Utargi, koszty i zyski

Podstawowe pojęcia

Utarg (przychód ze sprzedaży) jest to ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu. Koszty to nakłady poniesio­ne na wytworzenie tych dóbr lub usług (w firmie handlowej — koszty zakupu towarów powiększone o koszty handlowe). Zysk to nadwyżka utargów nad kosztami.

Zestawienie wszystkich przychodów i kosztów działalności przedsiębior­stwa za określony okres pozwala obliczyć wynik finansowy: zysk lub stratę. Takie zestawienie nazywa się rachunkiem wyników.

Płatności zobowiązań zaciągniętych przez firmę i wpływy należności za dostarczone klientom dobra i usługi mogą być opóźnione (np. dostawy na kredyt) bądź mogą wyprzedzać (np. zaliczki) zdarzenia notowane w księgo­wości po stronie przychodów i kosztów. Niektóre pozycje kosztów (np. odpisy amortyzacji lub zużycie na własne potrzeby materiałów wytworzo­nych w danym przedsiębiorstwie) nie wywołują w ogóle przepływu pienią­dza. Dla kontroli stopnia płynności i ilości faktycznie posiadanych środków pieniężnych - obok zestawienia utargów i kosztów - należy prowadzić zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych. Brak gotówki mogą odczuwać nawet te przedsiębiorstwa, które osiągają wysokie zyski, jeżeli ich klienci zwlekają z płaceniem rachunków.

Koszty produkcji obejmują:

• koszty ogólne,

• koszty surowców, materiałów i energii,

• koszty siły roboczej (płace wraz z dodatkami, składki na fundusz ubezpieczeń, podatki od zatrudnienia),

• amortyzację środków trwałych,

• odsetki od pożyczonego kapitału.

Amortyzacja to księgowa miara zużycia środków trwałych (maszyn i urządzeń oraz budynków), liczona w ciężar kosztów od księgowej wartości tych środków, według norm (stóp amortyzacji) ustalanych przez rząd. Amortyzacja nie jest adekwatną miarą faktycznego zużycia środków trwa­łych. Jako element kosztów obciąża ceny wytwarzanych dóbr i usług. W ten sposób następuje stopniowo zwrot wydatku poniesionego na zakup danej maszyny czy budynku. Im wyższe są stopy odpisów amortyzacyjnych, wliczanych do kosztów, tym lepiej dla przedsiębiorstwa, ponieważ w spra­wozdaniu finansowym wykaże ono niższy zysk i zapłaci mniejszy podatek.

Zasób środków trwałych oraz zapasy surowców, materiałów i wyrobów gotowych tworzą majątek rzeczowy przedsiębiorstwa, jego kapitał fizyczny (nazywany dalej w skrócie kapitałem). Oprócz kapitału rzeczowego majątek przedsiębiorstwa obejmuje kapitał finansowy (gotówkę, wkłady pieniężne na rachunkach bankowych oraz różne papiery wartościowe, w tym akcje innych firm, weksle dłużników oraz obligacje).

Bilans przedsiębiorstwa to zestawienie wszystkich posiadanych aktywów (majątek rzeczowy, gotówka, papiery wartościowe, wkłady na rachunkach bankowych i należności u odbiorców) oraz pasywów, tzn. zobowiązań (nie zapłacone rachunki i długi, zaciągnięte kredyty). Kapitał własny jest równy nadwyżce aktywów nad zobowiązaniami. W bilansie spółki figuruje on po stronie pasywów, gdyż w istocie rzeczy należy do akcjonariuszy.

Od zysku brutto wykazanego w rachunku wyników firma płaci podatek dochodowy (zazwyczaj płaci także inne rodzaje podatków, wliczane do kosztów). Czysty zysk po opodatkowaniu (zysk netto) w spółce akcyjnej dzielony jest na dwie części: zysk do podziału między akcjonariuszy (otrzymują oni dochód od akcji zwany dywidendą) oraz zysk zatrzymany, przeznaczony na cele rozwojowe (inwestycje) bądź na spłacenie zobowią­zań. Zysk zatrzymany zwiększa wartość aktywów przedsiębiorstwa bądź zmniejsza rozmiary zobowiązań.

