Мінску, В.Банькевіча ў Вільні; у 1860-я гады ўдасканальваў музычнае майстэрства ў славутых скрыпачоў А.В'ётана ў Парыжы, КЛіпінскага ў Дрэздэне. 3 пачатку 1860-х га-доў выступаў з канцэртамі ў гарадах Поль-шчы i Германіі. Доўгі час жыў у сваім ма-ёнтку Дудзічы, адкуль часта выязджаў з канцэртамі ў Мінск i Вільню. У 1884 выс-тупаў у Варшаўскім музычным таварыстве, потым зрабіў новае турнэ па Германіі. У 1902 вялікім канцэртам у Дудзічах адзна-чыў 50-годдзе сваёй канцэртнай дзейнасці. Меў вялікі музычны рэпертуар, асабліва блізкія яму былі творы Дж.Б.Віёці, В'ё'тана, КЛіпінскага, Л.Шпора. Ён аўтар каля 100 твораў, у т.л. 2 канцэртаў, санаты-фантазіі, фантазіі «Вясна», Бліскучай фантазіі на арыгінальныя тэмы, фантазіі на тэмы польскіх народных мелодый для скрыпкі, скрыпічных i фартэпіянных паланезаў, ма-зурак, мініяцюр (першыя творы — «Скры-пічныя мініяцюры» апублікаваны ў 1852 у Кіеве). Шмат выступаў як музычны публі-цыст. У польскіх часопісах «Ruch muzyczny» («Музычны рух»), «Echo myzyczne» («Му­зычнае рэха») і інш. друкаваў артыкулы i нарысы пра значных тагачасных кампазіта-раў i музыкантаў-выканаўцаў, у т.л. бела-рускіх: Ю.Дашчынскага, Кжыжаноўскага, К.Стравінскага i інш. Ва ўспамінах Е. шмат цікавых фактаў пра развіццё му-зычнага мастацтва на Беларусі. Збіраў i за-пісваў беларускія народныя мелодыі, выка-рыстоўваў ix у сваіх творах. Аўтар працы «Народныя танцы Мінскай губерні» (рука-піс зберагаецца ў Варшаўскім універсітэце), якая не страціла пазнавальнага значэння да нашага часу.

Літ.: Дамінікоўскі Ф. Кампазітар i

скрыпач М.Ельскі // Беларусь. 1946. №8; К а -

п и л о в А. Скрипач из Дудичей // Неман. 1978.
№5. А.Л.Капілаў.

ЕРМАКОЎ

Васіль Пятровіч (11.3.1845—16.3.1922)

Матэматык, педагог. Нарадзіўся ў в. Це-руха на Гомельшчыне. Пасля заканчэння Кіеўскага універсітэта ў 1868 пакінуты там для падрыхтоўкі на пасаду прафесара матэ-матыкі. У 1870 адкрыў новую i цікавую прыкмету збежнасці бясконцых радоў і апублікаваў пра гэта артыкулы «Агульная тэорыя збежнасці радоў» (1870), «Новая прыкмета збежнасці i разбежнасні бяскон­цых знакапераменных радоў» (1872). У 1871 накіраваны па навуковых справах за мяжу. У 1874 абараніў магістарскую, у 1879 — доктарскую («Інтэграванне дыферэнцыяль-ных ураўненняў механікі») дысертацыі i прызначаны прафесарам Кіеўскага універ-сітэта. У 1884 выбраны членам-карэспан-дэнтам Пецярбургскай АН. Аўтар шматлі-кіх прац па матэматыцы, якія публікаваліся ў перыядычным друку. У варыяцыйным вылічэнні выказаў думку пра неабходнасць даследавання поўнага прырашчэння інтэгра-ла. Адзін з арганізатараў Кіеўскага фізіка-ма-тэматычнага таварыства (1889). Выдаваў «Журнал элементарной математики» (1884—86).

Літ.: Историко-математические исследова­ния. М., 1956. Вып. 9. С. 667—722; Дабравольскі В.А. Да ісціны — найпрасиейшым шляхам: Васіль Ермакоў. Мн., 1992.

ЕЎЛАШОЎСКІ (Еўлашэўскі)

Фёдар Міхайлавіч (7.2.1546 — пасля 1616)

