Спiс лiтаратуры

239. Беларусь в годы Великой Отечественной войны: уроки истории и современность: Материалы международ. науч. конф., посвящ. 60-й годовщине освобождения Беларуси от немецко-фашистских захватчиков, Минск, 29–30 июня 2004 г. / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т истории; Сост.: Н. С. Сташкевич, В. И. Новицкий, А. М. Литвин. – Минск, 2004. – 363 с.

240. Беларусь у Вялiкай Айчыннай вайне 1941–1945: Энцыклапедыя. – Мiнск: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя iмя П. Броўкi, 1990. – 680 с.

241. Великая Отечественная война 1941–1945: Энциклопедия. – М.: Энциклопедия. – 832 с.

242. Великая Отечественная война Советского Союза 1941–1945: Краткая история. – 3-е изд, испр. и доп. – М.: Воениздат, 1984.– 560 с.

243. Всенародная борьба в Белоруссии потив немеко-фашистских захавтчиков в годы Великой Отечественной войны: В 3 т. – Минск: Беларусь, 1985. – Т. 3 / Гл. ред. А. Т. Кузьмин и др. – 531 с.

244. Гiсторыя Беларускай ССР: У 5 т. / Акад. навук БССР. Ін-т гісторыі. – Мiнск: Навука і тэхніка, 1972–1975. – Т. 4: Беларусь напярэдаднi i ў гады Вялiкай Айчыннай вайны (1938–1945 гг.) / Гал. рэд. I. М. Iгнаценка. – 1975.– 640 с.

245. Долготович Б. Д. Беларусь в годы Великой Отечественной войны: в вопросах и ответах. – Минск: Полымя, 1994. – 141 с.

246. Жуков Г. К. Воспоминанаия и размышления. М.: Издательство Агенства печати Новости, 1970. – 736 с.

247. Каваленя А. А. Беларусь у гады другой сусветнай вайны (1939–1945) / Мiнiстэрства адукацыi i навукi Рэспублiкi Беларусь. Беларус. дзярж. пед. ун-т iмя М. Танка. – Мiнск., 1996. – 87 с.

248. Кравченко И. С. Белорусский народ в годы Великой Отечественной войны. – Минск: Гос. изд. БССР, 1959. – 146 с.

249. Лiтвiн А. Лепельская аперацыя 1943 года // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 2. – С. 12–21.

250. Лемяшонак У. Вызваленне Беларусi ад нямецка-фашысцкiх захопнiкаў (верасень 1943 – лiпень 1944 гг.) // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 6. – С. 3–21.

251. Лемяшонак У. I. Вызваленне без грыфа «Сакрэтна!». – Мн.: Полымя, 1996. – 150 с.

252. Лiтвiн А. Вызваленне Беларусi i выкарыстанне партызанскага фактару (восень 1943 – вясна 1944 гг.) // Беларускi гiстарычны часопiс. – 2004. – № 4. – С. 3–14.

253. Освобожденная Беларусь. Документы и материалы. В 2 кн. Кн. 1. Сентябрь 1943 – декабрь 1944 / Сост. В. И. Адамушко и др. – Минск: НАРБ, 2004. – 398 с.

254. Рокоссовский К. К. Солдатский долг. – Минск: Беларусь, 1984.– 349 с.

255.

256. СОВЕТСКИЙ ТЫЛ В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

257. Из Великой Отечественной войны, начавшейся 22 июня 1941 г., СССР вышел победителем. Война нанесла огромный материальный и моральный урон советскому обществу, потребовала напряжения и мобилизации всех сил для отражения агрессии, а затем окончательного разгрома гитлеровской Германии.

258. К началу 1940-х гг. Советский Союз, представлял собой огромное государство, обладающее беспрецедентными материальными и трудовыми ресурсами. Сталинская индустриализация как определенный этап модернизации привела к тому, что СССР стал крупной промышленной страной с мобилизационным типом экономики, находящейся в практически полной изоляции от мирового народного хозяйства. Однако эта самоизоляция явилась предпосылкой для решения комплекса задач в условиях войны с Германией.

259. Прежде всего, надо было выработать и реализовать задачи эвакуации промышленного и сельскохозяйственного производства вглубь страны. Учитывая быстрое, форсированное наступление немцев, здесь нельзя было допускать ошибок, необходимо было действовать наверняка. Опорными точками, основной базой проводимой эвакуации должны были стать старые промышленные районы, в первую очередь Урал и Сибирь. Предполагалось, что они будут фундаментом переводимой на военные рельсы экономики, а природные и трудовые ресурсы в этих регионах станут мощным источником компенсации.

260. В случае провалов эвакуационной политики советское руководство в категоричной форме предписывало местным органам действовать в духе тактики «выжженной земли». Так, в директиве Совнаркома СССР от 29 июня 1941 г. говорилось, что ни в коем случае нельзя «не оставлять врагу ни одного паровоза, ни одного вагона, не оставлять противнику ни килограмма хлеба, ни литра молока».1

261. В рамках сложившейся советской политической системы все важнейшие решения в области обороны и эвакуации принимались центральными органами. 30 июня 1941 г. был образован Государственный Комитет Обороны (ГКО) под председательством И. Сталина (членами были также В. Молотов, К. Ворошилов, Л. Берия, Г. Маленков), сконцентрировавшего в своих руках абсолютную власть. Несмотря на ряд постановлений типа «О расширении прав народных комиссаров СССР в условиях военного времени»2, все попытки и инициативы местных органов существенно влиять на выработку и реализацию планов эвакуации, решительно пресекались высшим политическим руководством страны. Оно использовало для этого меры как организационного, так и карательного характера.

262. Динамика эвакуационных процессов в годы Великой Отечественной войны прослеживается достаточно четко. Первый этап — с июня 1941 г. по июнь 1942 г., второй — с июня 1942 г. по 1943 г., причем основной потенциал страны был перебазирован на восток уже на первом этапе.

263. 24 июня 1941 г. был создан Совет по эвакуации под председательством Л. Кагановича. Однако этот ближайший соратник И. Сталина показал свою полную неспособность организовать дело, поэтому 16 июля возник Комитет по эвакуации под руководством Н. Шверника. В состав Комитета также вошли такие известные политические и государственные деятели как А. Косыгин, А. Микоян и др. И все-таки сталинское руководство в начале войны не владело ситуацией, не располагало объективной информацией о положении на фронте, а также традиционно рассчитывало на быструю победу над врагом «малой кровью и на его территории».

264. Эвакуация из западных регионов СССР началась буквально через несколько дней после гитлеровского вторжения. Местные органы должны были руководствоваться постановлением СНК и ЦК ВКП (б) от 27 июня 1941 г. «О порядке вывоза и размещения людских контингентов и ценного имущества».

265. В конце июня 1941 г. под Могилевом начала работать эвакуационная комиссия под руководством председателя Совнаркома БССР И. Былинского. Однако деятельность комиссии распространялась лишь на Гомельскую, Могилевскую и Полесскую области, так остальные белорусские регионы были уже оккупированы. В целом, как следует из доклада секретаря ЦК КПБ (б)П. Пономаренко И. Сталину на момент полной оккупации республики немецко-фашистскими захватчиками из нее было вывезено 1,5 (из 10млн.) млн. человек, 109 (из 1669) крупных и средних промышленных предприятий, 5 тыс. тракторов, 67 тыс. голов скота, ряд научно-исследовательских, учебных и культурных заведений.3 Также было эвакуировано 153 детских дома с общим количеством 30000 детей.4

266. Масштабы начавшейся эвакуации, переброски вглубь страны материальных и трудовых ресурсов впечатляют. До конца 1941 г. было эвакуировано около 10 млн. человек, 2593 промышленных предприятий, в том числе 1523 крупных. Также удалось вывезти 2, 4 млн. голов крупного рогатого скота, 5 млн. голов овец и коз, 200 тыс. голов свиней, 800 тыс. лошадей.5 Основными регионами размещения стали Урал (667 предприятий), Западная Сибирь (224 предприятия), Казахстан и Средняя Азия (308 предприятий), Поволжье (224 предприятия), Восточная Сибирь (78 предприятий) и др. Например, Витебская фабрика «Знамя индустриализации» разместилась в Саратове, гомельский завод «Красный химик» — в Ульяновске, оршанская БелГРЭС — в Кирове и т.д.6

267. На втором этапе эвакуации (лето 1942 г.), когда неудачи советских войск в Крыму и под Харьковом фактически поставили СССР на грань поражения, было вывезено еще 2, 5млн. человек.

268. Немаловажное значение советское руководство придавало эвакуации потенциала крупных городов и столицы в частности. В постановлении от 15 октября 1941 г. «Об эвакуации столицы СССР города Москвы» предписывалось «в случае появления войск противника у ворот города произвести взрыв предприятий, складов и учреждений, которые нельзя будет эвакуировать, а также все электрооборудование метро».7

269. Центральные органы власти должны были перебазироваться в Куйбышев, однако покинуть столицу лично И. Сталин в последний момент отказался. Из столицы также в обстановке строгой секретности был вывезен саркофаг с телом В. Ленина, размещенный в здании реального училища в Тюмени.