Koszt księgowy i pełny koszt ekonomiczny

Pełny rachunek kosztów powinien uwzględnić, obok kosztów księgo­wych, także nie rejestrowane elementy kosztów, jak koszt alternatywny użycia kapitału finansowego przedsiębiorstwa oraz wartość pracy właściciela (w firmie indywidualnej), jeżeli nie jest on zatrudniony w danej firmie i nie pobiera za swą pracę wynagrodzenia uwzględnianego w kosztach księgo­wych.

Ekonomista często definiuje koszt wykorzystania określonych zasobów nie jako sumę faktycznie poniesionych wydatków, lecz jako koszt alter­natywny, tzn. koszt utraconych możliwości. Jest to suma dochodów utraco­nych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów — finansowych, kadrowych i rzeczowych — w najlepszym z istniejących alternatywnych zastosowań.

Koszty alternatywne można obliczyć tylko w przybliżeniu. Jeśli chodzi o alternatywny koszt zaangażowania własnego kapitału finansowego przed­siębiorstwa, to jego dolną granicą jest wysokość odsetek, które można by otrzymać wkładając ów kapitał na oprocentowany rachunek bankowy na taki sam okres. Alternatywny koszt własnej pracy właściciela można ob­liczyć w przybliżeniu, biorąc za podstawę wysokość wynagrodzenia, które mógłby on za taką samą pracę uzyskać wykonując ją zarobkowo w innej firmie.

W praktyce często pomija się trudny do oszacowania alternatywny koszt pracy właściciela, zwłaszcza gdy stanowi on stosunkowo niewielką pozycję w całości kosztów przedsiębiorstwa. W pełnym rachunku ekonomi­cznym należy jednak uwzględnić przynajmniej oprocentowanie własnego kapitału przedsiębiorstwa, liczone według odpowiedniej stopy procentowej, biorąc pod uwagę okres zamrożenia kapitału i stopień ryzyka.

W prowadzonej dalej analizie rachunku ekonomicznego przedsiębiorst­wa będziemy posługiwać się kategorią pełnego kosztu ekonomicznego, rozumianego jako suma kosztów księgowych oraz (nie uwzględnionych w kosztach księgowych) kosztów alternatywnych:

Koszt ekonomiczny = koszt księgowy + koszt alternatywny.

Należy podkreślić, że w oficjalnych dokumentach finansowych przedsię­biorstwa (np. w rachunku zysków i strat) w ciężar kosztów wolno wpisywać jedynie faktycznie poniesione, udokumentowane wydatki, w tym odsetki od pożyczonego kapitału i wynagrodzenia umowne zatrudnionych osób (z tytułu umowy o pracę, umowy-zlecenia, umowy o dzieło itp.). Nie można tam ujmować jakichkolwiek nie udokumentowanych wydatków, a tym bardziej pozycji, które nie są wydatkiem zewnętrznym w znaczeniu księgo­wym. Postulat uwzględnienia kosztów alternatywnych w postaci oprocen­towania własnego kapitału i wynagrodzenia pracy właściciela dotyczy jedynie analizy teoretycznej lub kontrolnego rachunku wyników, sporządza­nego na użytek wewnętrzny. W oficjalnym rachunku wyników, sporządza­nym do celów podatkowych, pozycji tych nie wolno wykazywać w ze­stawieniu kosztów.

 

5.4. Krzywe kosztów

Produkcja i koszty

W analizie statycznej lub krótkookresowej zakładamy, że działa prawo nieproporcjonalnych przychodów, tzn. że w miarę zwiększania nakładów produkcja rośnie najpierw coraz szybciej, a po przekroczeniu pewnego granicznego poziomu wzrasta coraz wolniej - do pułapu, poza którym dalsze zwiększanie nakładów nie daje już żadnych przyrostów produkcji (a nawet może spowodować jej spadek). Odcinek, na którym produkcja rośnie mniej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów, opisuje działanie prawa malejących przychodów. Z reguły na tym właśnie odcinku szukamy op­timum ekonomicznego. Taki nieliniowy kształt funkcji produkcji odpowiada warunkom krótkiego okresu, kiedy zasób niektórych czynników wytwór­czych (zwłaszcza środków trwałych) jest niezmienny, a zwiększanie produk­cji odbywa się poprzez zwiększanie nakładów jedynie tzw. czynników zmiennych (nakładów pracy oraz surowców i materiałów).