Мемуарыст, беларускі грамадскі дзеяч. Нарадзіўся ў г. Ляхавічы ў мнагадзетнай праваслаўнай сям'і. Яго бацька Міхаіл — прадстаўнік даўняга баярскага роду, які з часам збяднеў, але пры фарміраванні шля-хецкага саслоўя здолеў атрымаць набіліта-цыю, карыстаўся ўласным гербам. Надзеле-ны ад прыроды кемлівым розумам, Е. шля­хам самаадукацыі яшчэ ў юнацтве набыў параўнальна шырокія i глыбокія веды ў ма-тэматыцы, справаводстве i юрыспрудэнцыі, дзякуючы чаму карыстаўся выключнай па-вагай у сучаснікаў. 3 18 гадоў пачаў сама-стойнае жыццё, тады ж стаў прыхільнікам, хоць i непаслядоўным, моднага ў той час пратэстантызму. Адукаваны юнак хутка звярнуў на сябе ўвагу не толькі мясцовых паноў i падпанкаў, але i такіх знатных маг-натаў, як М.Радзівіл, Я.Хадкевіч, К.Ас-трожскі, якія, не зважаючы на яго аднос-ную беднасць, даручалі яму весці важныя судовыя справы ва ўсіх інстанцыях. Пры-маючы пад увагу юрыдычныя здольнасці i багаты практычны вопыт свайго земляка, яго вядомасць пры каралеўскіх дварах Жы-гімонта II Аўгуста, Стафана Баторыя i Жыгімонта III Вазы, а таксама ўдзел у Люблінскім сойме 1569, навагрудская шляхта ў 1579 паслала Е. сваім павятовым паслом на Варшаўскі вальны сойм. Там яму як дзяржаўнаму чыноўніку (паводле каралеўскага прывілея Стафана Баторыя ён з 1577 займаў пасаду пінскага i сервецкага мастаўнічага) разам з навагрудскім суддзёй А.Трызнам было даручана прыняць удзел у выпрацоўцы тэксту «Трыбунала Вялікага княства Літоўскага». A калі ў 1592 у нава-грудскім земскім судзе аказалася вакан­тным месца падсудка, у ліку чатырох ін-шых прэтэндэнтаў ваяводская шляхта абра-ла яго сваім кандыдатам. 3 ix Жыгімонт III выбраў менавіта Е., які займаў гэту пасаду да 1613.

У 1603 Е. ўзяўся за пяро, каб пакінуць нашчадкам звесткі пра сваё жыццё, асабіс-тыя ўражанні ад грамадска-палітычных па-дзей, якія здаваліся вартымі ўвагі. У яго ўспамінах створана цэлая галерэя вобразаў дробнай i сярэдняй шляхты Вялікага княс­тва Літоўскага 2-й паловы 16 — пач. 17 ст. Мемуары носяць пераважна аўтабіяграфіч-ны характар, факты ў ix пададзены ў строгахраналагічнай паслядоўнасці, што паслу-жыла падставай пазнейшым даследчыкам называць ix дзённікам. 3 твора вынікае ці-кавасць мемуарыста да побыту сярэдняга чалавека, да поглядаў сваіх суайчыннікаў, ix сацыяльнага жыцця i грамадскіх узаема-адносін.

Як сведчыць тэкст успамінаў, аўтар не выказаў асаблівай цікавасці да палітычных падзей таго часу, хоць яму паводле харак-тару службы часта даводзілася сутыкацца з рознымі дзеячамі Рэчы Паспалітай. Пытан-ні вялікай палітыкі ён адносіў да кампетэн-цыі вялікіх паноў, выбраных дзеля гэтага самім Богам. Таму, нават закранаючы не-каторыя падзеі палітычнага жышдя, сваю абыякавасць да ix ён тлумачыў тым, што не мае намеру паўтараць сказанае іншымі людзь-мі, абмяжоўваўся заўвагай: «Опускаю то, яко ведучы, достаточне то от иншых выпи­сано». Мемуары сведчаць аб памяркоўным лібералізме аўтара, яго падкрэсленым мяс-цовым патрыятызме. Усведамляючы сябе грамадзянінам Вялікага княства Літоўскага. Е. ганарыўся яго фамадскімі дзеячамі і пры кожным зручным выпадку імкнуўся проціпаставіць сваё, мясцовае, польскаму.

«Успаміны» Е. — своеасаблівы гісторы-ка-мемуарны зборнік цікавых, месцамі сю-жэтна разгорнутых бытавых навел, у цэн-тры якіх жывы, рэальны чалавек з уласці-вымі яму рысамі характару i псіхалогіяй. Перад чытачом паўстае выразны вобраз са-мога аўтара — прыкладнога шляхціца, цу-доўнага сем'яніна, пяшчотнага сына, які паважае бацькоў, любіць сваіх дзяцей, пе-ражывае за ix лес, не шкадуе часу, энергіі i сродкаў, каб лепш уладкаваць ix дабрабыт, хоць гэта i перашкодзіла здзейсніць яго юнацкую мару — наведаць іншыя краіны, папоўніць там свае веды, авалодаць розны-мі рамёствамі. Вось чаму, калі ў канцы 16 ст. ў сувязі з падрыхтоўкай Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 у краіне разгарнулася ўпартая рэ-лігійная барацьба, калі пад уздзеяннем но­вых гістарычных умоў ламаліся старыя, традыцыйныя шляхецкія ўяўленні, калі ў грамадска-палітычным, нацыянальным, рэ-лігійным i культурным жыцці краіны «за-латы век» шляхецкай вольнасці спараджаў непажаданыя парасткі сацыяльнага эгаізму i неўтаймаванага анархізму, супрацьстаяць якім быў бяссільны нават сам кароль, па-мяркоўна ліберальны Е. з асаблівай пры-емнасцю ўспамінаў пра нядаўнія часы, поўныя рэлігійнай верацярпімасці.

Рукапіс мемуараў Е. збярогся ў Галоў-ным архіве старажытных актаў у Варшаве. Упершыню апублікаваны (са значнымі папраўкамі) у 1886 украінскім гісторыкам У.Антановічам.

Те.: Дневник Новогородского подсудка Фе­дора Евлашевского (1564—1604 года) // Киев, старина. 1886. Т. 14, янв.

Jlim.: Дорошевич Э., Конон В. Очерк истории эстетической мысли Белоруссии. М., 1972. С. 59—60; История белорусской доок­тябрьской литературы. Мн., 1977. С. 206—209.

А.Ф.Коршунаў.