270. Для эвакуации по железной дороге потребовалось около 1,5 млн. вагонов, и если бы их выстроили в один ряд, то они покрыли бы расстояние от Бискайского залива до Тихого океана. Не менее значимыми оказались результаты эвакуации речным транспортом. Так, за 1941-1943 гг. по рекам страны было вывезено 2 млн. человек и 870 тыс. тонн. груза.8

271. Советская эвакуация вызвала восторженные отклики западных политических деятелей, журналистов, а также некоторых видных советских военачальников. Так, американская газета «Лайф» оценивала эвакуацию как «величайшую сагу в истории». Президент Ф. Рузвельт в 1943 г. заявил, что успехи американцев не выше успехов русских, могущих в сложных условиях развить свою промышленность9, а маршал Г. Жуков назвал советскую эвакуацию второй величайшей битвой войны.10

272. Принимая во внимание столь положительные оценки, необходимо учитывать самоотверженный труд советских людей, их преданность политической системе и готовность положить все на алтарь победы. Однако не следует сбрасывать со счетов и то обстоятельство, что советская мобилизационная экономика оказалась эффективной в чрезвычайной ситуации, когда была необходима определенность целей, концентрация ресурсов на нужных направлениях, системность и этапность в достижении поставленных целей. В механизмы эвакуационного процесса были встроены исключительно административные рычаги оперативного управления и жесткие санкции за нарушение спущенных «сверху» указаний.

273. Наряду с эвакуацией в кратчайшие сроки необходимо было наладить выпуск промышленной и сельскохозяйственной продукции. Уже первые месяцы войны и оккупации нанесли огромный урон советской экономике. На захваченной территории СССР в 8,7 % проживало около 45% населения, производилось 84% сахара, 63% каменного угля, 65% железной руды, 53% электроэнергии. Производства чугуна и железной руды снизилась на 71%, стали — на 58%, марганцевой руды — на 63%, электроэнергии — на 47%.11

274. Заместитель председателя Совнаркома СССР Н. Вознесенский (25 октября 1941 г. было принято специальное постановление, которое возлагало на него руководство всеми эвакуированными предприятиями), указывал, что производство цветных металлов сократилось в 430 раз, шарикоподшипников — в 21 раз. 12

275. 16 августа 1941 г. советское руководство приняло «Военно-хозяйственный план на IV квартал 1941 г. на 1942 г.»13 («Мобилизационный народнохозяйственный план на III квартал 1941 г.» оказался недостаточным), а в октябре утвердило постановление о графике восстановления и работы заводов, эвакуированных на Урал, в Сибирь, Среднюю Азию и Казахстан. Предприятия этого региона стали приоритетными в правительственных планах правительства по укреплению военного плана страны, а удельный вес восточных районов в промышленности СССР после эвакуации возрос в три-четыре раза 14

276. В короткое время было освоено производство артиллерийского вооружения, боеприпасов, стрелкового оружия, турбин для кораблей и др. Те предприятия, которые ранее выпускали гражданскую продукцию, были переориентированы на военное производство, что привело к кардинальным изменениям в структуре промышленности. Например, на Урале продукция машиностроения выросла за годы войны на 360%. Объем инвестиций в этот регион за 1941-1945 гг. составил 87% всех ассигнований на развитие экономики Поволжья, Западной Сибири, Средней Азии и Казахстана, вместе взятых.

277. Сердцем уральской промышленности стал город Челябинск, прозванный в народе Танкоградом.15 Там было налажено производство тяжелых танков КВ-1 и легких Т-34. Крупными промышленными регионами стаи также Магнитогорск, Нижний Тагил и др. Сталинское руководство в свою очередь жестко отслеживало беспрекословное исполнение указаний и директив. Нарком вооружения и будущий министр обороны СССР Д. Устинов вспоминал, как на его доклад о производстве 9997 винтовок вместо 10000, И. Сталин отреагировал такими словами: «Если подобный доклад повториться, то наркома Устинова больше не будет».16

278. Оценивая потенциал советской мобилизационной экономики, французский историк А. Мишель справедливо заметил, что «Магнитка победила Рур».17 В своих мемуарах гитлеровский немецкий генерал К. Типпельскирх с видимым сожалением писал, что «вновь созданная по ту сторону Урала или перебазированная туда военная промышленность работала теперь на полную мощность и позволила обеспечить армию достаточным количеством артиллерии, танков и боеприпасов».18

279. Поэтому состояние тыловых промышленных районов стало головной болью для гитлеровского руководства. Известный нацистский диверсант О. Скорценни буквально завалил имперскую канцелярию проектами плана «Ульм» — осуществление ряда террористических актов на крупных предприятиях СССР, в частности в Магнитогорске. Одна хорошо спланированная диверсионная акция, считал О. Скорценни, могла бы нанести невосполнимые потери оборонной промышленности противника».19

280. Успех эвакуации, форсированное восстановление промышленности налаживание выпуска военной и сельскохозяйственной продукции были также во многом обусловлен наличием огромных трудовых ресурсов. Обеспечить рациональное распоряжение этими ресурсами, направить их в производственный процесс сталинское руководство старалось испытанными, административными методами. Трудовой мобилизацией населения занимался созданный в начале войны при Совнаркоме СССР Комитет по учету и распределению рабочей силы.

281. 26 июля 1941 г. последовал указ Президиума Верховного Совета СССР «О режиме рабочего времени рабочих и служащих в военное время», по которому директорам предприятий промышленности, транспорта, сельского хозяйства и торговли предоставлялось право устанавливать для всех рабочих и служащих предприятий, так и для отдельных участков и групп рабочих и служащих обязательные сверхурочные работы продолжительностью от 1 до 3 часов в день. Также отменялись все отпуска, которые заменялись денежной компенсацией.

282. А в декабре 1941 г. очередное, еще более жесткое постановление «Об ответственности рабочих и служащих за самовольный уход с предприятий», устанавливающее уголовную ответственность за прогулы и опоздания на работу. 26 февраля 1942 г. был утвержден очередной указ Верховного Союза о мобилизации на военное производство и строительство граждан от 16 до 55 лет.

283. Мобилизация проводилась не только на военное промышленное производство, но и на сельское хозяйство (к концу 1941 г. усилиями тыла в закрома было сдано около 1млрд. пудов зерна9). 13 февраля 1942 г. было принято постановление «О порядке мобилизации на сельскохозяйственные работы в колхозы, совхозы и МТС трудоспособного населения городов и сельской местности».20 В период уборочной кампании этого года по решению правительства была резко повышена норма выработки трудодней. Но все равно положение сельского хозяйства в отличие от промышленности было сложным. К 1942 г. общая площадь посевных площадей снизилась на 42%, урожайность культур — в 2 раза. Валовой сбор свеклы снизился в 8, 5 раз, подсолнечника — в 9 раз и т.д. СНК вынужден был пойти такую меру как выдавать определенные участки земли под подсобное хозяйство.21

284. Однако осуществление подобных мероприятий правительства осложняла изменившаяся социальная структура общества. Резко сократилось количество мужчин, занятых в народном хозяйстве 31,2 млн. в 1941 до 19, 7 млн. в 1942 г. Напротив, удельный вес, женщин, занятых на производстве, повысился с 32,4% в 1941 г. до 53,4% в 1942 г.

285. На предприятиях широко использовался детский труд. В те годы весьма популярной стала песенка: «Привет, Василь Васильевич, примите, примите мой привет. Василию Васильичу всего тринадцать лет».

286. Недостаток рабочей силы в тылу во многом компенсировался заключенными ГУЛАГа и спецпереселенцами — в основном немцами, финнами, румынами, итальянцами, т. е. гражданами СССР национальностей противника. К началу войны таких «нацменьшинств» насчитывалось 400 тыс. человек, из них 200 тыс. в системе ГУЛАга.22

287. В августе 1941 г. СНК и ЦК ВКП (б) издали совместное постановление, по которому соответствующие органы в кратчайшие сроки поручалось переселение поволжских немцев в такие районы как Алтайский край, Омск, Красноярск, Кустанай и др. И. Сталин лично приказал «мобилизовать немцев в рабочие колоны» и установить уголовную ответственность как за неявку на призывной или сборный пункт, так и за самовольное оставление колоны.23 Этнических переселенцев направляли главным образом на нефтяную, газовую промышленности, на строительство.

288. «Тыловые» заключенные были важным источником пополнения регулярной армии. В апреле и июле 1942 г. ГКО обязал НКВД осуществить «особые призывы» в 500 тыс. человек из заключенных.24

289. Наряду с наличием бесчисленных трудовых резервов советское руководство контролировало огромные финансовые потоки. 29 июня 1941 г. в газету «Правда» была помещена заметка о том, что граждане и трудящиеся могут в добровольном порядке перечислять средства в Фонд Обороны. Всего за годы войны население сдало 1776 млн. руб.25 Однако четверть из них — 4,5 млн. руб. составляли принудительные облигационные займы.

290. Эти средства направлялись не только на экстенсивное развитие военной экономики, но и на ее интенсификацию, повышение качества продукции. Сталинское руководство осознало, что без кардинального технического перевооружения победа над Германией будет невозможна.

291. Большую роль в этом сыграли ученые и техники. В Магнитогорске, например, в короткие сроки была освоена эффективная обкатка броневого листа. По предложению академика Е. Патона ручная сварка танков была заменена автоматической, что позволило, существенно снизив себестоимость этой боевой машины, увеличить их производство.26 На Уралмаше благодаря новым технологиям бригаде М. Попова удалось сократить время производства одной детали с 36 ч. до 1,5 ч.27 В Саратове зарекомендовала себя группа из БССР (А. Забежинский, С. Горлачев, В. Громов и др.).28

292. Гитлеровский фельдмаршал Э. фон Манштейн, командующий группировкой «Юг» в мае 1943 г. констатировал, что «увеличение числа переданных нам танков, предположительно, может быт сведено на нет ростом числа танков у советской стороны; выпуск танков у противника составляет минимум 1560 в месяц».29 К 1943 г. образцы новой советской военной техники составили в стрелковом оружии 42,3%, в артиллерии — 82%, в бронетанковой технике — 80%, в авиации — 67%.30

293. В целом советское тыловое производство продемонстрировало огромный потенциал, способность обеспечить регулярную армию всем необходимым в условиях войны. За 1941-1945 гг. тыловики произвели 40 млн. т. продукции, 38 млн. шинелей, 73 млн. гимнастерок, 64 млн. пар носков и др.31 При этом поставки ленд-лиза — системы передачи союзниками (США, Англия, Канада) взаймы или в аренду вооружения, боеприпасов, стратегического сырья, продовольствия и других товаров в СССР составили 4% от военного производства СССР.32 Тем не менее, определенные диспропорции в военной экономике СССР имели место. Например, удовлетворяя свои потребности в танках и самолетах, Советский Союз испытывал острый дефицит автомобилей и морской авиации.