W długim okresie, gdy można proporcjonalnie zwiększać nakłady wszy­stkich czynników (także środków trwałych — poprzez inwestycje), produkcja może rosnąć proporcjonalnie do sumy nakładów. Działa prawo propor­cjonalnych przychodów i mamy wtedy liniową funkcję produkcji. Jednakże jeśli w długim okresie zmienia się technika produkcji, to funkcja produkcji przybiera znowu jakąś postać nieliniową. Technika produkcji (technologia) to rodzaj i sposób (proporcje) łączenia różnych czynników wytwórczych w danym procesie produkcyjnym.

Z krzywej kosztów całkowitych wyznaczamy krzywe kosztu przecięt­nego i kosztu krańcowego. Przy założeniu, że działa prawo nieproporcjonal­nych przychodów, obrazem kosztu krańcowego i kosztu przeciętnego są malejąco-rosnące parabole, przy czym wykres funkcji kosztu krańcowego przesunięty jest w lewo w stosunku do wykresu kosztu przeciętnego, a zrównanie (przecięcie) kosztu krańcowego z kosztem przeciętnym na­stępuje zawsze w punkcie minimum tego ostatniego.

 

5.5. Krzywe utargów

Utarg całkowity jest iloczynem sprzedanej ilości i ceny względnie sumą utargów krańcowych uzyskanych ze sprzedaży wszystkich kolejnych jedno­stek towaru. Jeżeli przedsiębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, niezależnie od dostarczonej ilości (tak jest w warunkach doskonałej konkurencji), to utarg całkowity jest liniową funkcją wytworzo­nej i sprzedanej ilości, a utarg krańcowy równa się utargowi przeciętnemu, tj. cenie, która jest dana bez względu na dostarczoną ilość. Jeżeli natomiast (jak w przypadku monopolu) przedsiębiorstwo jest wyłącznym dostawcą danego produktu lub ma znaczny udział w ogólnej jego podaży, wówczas może sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Cena (utarg przeciętny), jak również utarg krańcowy, jest malejącą funkcją wytworzonej i sprzedawanej ilości, a w konsekwencji utarg całkowity do pewnego momentu rośnie, a następnie maleje (gdy wzrost ilości przestaje już kompensować obniżkę ceny).

Bilans

Bilans to zestawienie stanu aktywów i pasywów przedsiębiorstwa, sporządzone w określonym momencie (np. na koniec roku). Pokazuje stan majątku oraz zobowiązań, co pozwala ocenić kondycję finansową firmy i stopień płynności.

Tablica 5.2. Bilans spółki X na dzień 31 XI11998 r. (wtys. zł)

 

AKTYWA		PASYWA
Majątek obrotowy		Zobowiązania bieżące 778
* Zapasy		* Kredyty krótkoterminowe 240
* Należności		* Zobowiązania handlowe 373
* Środki pieniężne		* Zob. z tytułu wynagrodzeń 31
* Krótkoterminowe papiery		* Zobowiązania wobec budżetu 42
wartościowe		* Rozliczenia międzyokresowe 16
* Rozliczenia międzyokresowe 0	* Pozostałe zobowiązania 76
* Inne aktywa		Zobowiązania długoterminowe 854
Majątek trwały		Kapitał własny 1200
* Rzeczowe składniki		* Kapitał akcyjny 480
majątku		* Kapitał zapasowy 720
* Wartości niematerialne
i prawne		Zysk bilansowy 158
* Aktywa finansowe
Razem aktywa		Razem pasywa 2990

Rachunek wyników

Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów przedsiębiorst­wa w pewnym okresie, np. w ostatnim roku. Służy do obliczenia wyniku finansowego z działalności przedsiębiorstwa w danym okresie, tzn. zysku lub straty.

Tablica 5.3. Rachunek wyników spółki X za rok 1998 (w tys. zł)

1. 2. 3.	Przychody ze sprzedaży brutto Podatek od sprzedaży Przychody ze sprzedaży netto (1 - 2)
4.	Pozostałe przychody
5.	Przychody ogółem (3 + 4)
6. 7. 8. 9. 10. 11.	Koszty wytworzenia produkcji Koszty sprzedaży Koszty ogólne Amortyzacja Odsetki od kredytów i pożyczek Inne koszty finansowe	1065 148 292 161 164 11
12.	Koszty ogółem (6 + 7 + 8 + 9 + 10 + 11)
13.	Wynik z działalności gospodarczej (5-12)
14.	Straty i zyski nadzwyczajne	-5
15.	Zysk przed opodatkowaniem (13+14)
16. 17.	Obowiązkowe zmniejszenie zysku (podatek dochodowy i inne obciążenia) Zysk netto (15-16)
18.	Odpisy i potrącenia (dywidendy dla Skarbu Państwa, darowizny na cele społeczne, odpisy na fundusz dla załogi)
19.	Zysk bilansowy (17-18)	" 158
20.	Podział zysku netto * na dywidendy * do dyspozycji spółki	78 80

Podsumowanie

1. Przedsiębiorstwo to wyodrębniona jednostka gospodarcza wytwa­rzająca dobra lub świadcząca usługi. Pod względem form własności rozróżniamy przedsiębiorstwa prywatne i publiczne. Istnieją również przedsiębiorstwa spółdzielcze. Podstawowe formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw to: firma jednoosobowa, spółka jawna i spółka akcyjna. W Polsce większość przedsiębiorstw prywatnych ma formę spółki z ograni­czoną odpowiedzialnością. Formę spółki akcyjnej przyjmują głównie więk­sze przedsiębiorstwa. Spółka akcyjna to organizacja będąca własnością akcjonariuszy, kierowana przez zarząd złożony z menedżerów, odpowie­dzialny przed radą nadzorczą.

2. Rozpatrujemy funkcjonowanie przedsiębiorstwa prywatnego, dążące­go do maksymalizacji zysku. W tym i w dwu następnych rozdziałach omawiamy podstawowe problemy decyzyjne w przedsiębiorstwie i sposoby ich rozwiązywania na gruncie rachunku ekonomicznego.

3. Utarg to przychód uzyskany ze sprzedaży dóbr i usług. Koszty to wydatki ponoszone w związku z produkcją i sprzedażą. Zysk to nadwyżka utargu nad kosztami.

4. Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów działalności przedsiębiorstwa za określony okres, które pozwala obliczyć wynik finan­sowy: zysk lub stratę. Bilans to zestawienie aktywów oraz pasywów, które pozwala ustalić wartość majątku przedsiębiorstwa.

5. Koszt ekonomiczny obejmuje: koszty księgowe (udokumentowane wydatki) oraz koszty alternatywne (własnego kapitału i pracy właściciela).

6. Koszt przeciętny to koszt całkowity podzielony przez wielkość produ­kcji. Koszt krańcowy to przyrost kosztów związany ze zwiększeniem produk­cji o jednostkę.

7. Utarg całkowity jest iloczynem sprzedanej ilości i ceny. Utarg prze­ciętny to średni utarg z jednostki sprzedanej produkcji. Utarg krańcowy to przyrost utargu przy zwiększeniu produkcji i sprzedaży o jednostkę.

8. W przedsiębiorstwie produkcyjnym koszty są funkcją wielkości pro­dukcji. Koszt całkowity może być liniową lub nieliniową funkcją rozmiarów produkcji w zależności od tego, czy produkcja rośnie proporcjonalnie, czy nieproporcjonalnie do wzrostu nakładów.

9. Kształtowanie się utargu zależy od pozycji rynkowej przedsiębiorstwa. W warunkach doskonałej konkurencji przedsiębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, a wobec tego utarg całkowity jest proporcjonalny do wytworzonej i sprzedanej ilości. W warunkach niedo­skonałej konkurencji, chcąc sprzedać więcej, przedsiębiorstwo musi obniżyć cenę. W konsekwencji przy zwiększaniu produkcji utarg całkowity począt­kowo rośnie, a następnie maleje.