294. Особое место в мобилизации на отпор врагу занимала пропаганда. «Наша пропаганда», — говорилось в одном из постановлений, — «должна нести в массы людей огненное слово священной ненависти к фашистским извергам.33 24 июня 1941 г. был создан Информационный Совет во главе с А. Щербаковым. В задачи Совета входило освещение военных действий на фронтах, а также организация контрпропаганды против немецкой и другой вражеской агитации. Решающую роль в этом сыграла возведенная в соответствующий ранг книга И. Сталина «О Великой Отечественной войне Советского Союза», представляющая собой, однако, не более, чем сборник докладов, выступлений и приказов председателя ГКО.34

295. За годы войны резко увеличилась интенсивность радио: оно работало по 18 часов в сутки на 70 языках народов СССР и 28 иностранных языках. Тираж газетной продукции, хотя и снизился, тем не менее, играл существенную роль. К 1942 г. выходило 4561 газет и журналов общим тиражом 18 млн. экземпляров. Наиболее известность в тылу получили материалы российского военного журналиста В. Гроссмана, белоруса М. Танка, сотрудника газеты «За Советскую Белоруссию!» и редактора агитационного издания «Раздавим фашистскую гадину!».

296. Большую роль в формировании советского общественного мнения против гитлеровской Германии сыграли культурные деятели, в первую очередь графики и художники. Наибольшую известность получил В. Дени — основоположник советского плаката и политической карикатуры. В 1942 г. он создал плакаты «На Москву — хох! От Москвы — ох!», «Красной Армии метла немцев вычистят до тла», «Для немцев страшны вещи: «мешки» и «клещи». Художник В. Корецкий нарисовал плакаты «Воин, Красной Армии, спаси!», «Воин, освободи свою Белоруссию».

297. Несмотря на войну, культурная и научная жизнь в тылу не остановилась. Возник и действовал Антифашистский комитет ученых, Всеславянский комитет, Еврейский антифашистский комитет и др. В тылу в различных районах работали около 100 белорусских академиков и научных сотрудников, 400 артистов, 50 художников и 22 композитора.35 Белорусский историк, академик В. Перцев преподавал, например, в Ижевске.

298. На Урале и в Сибири продолжили свою деятельность Академии наук, университеты, театры.36 Например, Белорусский государственный университет разместился на станции Сходня под Москвой, и в 1943 г. в составе 6 факультетов возобновил свою деятельность. Минский медицинский институт был перебазирован в Ярославль, где в июне 1942 г. объявил набор студентов на лечебный и санитарный факультеты.

299. Культурные учреждения, в том числе и Беларуси не прекратили свою деятельность в связи с войной. I Белорусский государственный драматический театр (позднее — им. Я. Купалы) разместился в Томске. На его сцене с успехом шли военные постановки (пьеса К. Крапивы «партизаны» и др.). II Белорусский государственный драматический театр (позднее — им. Я. Коласа) работал в Уральске. Репертуар театров расширился за счет антифашистской и оборонной тематики, а в тылу стали популярными белорусские актеры А. Ильинский, Б. Платонов, Л. Рахленко и др.

300. Большую роль в культурную жизнь тыла внесли поэты, писатели. При этом руководство требовало от них соответствующих, выдержанных в агитационном плане и требовало «не разбазаривать» бумагу на выпуск «бессодержательных книг».37 Тем, не менее на всю страну стали известны многие произведения как российских («В. Теркин», А. Твардовского), так и белорусских («Знамя бригады» А. Кулешова) поэтов и др.

301. Плодовито и активно трудились в тылу композиторы. Например, Н. Аладов написал оперу «Из дневника партизан», а Е. Тикоцкий — «Алеся». Всего за годы войны белорусские композиторы создали около двухсот музыкальных произведений.38

302. Таким образом, советский тыл в годы Великой Отечественной войны сыграл важную роль в концентрации сил и ресурсов на отпор гитлеровской Германии, оказался органически вписанным в систему мобилизационной экономики и приспособленный к обслуживанию ее интересов.

303. Тэма 11. Перамога! Заканчэнне Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войнаў.

304.

305. Да сярэдзіны 1944 г. і асабліва ў ходзе аперацыі Багратыён перавага Савецкай арміі над войскамі гітлераўскай кааліцыі стала відавочнай. Яна выявілася не толькі у перавазе матэрыяльна-тэхнічных і людскіх рэсурсаў Савецкага Саюза, супрацьпаставіць якому адэкватную колькасць тэхнікі і жывой сілы Германія была не ў стане. Шэраг важных наступальных аперацый, праведзеных савецкім камандваннем, засведчыў перавагу савецкай ваеннай стратэгіі. У выніку іх узброеныя сілы ўступілі на тэрыторыю еўрапейскіх краін – што непастэдна прылягалі да ўласна Германіі. Гэта не магло не ўздзейнічаць на маральны дух як нямецкай арміі, так і насельніцтва захопленых фашыстамі тэрыторый. Тут шырыўся рух антыфашыскага супраціўлення. Яшчэ ў 1943 г. міністэрства замежных краін Румыніі ўступіла ў кантакт з англійскім і амерыканскім прадстаўніцтвамі ў нейтральных краінах. Падобныя крокі прадпрыймалі таксама ўрады Венгрыі, Балгарыі і Фінляндыі.

306. Улічваючы расстаноўку сілаў на франтах і ў настроях ў кіраўніцтве еўрапейскіх дзяржаў, заходнія саюзнікі СССР – ЗША і Велікібрытанія ўносіла карэктывы ў свае планы адносна вядзення баявых дзеянняў у Еўропе. Першапачаткова планавалася актывізаваць англа-амерыканскія намаганні ў міжземнаморскім рэгіёне. У.Чэрчыль выступаў з прапановай выхаду праз Балканы ва Усходнюю Еўропу. Тым самым прадугледжвалася не толькі дапамога Савецкаму Саюзу ў яго змаганні з Германіяй, але і прадухіленне яго выхаду на еўрапейскія абшары. У студзені 1943 г. на нарадзе кіраўнікоў ЗША і Велікабрытаніі ў Касабланцы было вырашана пачаць кампанію ў Сіцыліі. Адначасова Савецкаму Саюзу давалася зразумець, што ў жніўні – верасні 1943 гг. планавалася высадка саюзнікаў у Францыі. Пасля доўгіх кансультацый Аб’яднаны камітэт начальнікаў штабоў адхіліў Балканскі варыянт як досыць рызыкоўны і схіліўся да высадкі на кантынент у маі 1944г.

307. 10 ліпеня 1943 г. англа-амерыканскія войскі высадзіліліся на Сіцылію і да сярэдзіны жніўня цалкам занялі востраў. Сіцылійская кампанія падштурхнула рух італьянскага Супраціўлення і прывяло да арышту Б.Мусаліні. 3 верасня былі падпісаны ўмовы капітуляцыі Італіі, і аб ёй было абвешчана 8 верасня. Нягледзячы на кантроль большай тэрыторыі Італіі фашысцкімі войскамі і выкраданне з-пад арышту Мусаліні, 13 кастрычніка гэта краіна абвясціла вайну Германіі і тым самым далучылася да саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі.

308. Унутрыпалітычны крызіс абвастрыўся ў самой Германіі. Пазначыліся тэндэнцыі па пошуку сакрэтных пагадненняў з англа-амерыканскім прадстаўніцтвам, якія праводзіліся за спіной як Гітлера, так і СССР. Аднак імклівае развіццё падзе на савецка-германскім фронце фактычна не пакідала часу на рэалізацыю крокаў у гэтым напрамку. 19—30 кастрычніка ў Маскве адбылася канферэнцыя міністраў замежных спраў трох вядучых антыфашысцкіх дзяржаў. На ёй агучваліся тэрміны адкрыцця другога фронта (май 1944 г.), а таксама закраналіся некаторыя праблемы пасляваеннага ўладкавання Еўропы. Па гэтых праблемах ужо тады выявіліся істотныя разыходжанні ў Савецкака Саюза з аднаго боку, і ЗША і Велікабрытаніі з другога. Сутнасць зводзілася да змагання за ўплыў у Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропе. Важным дасягненнем канферэнцыі стала прыняцце “Дэкларацыі чатырох дзяржаў па пытанню аб усеагульнай бяспецы”(да якой далучыўся Кітай), дзе абвяшчалася імкненне змагацца да безагаворачнай капітуляцыі праціўніка.

309. Наступным важным крокам у падрыхтоўцы адкрыцця другога фронта стала Тэгеранская канферэнцыя (28 лістапала – 1 снежня 1943). На канферэнцыі У.Чэрчыль ізноў паспрабаваў правесць свай балканскі праект, але не сустрэў паразумення не толькі ў СССР, але і ў амерыканскіх саюзнікаў. У выніку было прынята рашэнне аб сінхранізацыі ваенных дзеянняў у маі 1944 г. Пачатак аперацыі “Оверлорд” па фарсіраванню праліва Ла-Манш з адначасовай падтрымкай дэсанта ў паўднёвай Францыі павінен быў быць падтрыманы наступленнем савецкіх войскаў на Усходнім фронце, што перашкаджала перадыслакацыі на захад нямецкіх сіл. На тэгеранскай канферэнцыі Савецкі Саюз адавязаўся пасля разгрома Германіі абвясціць вайну мілітарысцкай Японіі.

310. Высадка саюзных войскаў у Нармандыі пачалася з пэўным спазненнем у параўнанні з запранаванымі тэрмінамі – 6 чэрвеня 1944 г. У рамках дамоўленасцяў аб сінхранізацыі дзеянняў на Заходнім і Усходнім франтах 10 чэрвеня пачалося наступленне і савецкай арміі. Англа-амерыканскім сілам ўдалося дабіцца поўнай перавагі над германскімі войскамі як у паветры, так і на сушы. 12 чэрвеня супраць 15 дывізій ЗША і Велікабрытаніі вермахт здолеў супрацьпаставіць толькі няпоўных 9. Тым не менш, на захопленых плацдармах саюзнікі затрымаліся больш чым на паўтара месяца. 15 ліпеня яны перайшлі ў наступленне. У той жа час высадка на поўдні Францыі адбылася толькі 15 жніўня. Дзеянні англа-амерыканскіх войскаў актыўна падтрымліваліся сіламі французскага Супраціўлення, якія, не чакаючы падчыхода рэгулярных войскаў саюзнікаў, вызвалілі Парыж, Тулузу, Бардо, Ліон. 25 жніўня англа-брытанскія часткі занялі сталіцу Францыі, а да сярэдзіны верасня выйшлі да мяжы з Германіяй.

311. Адкрыццё другога фронта прывяло да актывізацыі тых сіл у Германіі, якія выступалі за хутчэйшае завяршэнне вайны, пры чым значныя спадзяванні ўскладаліся на дамоўленасць з кіраўніцтвам ЗША і Вялікабрытаніяй. Сярод групы вышэйшых афіцэраў Рэйха зрабілі спробу фізічнага знішчэння Гітлера, вынікам чаго павінна было б стаць заключэнне сепаратнага міра з заходнімі ўдзельнікамі антыфашысцкага блока. 20 ліпеня 1944 г. палкоўнік Штаўфенберг пранёс у партфелі ў стаўку фюрэра “Вольфшанцэ”, што ва Усходняй Прусіі, выбуховае прыстасаванне. Аднак няўдалае знаходжанне міны і яго недастатковая магутнасць абумовілі тое, што Гітлер быў толькі кантужаны, але застаўся жывы. Гэтая спроба пацягнула за сабой рэпрэсіі сярод асоб, якія ведалі пра праны змоўшчыкаў.

312. Яшчэ больш паўплывалі поспехі савецкіх і саюзных войскаў летам 1944г. на актывізацыю антыфашысцкіх сіл у краінах, захопленых фашыстамі, ці саюзных гітлераўскаму рэжыму. Развіваючы наступленне на тэрыторыі СССР, Чырвоная армія адразу ж выходзіла і на тэрыторыю суседнік краін, абапіраючыся пры гэтым на сваіх патэнцыяльных саюзнікаў. Так, у ходзе ажыццяўлення Львоўска-Сандомірскай аперацыі, што праходзіла з сярэдзіны ліпеня па 29 жніўня, войскамі 1-га Украінскага фронта, левае крыло якога было ператворана ў самастойны, 4-ы Украінскі фронт, была занята не толькі большая частка Заходняй Украіны, але і Паўднёва-Усходнія раёны Польшчы. Частка тэрыторыі Польшчы на ўсход ад Віслы была вызвалена ад гітлераўскіх войскаў у ходзе аперацыі “Баграціён”. Ужо 22 ліпеня быў распрацаваны і прыняты маніфест створанага пры падтрымцы савецкага боку Польскага камітэт нацыянальнага вызвалення, дзе выкладалася праграма пасляваенных пераўтварэнняў у краіне.

313. Іначай развіваліся падзеі ў сталіцы Польшчы – Варшаве. Тут значнай падтрымкай карыстаўся польскі ўрад, які знаходзіўся ў эміграцыі ў Лондане. Па яго сігналу было паднята антыфашысцкае паўстанне, падтрыманае шырокімі масамі жыхароў сталіцы. Адной з мэтаў паўстання было ўсталяванне ўлады яшчэ да падыходу савецкіх войскаў, што давала паўстанцам свабоду палітычнага манеўра на будучае. Аднак пазбаўленае своечасовай падтрымкі рэгулярнай арміі, хаця Чырвоная армія знаходзілася ўжо на подступах да Варшавы, пасля 63 дзён гераічнага супраціўлення, паўстанне было задушана.

314. Надзвычай важнае значэнне мела для Германіі ўтрыманне пад сваім кантролем Румыніі, дзе знаходзіліся буйнейшыя ў Еўропе нафтавыя радовішчы. Акрамя таго, Румынія ўяўляла сабой вароты на Балканы, значэнне якіх у Еўрапейскай геапалітыцы, як вядома, высока ацэньваў яшчэ Чэрчыль. Ваенныя няўдачы Рэйха маглі паслужыць каталізатарам антыфашысцкіх выступленняў у гэтым этнічна стракатым і традыцыйна нестабільным рэгіёне. Таму значная частка сіл гітлераўскага блока складалі тут германскія войскі – 25 нямецкіх дывізій прыходзілася на 22 дывізіі і 5 брыгад румынскага боку. Паміж германскімі і румынскімі часткамі ўсталяваліся не вельмі прыязныя адносіны, якія межавалі з адкрытым недаверам. Некаторыя румынскія камандзіры адкрыта заяўлялі, што на іх падначаленых разлічваць нельга. Усяго групоўка “Паўднёвая Украіна” налічвала 640 тыс. чалавек, 7,6 тыс. гармат і мінамётаў, 400 танкаў і самаходак, 810 самалётаў. Для разгрома паўднёвай групоўкі праціўніка, які атрымаў назву Яска-Кішынёўскай аперацыі, савецкае камандаванне прыцягнула 2-і і 3-ці Украінскія франты. якія налічвалі 930 тыс. чалавек, 16 тыс. гармат і мінамётаў, каля 1900 танкаў і самаходак, 1760 баявых самалётаў. Сухапутныя войскі падтрымліваліся Чарнаморскім флотам і Дунайская ваенная флатылія. Планавалася прарваць абарону гітлераўцаў ў раёнах на паўночны захад ад Ясаў і плацдарма на поўдзень ад Ціраспаля з наступным іх акружэннем у раёне Ясаў і Кішынёва. Кардынацыя дзеяннеў абодвух франтоў ускладалася на Маршала СССР С.К. Цімашэнка. Наступленне пачалося 20 жніўня 1944 г. Яму папярэднічала палутарагадзінная артылерыйская падрыхтоўка і атрылерыйскі ўдар. На працягу двух дзён пры падтрымкі танкавых і механізаваных злучэнняў савецкія войскі прарвалі абарону праціўніка. На трэці дзень камандаванне групоўкі “Паўднёвая Украіна”, імкнучыся пазбегнуць акружэння, аддала загад аб адыходзе за р.Прут. Аднак гэта рашэнне было прынята занадта позна. 23 жніўня да ракі выйшлі часткі 7-га механізаванага корпуса са складу 3-га Украінскага фронта, а 24 жніўня 18 фашысцкіх дывізійбыло акружана. У гэты ж дзень была вызвалена сталіца Малдавіі – Кішынёў. Рэшткі разбітых частак адцясняліся на поўдзень, да Карпатаў. Часткі левага крыла 3-га Украінскага фронта пры ўзаемадзеянні з Дунайскай ваеннай флатыліяй, якой камандаваў адмірал С.Г.Гаршкоў, прыціснула да мора 3-ю румынскую армію і прымусіла яе капітуляваць.

315. Поспех Савецкай арміі абумовіў поспех паўстання супраць саюзнага Гітлеру рэжыма Антанеску, якое ўспыхнула ў Румыніі 23 жніўня. Новы ўрад 24 жніўня спыніў вайну на баку Германіі і аб’явіў вайну ёй самой. Часткі румынскіх войск перайшлі ў аператыўнае падпарадкаванне 2-га Украінскага фронта. Яска-Кішынёўская аперацыя была завершана 29 жніўня, а 31 жніўня ў сталіцу Румыніі – Бухарэст уступілі часткі савецкай арміі. 5 верасня яны наблізіліся да балгарскай мяжы.

316. Прафашыская пазіцыя кіраўніцтва Балгарыя была выкарыстана СССР для аб’я’лення вайны гэтай балканскай дзяржаве. 8 верасня савецкія войскі, амаль не сустрэўны супраціўлення, рушылі ўглыб балгарскай тэрыторыі. ахопленай шырокім партызанскім рухам. У ноч на 9 верасня ў Сафіі пачалося паўстанне, у выніку якога да ўлады прыйшоў урад Айчыннага фронта. Ён аб’явіў вайну Германіі. У такіх абставінах далейшае прасоўванне 3-га Украінскага фронта было прыпынена. Пасля ўступлення часткі савецкіх войскаў уступіла ў балгарскую сталіцу, у аператыўнае падпарадкаванне гэтага фронта перайшла новаўтвораная балгарская Народная рэвалюцыйная антыфашысцкая армія.