10.Przedsiębiorstwo nieustannie porównuje swe utargi i koszty, aby ustalić wynik swej działalności. W przedsiębiorstwie prywatnym decyzje produkcyjne i cenowe podporządkowane są dążeniu do maksymalnego zysku.

Część 2: Temat 6-10

 

6. Rozwinięcie teorii produkcji

 

6.1. Krótkookresowe i długookresowe krzywe kosztów Krótki okres - prawo nieproporcjonalnych przychodów

 

Krótki okres to okres, w którym przedsiębiorstwo może zmieniać wielkość nakładów (ściślej: stosowaną ilość) tylko niektórych czynników produkcji (zwykle nakładów pracy oraz surowców i materiałów) — tzw. czynników zmiennych.

Długi okres to okres, w którym przedsiębiorstwo może zmieniać (a zwłaszcza zwiększać) nakłady wszystkich czynników produkcji - również tych, których zasób w krótkim okresie jest stały (dotyczy to zwłaszcza środków trwałych: budynków, maszyn i urządzeń).

Ponieważ w krótkim okresie ilość niektórych czynników produkcji w przedsiębiorstwie jest stała, działa prawo nieproporcjonalnych przy­chodów. (Termin „przychody" w tym kontekście oznacza wyrażone w jed­nostkach fizycznych przyrosty produkcji uzyskiwane z dodatkowych jedno­stek nakładu czynnika zmiennego, czyli produkcyjność krańcową).

Przy danym aparacie wytwórczym (budynki, maszyny, urządzenia) wprowadzenie dodatkowych robotników i dodatkowych ilości surowców daje nieproporcjonalne przyrosty produkcji. Początkowo, w miarę coraz lepszego wykorzystania aparatu wytwórczego, produkcja rośnie więcej niż proporcjonalnie w stosunku do nakładów zmiennych czynników produkcji - występuje efekt rosnących przychodów: produkcyjność krańcowa czyn­nika zmiennego wzrasta. Po osiągnięciu optymalnej kombinacji ilościowej czynników stałych i zmiennych dalsze zwiększanie nakładów czynników zmiennych daje coraz mniejsze przyrosty produkcji - występuje zjawisko malejących przychodów: produkcyjność krańcowa czynnika zmiennego maleje. Wreszcie, po przekroczeniu pewnej krytycznej wielkości, dalsze zwiększanie nakładów czynników zmiennych nie daje już żadnego przyro­stu produkcji, a nawet może sprawić, że ogólna wielkość produkcji będzie maleć.

Taki związek między nakładami i wielkością produkcji, charakterystycz­ny dla krótkiego okresu, odzwierciedla krótkookresowa funkcja produkcji, przedstawiona w rozdziale 5. Dodatkową ilustrację zawiera rys. 6.1, na którym rosnące i malejące przychody zaznaczono na krótkookresowej krzywej kosztów krańcowych.

 

 

Rezultatem działania opisanego prawa jest kształt krótkookresowej krzywej kosztów. Krzywą kosztów całkowitych otrzymujemy przez od­wrócenie funkcji produkcji i wyrażenie nakładów w jednostkach pienięż­nych (nakłady czynników wytwórczych wyrażone w jednostkach fizycznych mnożymy przez ceny tych czynników). Krzywa kosztów całkowitych wy­chodzi z punktu reprezentującego określony poziom kosztów stałych (tych elementów kosztów, które są ponoszone bez względu na wielkość produk­cji, jak: amortyzacja środków trwałych, płace pracowników administracyj­nych, opłaty stałe). Początkowo koszty rosną mniej niż proporcjonalnie w stosunku do wzrostu produkcji, ale po przekroczeniu pewnej granicznej wielkości (tzw. optimum techniczne) rosną coraz szybciej. Przy danym zasobie czynników stałych istnieje pewien nieprzekraczalny pułap wielkości produkcji. Przy zbliżaniu się do tego pułapu koszty rosną asymptotycznie do linii pionowej, nie dając praktycznie żadnych przyrostów produkcji.