317. Яшчэ да пачатку антыфашысцкага паўстання ў Балгарыі, 29 жніўня ўспыхнула паўстанне ў Славакіі. У ім прымала ўдзел 16 тыс. партызан і часткі славацкай арміі, якія перайшлі на іх бок. Было разгорнута папаўненне паўстанцаў шляхам мабілізацыі. Да восені 1944 г. тут дзейнічала больш за 100 партызанскіх атрадаў агульнай колькасцю звыш 35 тыс чалавек. Германскае камандаванне падцягнула сілы і раззброіла часткі славацкай арміі. Пасол Чэхаславакіі ў Маскве З.Фірлінгер звярнуўся да савецкага урада з просьбай аб дапамозе паўстанцам. 5 верасня на 19 транспартных самалётах у Славакію ў раён Банска-Бістрыцы была дастаўлена значная частка ўзбраення і амуніцыі. Неўзабаве сюды быў пераведзены чэхаславацкі авіацыйны полк у складзе 20 самалётаў Ла-5, а затым паветрана-дэсантная брыгада 1-га чэхаславацкага армейскага корпуса. 8 верасня савецкія войскі прыступілі да Усходне-Карпацкай аперацыі з мэтай непасрэднай ваеннай дапамогі паўстанцам. У іх уваходзілі войскі 1-га і 4-га Украінскіх франтоў разам з 1-м чэхаславацкім корпусам генерала Л.Свобады. Наступленне праходзіла пры падтрымцы 2 паветраных армій. Нягледзячы на неспрыяльныя ландшафтныя і пагодныя ўмовы, упартае супраціўленне ворага, 20 верасня часткі савецкай арміі пад камандай генерала А.А.Грэчка выйшлі да польска-чэхаславацкай мяжы. Чэхаславацкі армейскі корпус разам з савецкімі войскамі 6 кастрычніка авалодаў Дуклінскім перавалам. Значных поспехаў дасягнулі войскі 4-га Украінскага фронта. Былі вызвалены Закарпацкая Украіна, частка паўднёвых і паўднёва-усходніх раёнаў Славакіі. І хоць чэхаславацкія і савецкія войскі не здолелі прабіцца да паўстанцаў, апошнія атрымалі перадышку і адышлі ў горы, дзе здолелі дачакацца падыхода савецкай арміі.

318. Восенню 1944 г. рэзка пагоршылася унутраная сітуацыя ў Венгрыі. Пасля выхаду з вайны Румыніі, Балгарыі і Фінляндыі, якая абвясціла аб спыненні вайны супраць СССР 4 верасня, Венгрыя заставалася адзіным саюзнікам Германіі. Для Германіі гэтая краіна таксама ўяўляла вельмі важны пункт. Таму тут планавалася стварыць непрыступны абарончы рубеж, адначасова з планамерным адводам войскаў з Грэцыі, Албаніі і паўднёвай Югаславіі. Пачалося будаўніцтва ўмацаванняў па Цісе, Дунаю і ўздоўж венгерска-аўстрыйскай мяжы. У Югаславіі сітуацыя выглядала яшчэ больш складана. Яшчэ ў 1941 г. на аснове шматлікіх партызанскіх атрадаў тут сфарміравалася Народна-вызваленчая армія Югаславіі на чале з Іосіпам Броз Ціта. Савецкае камаддаванне планавала адразу ж пасля румынскай аперацыі нанесці сіламі 2-га і 4-га Украінскіх франтоў ударыць па тэрыторыі Венгрыі. Адначасова 3-ці Украінскі фронт, разам з балгарскай арміяй і Народна-вызваленчай арміяй Югаславіі павінен быў нанесці ўдар на сталіцу Югаславіі Белград.

319. 28 верасня з усхода, з тэрыторыі Румыніі і Балгарыі, пачалося наступленне 3-га Украінскага фронта на Белградскім напрамку, 2-га Украінскага фронта – на поўнач ад Белграда. Югаслаўская армія сковывала сілы праціўніка з захаду. 20 кастрычніка Белград быў вызвалены. Адразу ж пасля вызвалення пачалося размініраванне югаслаўскай сталіцы, для чаго было выдзелена сем інжынерных батальёнаў. У выніку было абезшкоджана 845 аб’ектаў, у тым ліку 85 важнейшых будынкаў.

320. Адначасова з наступленнем 3-га Украінскага фронта ў Югаславіі войскі 2-га Украінскага фронта 6 кастрычніка нанеслі ўдар па германскай групе армій “Поўдзень” у напрамку г. Дэбрэцэн і 20 кастрычніка авалодалі ім. У далейшым яны фарсіравалі р. Цісу і выйшлі да р. Дунай. У выніку савецкія войскі выйшлі ў тыл карпацкай групоўцы праціўніка, што спрыяла паспяховаму наступленню ў Карпатах 4-га Украінскага фронта і завяршэнню вызвалення Закарпацкай Украіны.

321. Да канца кастрычніка войскі 2-га Украінскага фронта занялі паўночную частку Трансільванія і значную частку Венгрыю, стварыўшы плацдарм для наступлення на Будапешт. Будапештская аперацыя пачалася 29 кастрычніка 1944 г. На левым крыле 2-га Украінскага фронта размяшчалася толькі нязначная частка сіл, пераважна венгерскіх. Пагрозлівая для Германіі сітуацыя ўскладнялася няўдалай спробай урада Венгрыі выйсці з вайны і пераходам часткі венгенрскіх войск на бок Чырвонай арміі. У выніку левае крыло 2-га Украінскага фронта атрымала загад аб неадкладным наступленні. 7 лістапада перайшлі ў наступленне на Будапештскім напрамку і войскі 3-га Украінскага фронта. У выніку ўпартых баёў войскі двух франтоў 26 снежня злучыліся ў раёне г. Эстэргом і завяршылі акружэннебудапештскай групоўкі праціўніка, якая налічвала 188 тыс. чалавек.

322. 29 снежня праз узмацняльнікі былі абвешчаны ўмовы капітуляцыі. пасля чаго ў горад накіраваліся парламенцёры. Аднак перагаворы вынікаў не мелі. У пачатку студзеня 1945 г. савецкія войскі прыступілі да ліквідацыі будапештскай групоўкі. Нямецкае камандаванне тройчы рабіла спробы прабіцца на злучэнне з акружанымі сіламі, але безвынікова. 13 лютага сталіца Венгрыі была ўзятая. У палон трапіла 138 тыс. салдат і афіцэраў праціўніка. Яшчэ да падзення Будапешта ў Дэбрэцэне быў створаны часовы ўрад Нацыянальнага фронта незалежнасці. 28 снежня ён абвясціў аб разрыве саюзу з Германіяй і абвяшчэнні ёй вайны. Будапештская аперацыя запатрабавала ад спвецкай арміі надзвычайнай мабілізацыі сілаў. Яна лічыцца найбольш складанай і упартай сярод усіх аперацый на Усходнім фронце, праведзеных у 1944 г.

323. Выхад Чырвонай арміі ў Цэнтральную Еўропу і на Балканы суправаджаўся паспяховымі аперацыямі ў Прыбалтыцы. Яшчэ ў ходзе Беларускай аперацыі была занята частка Літвы. Да канца жніўня 1944 г. войскі 1-га, 2-га і 3-га Прыбалтыйскага, а таксаіма 3-га Беларускага франтоў занялі больш за палову Прыбалтыкі. Аднак далейшае іх прасоўванне было спынета ўпартым супраціўленнем праціўніка. Раён Прыбалтыкі служыў натуральным прыктыццём Усходняй Прусіі і Балтыйскага мора, а таксама ствараў зручны плацдарм для кантролю над тэрыторыяй Беларусі. Задача па разгрому прыбалтыйскай групоўкі ўскладалася на войскі Ленінградскага, 1-га, 2-га і 3-га Прыбалтыйскіх франтоў, караблі і авіяцыю Балтыйскага флота. Агульнае кіраўніцтва належала Маршалу Савецкага Саюза А.М.Васілеўскаму. Планавалася нанесці два моцны удары на Рыгу і разрэзаць сілы праціўніка. Наступленне пачалося 14 верасня. Праз тры дні войскі Ленінградскага фронта атакавалі Талін. 26 верасня ўся тэрыторыя Эстоніі была занята Савецкімі войскамі.

324. На подступах да Рыгі германскім войскам удаловся спыніць прасоўванне 1-га і 2-га Прыбалтыйскіх франтоў. У такіх абставінах войскі 1-га Прыбалтыйскага фронта былі аператыўна перанакіраваны на Клайпеду і 10 кастрычніка выйшлі да балтыйскага ўзбярэжжа. Нямецкае камандаванне пачало адвод войскаў ад Рыгі на поўдзень і паўднёвы захад. 15 кастрычніка 1944 г. савецкія войскі занялі сталіцу Латвіі. Заціснутая прыбалтыйская групоўка праціўніка вялікага ўплыва на далейшы ход вайны не аказвала і капітулявала ў маі 1945 г.

325. Як адзначалася, Чырвоная армія, ступаючы на зямлю Еўрапейскіх краін, занятых фашысцкімі захопнікамі, імкнулася абаперціся на мясцовыя сілы, галоўным чынам тыя, што сімпатызавалі Савецкаму Саюзу. Так, апошні прызнаў узнікшую пад пратэктаратам Чырвонай арміі на вызваленай тэрыторыі Краёву Раду Нарадову, якая стварыла Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення. 31 снежня 1944 г. ён быў ператвораны ў Часовы ўрад Польшчы. У той жа час працягваліся канфрантацыйныя адносіны савецкай адміністрацыі з Арміяй Краёвай, падкантрольнай эмігранцкаму польскаму ўраду ў Лондане. Прыязныя адносіны ўсталяваліся ў Савецкага Саюза з эмігранцкім урадам Чэхаславакіі, урадам Юраславіі, шэрагам уплывовых нацыянальна-взваленчых рухаў у еўрапейскіх краінах.

326. Да пачатку 1945 г. Германія была пазбаўлена ўсіх сваіх саюзнікаў і заніснута з усходу і захаду, пастаўленая перад неабходнасцю весці вайну ў Еўропе на два франты. Аднак Гітлер і яго бліжэйшае атачэнні лічылі працяг вайны не толькі мэтазгодным, але і неабходным. На познаньскім і брэслаўскім напрамках паміж Віслай і Одэрам была створана сем абарончых рубяжоў. Асабліва магутнымі былі ўмацаванні на Вісле і ў Усходняй Прусіі. Германскае камандаванне рабіла стаўку на перадыслакацыю сіл і эфектыўныя контрудары ў розных кірунках. Савецкі бок планаваў ажыццявіць наступленне адразу на ўсіх напрамках. каб скаваць па магчымасці ўсе сілы праціўніка і пазбавіць іх свабоды манеўра. Працягваючы наступленне ў Венгрыі і Чэхаславакіі, праводзячы аперацыі ва Усходняй Прусіі, кіраўніцтва Чырвонай арміі аслабляла абарону немцаў на асноўным – берлінскім напрамку.

327. Пачатак кампаній па канчатковаму разгрому нямецка-фашысцкіх войск планавалася пачаць 20 студзеня 1945 г. Аднак у снежні 1944 г. германскія сілы перайшлі ў контрнаслупленне ў Адрэнах. 16 студзеня фронт англа-амерыканскіх войскаў быў прарваны, немцы прасунуліся на 110 км і дасягнулі Льежа. Тым самым планавалася нанесці паражэнне ЗША і Велікабрытаніі, вывесці іх з вайны і перакінуць усе сілы на усход. У выніку У.Чэрчыль быў вымушаны прасіць Сталіна паскорыць наступленне на Усходнім фронце.

328. 12 студзеня 1945 г. з плацдарма на Вісле каля Сандоміра пасля масіраванай артылерыйскай падрыхтоўкі перайшлі ў наступленне войскі 1-га Украінскага фронта. Ужо да канца першага дня баёў абарона праціўніка была прарвана на глыбіню 15—20 км. Увядзенне праціўнікам у дзеянне сваіх аператыўных рэзерваў поспеху яму не прынесла. За шэсць дзен баёў сілы 1-га Украінскага фронта узламала абарону праціўніка на 250 км па фронце і на 150 км у глыбіню, развіўшы паспяховае наступленне да Одэра.

329. 14 студзеня з раёна Варшавы перайшлі ў наступленне войскі 1-га Беларускага фронта. За тры дні яны прарваліся на 60 км углыб і 120 км па фронту. Каб выправіць сітуацыю, германскае камандванне тэрмінова перакідала сюды ўсе магчымыя рэзервы. Аднак савецкія войскі, рухаючыся імкліва і на апераджэнне, абыходзячы адступаючага праціўніка, абмінаючы моцна ўмацаваныя пункты, ужо 21 студзеня выйшлі на Одэр. Выкарыстоўвалася тактыка захопу плацдармаў і ўтрымання іх да падыходу асноўных сіл. Напачатку лютага Вісла-Одэрская аперацыя, якая цягнулася 23 дні, была паспяхова завершана. У выніку яе была канчаткова занята Польшча. Войскі 1-га Украінскага і 1-га Беларускага франтоў уступілі на тэрыторыю непасрэдна Германіі.

330. Важнае значэнне мела ліквідацыя германскай групы армій “Цэнтр”, сканцэнтраванай ва Усходняй Прусіі. Усходняя Прусія, якая займала надзвычайнае месца ў стратэгічных планах Рэйха, з’яўлялася выключна добра ўмацаваным рэгіёнам, фартыфікацыйная сістэма якога складалася стагоддзямі. Заняцце усходнепускіх зямель мела і высокае ідэалагічна-маральнае значэнне – Усходняя Прусія была цэнтрам Прускага мілітарызма, ачагом шматвякавой германскай агрэсіі супраць славянскіх зямель.

331. Задача па заняццю Усходняй Прусіі ўскладалася на сілы 2-га і 3-га Беларускіх франтоў. Апошні павінен быў наступаць у напрамку з усхода на захад – на Тыльзіт, Інстэрбург з наступным авалоданнем Кёнігсбергам. 2-і Беларускі фронт наносіў удар з паўднёвага усхода на поўнач і паўночны захад.

332. 13 студзеня 1945 г. войскі 3-га Беларускага фронта перайшлі ў наступленне, якое першапачаткова адбывалася з вялікімі цяжкасцямі. Савечкія войскі выкарысталі тактыку складанага манеўравання, абыхода ачагоў супраціўлення і абышлі Кёнігсберг з паўднёвага захаду і паўночнага захаду, захапіўшы сотні населеных пунктаў.

333. 14 студзеня пачаў наступленне 2-і Беларускі фронт. Да 19 студзеня абарона праціўніка была прарвана на 110 км па фронце і на 60 км углыб. Неўзабаве адступленне германскіх войск набыло панічны характар. Каб уратаваць сітуацыю, на злучэнне з группай армій “Цэнтр” былі кінуты значныя сілы з Памераніі, але беспаспяхова. Савецкія войскі прыслупілі да ліквідацыі рассечаных на кавалкі войскаў праціўніка.

334. Ключавое значэнне ў ходзе усходнепрускай аперацыі мела ўзяцце Кёнігсберга. 6 красавіка горад падвергнуўся масіраванаму артылерыйскаму і бомбаваму ўдару, які паўтараўся і ў наступныя дні. Ужо да канца першага дня штурму савецкім войскам удалося ўварвацца ў горад, а 9 красавіка гарнізон горада капітуляваў. Усходнепруская аперацыя завяршылася ліквілацыяй фашысцкай групоўкі на Земландскім паўвостраве.

335. 4 лютага 1945 г. у Ялце пачалася канферэнцыя кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Англіі, якая працавала да 11 лютага. На канферэнцыі была абмеркавана ваенна-палітычная сітуацыя на Усходнім і Заходнім франатах, каардынацыя сілаў саюзнікаў па канчатковаму разгрому фашысцкай Германіі. Былі ўзгоднены планы нанясення ўдараў па праціўніку ў далейшым. Агаворваліся пытанні безагаворачнай капітуляцыі Рэйха, зоны акупацыі яго саюзнымі войскамі. Тут выявіліся разыходжанні паміж ЗША і Англіяй, якія прапаноўвалі раздрабіць Германію і пазбавіць яе асноўных прамысловых раёнаў, і Савецкім Саюзамякі настойваў на захаванні адзінай дэмакратычнай, дэмілітарызаванай германскай дзяржавы. Абмяркоўваліся памеры і механізм рэпарацыйных выплат. Важнае месца адводзілася пасляваеннаму ўладкаванню і забеспячэнню міжнароднай бяспекі. Удзельнікі заявілі аб скліканні 25 красавіка 1945 г. у Сан-Францыска канферэнцыі Аб’яднаных нацый для падрыхтоўкі статута міжнароднай арганізацыі, скіраванай на захаванне міру. Было ўзгоднена, што праз два-тры месяцы пасля разгрома Германіі СССР уступіць у вайну з Японіяй.

336. Пасля заняцця савецкімі войскамі Усходняй Прусіі стала на парадак дня ліквідацыя паспешта створанай нямецкай групы армій “Вісла”. Пасля выхаду войскаў 2-га Беларускага фронта да Балтыйскага мора ў раёне Эльбінга, яны пачалі рухацца на захад да Віслы. 1 сакавіка пачалі наступленне на поўнач і войскі правага крыла 1-га Беларускага фронта. У выніку прарыву ў некалькіх месцах абароны прыціўніка з далейшым выхадам савецкіх частак да Белтыйскага мора, усходнепамеранская групоўка нямецкай арміі была раздроблена, што аблегчыла яе знішчэнне. Выйшаўшы да мора, войскі 1-га Беларускага фронта павярнулі на захад, 2-га Беларускага – на ўсход. у выніку было занята ўсё балтыйскае ззбярэжжа да вусця Одэра. Разгром нямецка-фашысцкіх войскаў ва Усходняй Памераніі быў завершаны.

337. У студзені – лютым 1945 г. савецкія войскі аднавілі наступленне ў Чэхаславакіі. 4 красавіка была вызвалена славацкая сталіца – Браціслава,26 красавіка – горад Брно. Упартае супраціўленне сустрэлі савецкія войскі ў Венгрыі – каля воз Балатон, дзе 6 сакавіка германскія сілі перайшлі ў контрнаступленне. Падцягнуўшы рэзервы, савецкія войскі на 10 дзень прыпынілі наступленне праціўніка. 16 сакавіка сілы правага крыла 3-га Украінскага фронта пачалі наступленне на поўнач ад воз. Балатон, што вымусіла немцаў пачаць адыход. Перайшлі ў наступленне 2-і і левае крыло з-га Украінскагша франтоў. Да 4 красавіка ўся тэрыторыя Венгрыі была занята савецкімі войскамі, а 13 красавіка была цалкам захоплена сталіца Аўстрыі – Вена.