Kształt krzywej kosztów całkowitych K_c jest określony wyłącznie przez kształtowanie się kosztów zmiennych K_z; koszty stałe K_s mają jedynie wpływ na odległość krzywej K_c od osi odciętych. W związku z tym krzywa kosztu krańcowego odzwierciedla wyłącznie zmiany kosztów zmiennych. Nato­miast krzywa kosztu przeciętnego zależy zarówno od wielkości kosztów zmiennych, jak i kosztów stałych w przeliczeniu na jednostkę produkcji:

 

Przeciętny koszt stały k₅ maleje cały czas ze wzrostem produkcji, gdyż ta sama kwota kosztów stałych rozkłada się na coraz większą ilość jednostek produkcji. Natomiast przeciętny koszt zmienny k_z do pewnego punktu maleje, a następnie rośnie. W rezultacie krzywa przeciętnego kosztu cał­kowitego k_c leży powyżej krzywej przeciętnego kosztu zmiennego k_z, obie mają kształt litery U, lecz nie są do siebie równoległe.

Zależność między przeciętnym kosztem zmiennym i całkowitym a kosz­tem krańcowym ilustruje rys. 6.2. Zauważmy, że krzywa kosztu krańcowego k' przecina wykresy krzywych k_c i k_z zawsze w punkcie minimum.

 

Długi okres - wybór wielkości zakładu

 

Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótko­okresowych krzywych kosztów przeciętnych, odpowiadających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego. Wielkość zakładu produkcyjnego jest określona przez posiadany zasób kapitału trwałego (budynki, maszyny, urządzenia). Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu minimalny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych (rys. 6.3).

W długim okresie, mogąc zmieniać wielkość zasobu i nakładu każdego czynnika, przedsiębiorstwo może stosować najbardziej efektywne kombina­cje, o najniższym poziomie kosztów dla każdej wielkości zakładu. Dlatego długookresową krzywą kosztów przeciętnych wykreślamy łącząc minimalne poziomy krótkookresowych kosztów przeciętnych (tzn. optima techniczne odpowiadające różnym wariantom wielkości zakładu). Mając długookresową krzywą kosztów przeciętnych, możemy odtworzyć odpowiadającą jej krzy­wą kosztów krańcowych oraz wyznaczyć (w miarę potrzeby) długookresową krzywą kosztów całkowitych.

 

Regułą jest, iż długookresowe krzywe kosztów są bardziej „płaskie" niż krzywe krótkookresowe i obejmują znacznie szerszy przedział skali produk­cji. W długim okresie możliwości produkcyjne nie są bowiem ograniczone sztywnym zasobem posiadanych środków trwałych, a jednocześnie istnieją znacznie szersze możliwości wyboru efektywnych kombinacji czynników produkcji, minimalizujących poziom kosztów.

Długookresowe krzywe kosztów przeciętnych przyjmują różną postać (rys. 6.4). W długookresowej analizie równowagi przedsiębiorstwa posługuje­my się zwykle wykresami kosztów w kształcie litery U — podobnie jak w analizie krótkookresowej.

 

Korzyści i niekorzyści skali

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest podstawą do okreś­lenia korzyści bądź niekorzyści osiąganych ze zwiększania skali produkcji.

Jeżeli koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują korzyści skali. Jeżeli koszt przeciętny rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują niekorzyści skali (rosnące koszty zwiększania skali działalności). Jeżeli koszt przeciętny jest stały bez względu na skalę produkcji, to mówimy o braku efektów ze skali lub o stałych efektach skali.

 

Długookresowe funkcje kosztów przedsiębiorstwa bądź gałęzi mogą mieć jedną z trzech opisanych wyżej postaci lub postać malejąco-rosnącą (w kształcie litery U). W tym ostatnim przypadku w pewnym przedziale wielkości produkcji występują korzyści ze skali, ale po przekroczeniu optymalnej wielkości zakładu dają o sobie znać niekorzyści ze skali (koszty „gigantomanii"). Ilustrację zawiera rys. 6.4.

Występowanie korzyści ze skali stwarza zachętę do rozbudowy przed­siębiorstwa i do zwiększania rozmiarów produkcji (ograniczeniem jest jednak pojemność rynku zbytu, czyli popyt). W gałęziach, w których korzyści ze skali faworyzują wielkie przedsiębiorstwa, powstają tzw. mono­pole naturalne: warunki techniczno-ekonomiczne sprzyjają koncentracji produkcji w jednym lub kilku dużych przedsiębiorstwach.