338. У выніку ажыццяўлення паспяховых аперацый савецкія войскі выйшлі на бліжнія подступы да Берліна – на лінію р. Одэр. У апошняй бітве за сталіцу германскага Рэйха павінны былі прыняць удзел войскі 1-га і другога Беларускіх, а таксама 1-га Украінскага франтоў. Гітлераўскае камандаванне кінула сюды ўсе свае сілы, перакінуўшы іх з захаду. Берлінскі напрамак прыкрывалі войскі груп армій “Вісла” і “Цэнтр”, якія налічвалі каля 1 млн. салдат і афіцэраў, каля 200 тыс. апалчэнцаў з фольксштурм і гітлерюгенд. На ўзбраенні знаходзілася больш за 10 тыс. гармат і мінамётаў, 1500 танкаў і самаходных установак, 3300 баявых самалётаў. Сілы савецкага боку налічвалі 2,5 млн. чалавек, 41600 гармат і мінамётаў, 6250 танкаў і самаходак. 7500 самалётаў.

339. Раніцай16 красавіка, правёўшы за два дні перад гэтым разведку боем на працягу ўсяго фронта, савецкія войскі прыступілі да штурма глыбока эшаланіраванай абароны праціўніка. Наступленню 1-га Беларускага фронта (камандуючы – маршал Г.К.Жукаў) папярэднічала нечуваныя па інтэнсіўнасці авіяцыйныя і артылерыйскія ўдары. На участку прарыва шчыльнасць агнь складала 350—400 гармат на кожны км. Адразу пасля агнявой падрыхтоўкі, яшчэ да ўсхода сонца, з Кюстрынскага плацдарма перайшлі ў наступленне адразу пяць армій, шлях якім асвятлялі 143 магутных пражэктары, наведзеныя на праціўніка і асляпляючыя яго. На поўнач ад плацдарма Одэр фарсіравала армія Войска Польскага пад камандаваннем генерала Паплаўскага. З плацдарма на поўдзень ад Франкфурта атакавала армія генерала Цвятаева. Упартыя баі разгарнуліся на Зеелаўскіх вышынях, якія панавалі над мясцовасцю. Абарона праціўніка была прарвана тут толькі на чацвёрны дзень баёў і войскі рушылі да Берліна.

340. Адначасова з войскамі 1-га Беларускага фронта, перайшоў у наступленне і 1-ы Украінскі фронт. У напрамку на Котбус дзейнічалі арміі генералаў Гордава і Пухава, у напрамку да Эльбы – армія генерала Жадава. У напрамку Дрэздэна наступала 2-я армія Войска Польскага пад кіраўніцтвам генерала Свярчоўскага і армія генерала Карацеева.

341. 21 красавіка ўдарныя арміі 1-га Беларускага фронта ўступілі на паўночна-усходнія ўскрайкі Берліна. 24 красавіка войскі 1-га Беларускага і 1-га Украінскага франтоў злучыліся на пахднёвы ўсход ад германскай сталіцы, заціснуўшы ў акружэнні каля 200 тыс. праціўніка. На наступны дзень часткі абодвух франтоў сустрэліся і на захад ад Берліна. 25 красавіка ў раёне Торгаў адбылася гістарычная сустрэча на Эльбе частак гвардзейскай арміі генерала Жадава з перадавымі атрадамі 1-й амерыканскай арміі генерала Ходжарса. Спадзяванні Гітлера на канфрантацыю саюзнікаў не апраўдаліся – сустрэча стала сімвалам яднання паплечнікаў па антыфашысцкай кааліцыі.

342. 20 красавіка на поўначы Германіі перайшлі ў наступленне на захад войскі 2-га Беларускага фронта. У выніку была скавана танкавая групоўка праціўніка, якую гітлераўскае камандаванне планавала выкарыстаць для абароны Берліна. Былі зроблены спробы прарваць акружэнне нямецкай сталіцы контрударамі з захаду і поўначы, але яны поспеху не мелі. Пачаліся вулічныя баі. Частка вышэйшага кіраўніцтва Рэйха загадзя збеглі з германскай сталіцы. У горадзе заставаліся Гітлер, Гебельс, Борман і іх бліжэйшае атачэнне. Яны паставілі задачу ўтрымаць Берлін любой цаной. Каб перадолець зацятае супраціўленне праціўніка, савецкія войскі наносілі прыярытэтныя ўдары па такім аб’ектам, ад якіх залежала забеспячэнне абароны і горада ў цэлым – станцыям водазабеспячэння, аэрапортам, радыястанцыям, электрастанцыям, галоўным заводам.

343. 30 красавіка часткі 150-й і 171-й дывізій фарсіравалі р. Шпрэе, авалодалі шэрагам галоўных урадавых будынкаў і выйшлі на Кенігсплац – Каралеўскую плошчу перад самым Рэйхстагам. Першымі ў Рэйхстаг уварваліся салдаты 756, 674 і 380-га стралковых палкоў, а раніцай 1 мая над будынкам ужо ўзвышаўся чырвоны сцяг.

344. 30 красавіка Гітлер скончыў жыццё самагубствам. Аднак, не ведаючы пра гэта, варагуючыя бакі працягвалі ўпартыя баі. Новы часовы ўрад Германіі на чале з грос-адміралам Дэніцам марна спрабаваў знайсці паразуменне з ЗША і Англіяй на антысавецкай аснове. 1 мая ўступіў у перагаворы з савецкім камандаваннем начальнік штаба германскіх войск генерал Крэбс. Аднак савецкі бок адхіліў прапанову аб перамір’і, настойваючы на безагаворачнай капітуляцыі. Ноччу была захоплена імперская канцылярыя. 2 мая 1945 г. генерал Вейдліг, камандуючы абаронай Берліна, заявіў аб безагаворачнай капітуляцыі гарнізона.

345. Ачагі супраціўлення нямецкай арміі заставаліся на поўдні Германіі і ў Чэхаславакіі, дзе ўспыхнула паўстанне. Да 5 мая паўстанне ахапіла ўсю Чэхію разам з яе сталіцай Прагай і захад Маравіі. Сюды былі скіраваны дзве танкавыя арміі 1-га Украінскага фронта. 7 мая з раёна Брно пачаў наступленне 2-і Украінскі фронт, за затым на поўдзень ад яго і 4-ы Украінскі фронт. 9 мая савецкія войскі ўступілі ў Прагу.

346. Вызваленне Прагі супала з падпісаннем Германіяй безагаворачнай капітуляцыі, што адбылося ў ноч з 8 на 9 мая. Яшчэ раней, 7 мая аналагічны акт быў падпісаны ў Рэймсе перад вярхоўным камандаваннем саюзных англа-амерыканскіх войск, аднак па патрабаванню Сталіна ён быў патрактаваны як усяго толькі папярэдні пратакол капітуляцыі. Ад германскага боку акт капітуляцыі падпісаў фельдмаршал Кейтэль, ад савецкага боку – Г.К.Жукаў. Дата падпісання Германіяй безагаворачнай капітуляцыі – 9 мая стала ў Савецкім Саюзе афіцыйнай датай святкавання дня перамогі над фашысцкай Германіяй.

347. З 17 ліпеня па 2 жніўня 1945 г. у Патсдаме, непадалёк ад Берліна адбылася трэцяя сустрэча кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Велікабрытаніі. Высокія бакі дамовіліся ліквідаваць умовы для аднаўлення германскага мілітарызма, скасаваць нацысцкую партыю і не дапусціць яе аднаўлення. Было прынята рашэнне аб перадачы СССР Кенігсберга з прылеглай да яго тэрыторыяй. Таксама частка германскіх тэрыторый пераходзіла да Польшчы.

348. Разгром фашысцкай Германіі паставіў па парадак для выкананне Савекім Саюзам абавязацельстваў па ўдзелу ў баявых дзеяннях супраць мілітарысцкай Японіі. Да лета 1945 г. у ходзе вайны з ЗША і Вялікабрытаніяй Японія апынулася ў складанай сітуацыі. Яна пазбавілася ўсіх астравоў у Ціхім акіяне, яе эканоміка перажывала сур’ёзныя цяжкасці. Тым не менш, Японія адхіліла прапанову ЗША. Англіі і Кітая аб капітуляцыі, зробленую 26 ліпеня 1945 г. Спадзяванні ўскладаліся на сухапутныя сілы, дзе перавага саюзнікаў над Японіяй былі адносна нязначнай. Імкнучыця пазбегнуць вайны на два франты, японская дыпламатыя імкнулася прадухіліць, ці хоць бы адцягнуць усхупленне ў вайну СССР. Тым не менш, на савецкай мяжы трымалася значная японская ваенная групоўка.

349. Найбольш значнай японскай групоўкай на азіяцкія кантыненце была Кватунская армія, прызначаная для супрацьстаяння з Кітаем, СССР і МНР. Менавіта яе сіламі ажыццяўлялася акупацыя Маньчжурыі, правакацыі ля воз. Хасан і р. Халхін-Гол. У 1941 г. Кватунская арміі была гатовая да нападзення на СССР, аднак не дачакалася “спрыяльнага” моманту. У 1945 г. Кватунская армія налічвала больш чым мільён салдат і афіцэраў. Менавіта супраць яе павінны былі вясціся асноўныя дзеянні савецкіх войскаў. Для разгрома Кватунскай арміі прадугледжвалася правесці Манчжурская стратэгічная наступальная аперацыя і дапаможныя Паўднёва-Сахалінская і Курыльская аперацыі. Манчжурская аперацыя ставіла на мэце адначасовы ўдар па праціўніку ўдараў з Манголіі сіламі Забайкальскага фронта і з Прымор’я сіламі 1-га Далёкаўсходняга фронта, а таксама шэраг дадатковых удараў.

350. Падчас падрыхтоўкі да пачатку савецкай арміяй баявых дзеянняў супраць Кватунскай арміі ЗША здзейсніла акт міжнароднага злачынства – ажыццявіла ядзерную бамбардзіроўку двух японскіх гарадоў – Хірасімы і Нагасакі (адпаведна 6 і 9 жніўня 1945 г.). Яна мела на мэце не толькі дэмаралізаваць японскую армію, народ і кіраўніцтва напярэдадні рашучага наступлення саюзнікаў, але і прадэманстраваць сусветнай грамадскасці, найперш СССР, хто будзе дамінаваць у пасляваеннай расстаноўцы сіл у свеце.

351. 9 жніўня, у дзень ядзернай бамбардыроўкі Нагасакі савецкія войскі атакавалі Кватунскую армію на фронце звыш 4 тыс. км. Разам з імі дзейнічала і армія МНР. Ужо да 14 жніўня, калі Японія заявіла аб капітуляцыі, войскі Забайкальскага фронта прасунуліся на 250—400 км, а 1-га Далёкаўсходняга фронта – на 120—150 км. У далейшым баявыя дзеянні супраць Кватунскай арміі працягваліся, бо капітуляцыя Японіі была расцэнена СССР як агульная дэкларацыя. Супраціўленне Кватунскай арміі працягвалася нават пасля прызнання капітуляцыі кіраўніком арміі генералам Амада 17 жніўня. Толькі на наступны дзень Савецкае кіраўніцтва аддала загад аб спыненні баявых дзеянняў там, дзе японскія сілы складаюць зброю.

2 верасня 1945 г. на лінкоры “Місуры” у Такійскай бухце адбылося падпісанне акта аб безагаворачнай капітуляцыі Японіі, што паклала канец Другой Сусветнай вайне.

Другая сусветная вайна стала самай крывапралітнай у свеце. Яна забрала больш за 50 млн. чал., з якіх большую колькасць арвяр панёс Савецкі Саюз. Разгром фашысцкай Германіі і мілітарысцкай Японіі азначалі ліквідаванне двух самых небяспечных ачагоў міжнароднай напружанасці ў свеце. Былі ўратаваны мільёны людскіх жыццяў, рэалізацыі антыгуманных планаў гітлераўскага Рэйха быў пакладзены канец. Важным вынікам вайны была поўная дыскрэдытацыя ў вачах сусветнай грамадскасці таталітарных рэжымаў наогул і асуджэнне адной з самых бесчалавечных іх форм – фашызма. Паказальны суд над зачыншчыкамі другой сусветнай вайны адкрыўся напачатку 1946 г. на тэрыторыі Германіі, у горадзе Нюрнбергу – калысцы нямецкага нацызма. На лаве падсудных апынуліся многія першыя асобы фашысцкага Рэйха – Герынг, Гес, Рыбентроп, Кейтэль, Кальтэнбрунер і інш. Адсутнічалі Гітлер, Гебельс і Гімлер, якія скончылі жыццё самагубствам, а таксама некаторыя злачынцы, лёс якіх застаўся невядомым – Борман, Мюллер і інш.

Абвінаваўцы ад ЗША, Вялікабрытаніі і СССР прад’явілі неабвержныя факты злачынстваў фашысцкага рэжыма як у самой Германіі, так і на акупаваных тэрыторыях. 1 кастрычніка 1946 года Міжнародны трыбунал прысудзіў Герынга, Рыбентропа, Кейтэля, Розенберга, Кальтэнбрунэра, Фрыка, Франка, Штрэйхера, Заўкеля, Йодля, Зэйс-Інварта і завочна Бормана за смяротнага пакарання праз шыбеніцу, іншых падсудных – да розных тэрмінаў зняволення. 16 кастрычніка смяротны прысуд быў выкананы.

352. У той жа час паражэнне гітлераўскай Германіі і мілітарысцкай Японіі не паклала канец канфрантацыі ў тагачасным свеце, але надала ёй новыя формы. Выхад савецкай арміі на абшары Еўропы, а таксама разгром чырвонай арміяй Кватунскай арміі ў Манчжурыі паспрыялі станаўленню ў шэрагу краін сацыялістычна арыентаваных урадаў. Гэта прывяло да фарміравання біпалярнага свету, прычым былыя саюзнікі апынуліся па розных баках “жалезнага занавесу”. Была створана сістэма сацыялістычных краін, якая на працягу пяцідзесяці гадоў шмат у чым вызначала тэндэнцыі ў развіцці пасляваеннага свету. Актывізаваліся нацыянальна-вызваленчыя рухі, што прывяло да распаду каланіяльнай сістэмы. Ваенныя разбурэнні прывялі да канчатковага перамяшчэння эканамічнага і ваенна-палітычнага цэнтру з Еўропы ў ЗША, якія сталі асноўным апанентам узмоцненага СССР. Аднак памяць пра жахлівыя вынікі другой сусветнай вайны і новыя ядзерныя рэаліі надалі супрацьстаянню паміж двума галоўнымі палітычнымі цэнтрамі характар “халоднай вайны”, не дазволіўшы яму перарасці ў буйнамасштабную “гарачую вайну”.

353. Перамога Савецкага Саюза ў Вялікай Айчыннай вайне стаў магчымым дзякуючы надзвычайнай мабілізацыі ўсіх сіл гэтай дзяржавы, не толькі воінаў, але і мірных грамадзян, якія забяспечвалі бяяздольнасць арміі ў тыле. Прайшоўны па дарогах вайны, савецкая армія набыла неацэнны баявы вопыт, а савецкія ваеннаначальнікі, такія як Г.К.Жукаў, А.М.Васілеўскі, К.К.Ракасоўскі, Р.Я.Маліноўскі, не толькі адыгралі вялікую ролю ў распрацоўцы і ажыццяўленні баявых аперацый, што вырашылі ход вайны, але і ўпісалі не адну слаўную старонку ў гісторыю сусветнага ваеннага мастацтва.

354. Важкі ўнёсак у справу перамогі над агрэсарам зрабіў і беларускі народ. На франтах вайны супраць Германіі змагалася 1,3 мл. беларусаў, на акупаванай тэрыторыі дзейнічала 374 тыс. беларускіх партызан і больш за 70 тыс. падпольшчыкаў. У савецкім тыле на эвакуяваных прадпрыемствах працавала 1,5 млн. жыхароў Беларусі. Вялікая Айчынна вайна мела цяжкія наступствы для Беларусі. Яна страціла больш за палову свайго нацыянальнага багацця. Сума матэрыяльных страт склала каля 75 млрд. руб. Было зруйнавана і спалена 209 гарадоў і райцэнтраў з 270, 9200 вёсак, было разбурана 100465 прадпрыемстваў, амаль усе электрастанцыі, больш за 6 тыс. км чыгуначнага палатна, страты панесла10 тыс. калгасаў, 92 саўгасы, 616 МТС. Была знішчана вялізарная колькасць устаноў асветы, аховы знароўя, навукі, культуры, 219 бібліятэк, 5425 музеяў, тэатраў і клубаў, 2187 бальніц. Загінула больш за 2,2 млн. чалавек, г.з. кожны чацьвёрты жыхар Беларусі. На работы ў Германію было вывезена 380 тыс. чал.

1 Gegenheim P. Voelkerbund in seinen politischen und rechtlichen Wirklichkeit. Leipzig und Berlin:, 1932. — S. 258.

2 Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — М.: РОССПЭН, 2001. С. 298-299.

3 Советско-румынские отношения. Документы и материалы, 1917-1934. М.: Международные отношения. М., 2000. — Т. 1. — С. 410.

4 Shwendenmann K. Versalies nach 15 Jahren. Der Stand der Revision des Versalier Diktats. — Berlin: Zenntrverlag, 1935. — S. 176.

5 Ibid. — S. 43.

6 Советско-румынские отношения. Документы и материалы, 1934-1939. М.: Международные отношения. М., 2000. — Т. 2. — С. 100.

7 Севостьянов Г. Москва-Вашингтон. Дипломатические отношения 1933-1936 гг. — М.: Наука, 2002. — С. 395.

8 Письма И. В. Сталина В. М. Молотову, 1925-1936 гг. Сборник документов. М.: Россия молодая. — С. 240.

9 «Чему свидетелями мы были…» Переписка бывших царских дипломатов, 193-1940. Книга первая, 1934-1937. М.: Гея. — С. 51.

10 Gregorowicz S. Polsko-radzickie stosunki politychne w latach 1931-1934. — Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1982. — S. 395.

11 Ibid. S. 538.

12 Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 325.

13 Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — М.:РОССПЭН, 2001. — С. 564.

14 Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 331.

15 Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 569.

16 Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 650.

17 Политбюро ЦК РКП (б) - ВКП (б) и Европа. Решения "особой папки", 1923-1939 гг. — С. 344.

18 Коминтерн и гражданская война в Испании. Документы. — М.: Наука, 2001. — С. 399.

19 Цит. по: Рыбалкин Ю. Операция «Х». Советская военная помощь революционной Испании (1936-1939 гг.). — М.: AURO-XX, 2000. — C. 30.

20 Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 690.

21 Там же. — С. 666.

22 Рыбалкин Ю. Указ. соч. — С. 44.

23 Иванов А. Агрессоры и умиротворители. Гитлер, Муссолини и британская дипломатия. — М.: Наука, 1993 — С. 107.

24 Сталин и Каганович. Переписка. 1931-1936 гг. — С. 396.

25 ВКП (б),