Korzyści ze skali wiążą się głównie z pełniejszym wykorzystaniem niepodzielnych składników aparatu wytwórczego, oszczędnościami na kosz­tach ogólnych oraz z głębszym podziałem (specjalizacją) pracy w dużym przedsiębiorstwie. Źródłem niekorzyści ze skali mogą być np. trudności zarządzania i kontroli w rozbudowanym, wielozakładowym przedsiębiorst­wie, zatory informacyjne, wysokie koszty magazynowania i transportu wewnętrznego.

Przykładem gałęzi, w której występują ewidentne korzyści ze skali produkcji, jest przemysł samochodowy. Wielkoseryjna, zautomatyzowana produkcja pozwala obniżyć do minimum koszt produkcji samochodu bez szkody dla jakości. Korzyści ze skali wygasają tu dopiero przy bardzo wielkich rozmiarach rocznej produkcji.

W przemyśle przetwórczym długookresowa krzywa kosztu przeciętnego często przyjmuje kształt opadający z asymptotyczną tendencją do stabiliza­cji kosztu przeciętnego (przebieg poziomy) od pewnej wielkości produkcji. W wielu przedsiębiorstwach przemysłowych, handlowych i usługowych długookresowe koszty przeciętne zmieniają się zgodnie z krzywą w kształcie litery U. Przedsiębiorstwa te mają ograniczone możliwości osiągania korzyści ze skali. Najczęściej działają one w warunkach niekorzyści ze skali. Przy próbach powiększenia produkcji potykają się one o wzrost jednostkowych kosztów produkcji.

W gospodarce rynkowej mechanizm konkurencji oraz rachunek ekono­miczny (zasada maksymalizacji zysku) wymusza na długą metę racjonalne kształtowanie rozmiarów przedsiębiorstw, a na krótką metę — wybór op­tymalnej wielkości produkcji przy danych rozmiarach przedsiębiorstwa.

 

6.2. Krzywe popytu i podaży Krzywa popytu

Cenę zakupu i sprzedaży rozpatrujemy zwykle jako średnią cenę jednostkową z całej zakupionej (sprzedanej) partii. Tak rozumiana cena jest tożsama z utargiem przeciętnym:

Teoretycznie moglibyśmy również analizować cenę krańcową, tzn. cenę ostatniej sprzedanej lub kupionej jednostki. Byłaby ona identyczna z utar­giem krańcowym. Umówimy się jednak, że pojęcie ceny stosujemy w zna­czeniu Zakładamy więc, że określoną ilość towaru przedsiębiorstwo sprzedaje po jednolitej cenie.

Na wykresach ilustrujących równowagę przedsiębiorstwa i gałęzi produ­kcyjnej linia ceny (utargu przeciętnego) pokazuje zależność uzyskiwanej ceny od sprzedawanej (tzn. kupowanej przez nabywców) ilości:

Tę samą linię możemy także interpretować odwrotnie - jako zależność sprzedanej ilości od żądanej ceny. A ponieważ ilość sprzedana jest każdo­razowo równa ilości zakupionej przez nabywców, linia ceny jest jednocześ­nie linią popytu względem ceny:

Krzywą utargu przeciętnego możemy więc oznaczać jako lub p (gdy interesuje nas zależność ceny od ilości) bądź też jako D (gdy interesuje nas zależność sprzedanej ilości, czyli popytu zgłaszanego przez nabywców, od ceny).

• Krzywa popytu rynkowego na produkt określonego przedsiębiorstwa lub gałęzi to Unia ceny, czyli utargu przeciętnego, interpretowana odwrotnie.

Rysunki 6.5 i 6.6 pokazują krzywą popytu na produkt przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej i konkurencji niedoskonałej (albo monopolu). Rys. 6.7 przedstawia krzywą popytu na produkt całej gałęzi, tzn. rynkową krzywą popytu. Dla odróżnienia, indywidualne krzywe popytu i podaży, dotyczące pojedynczego przedsiębiorstwa, zostały tutaj oznaczo­ne małymi literami d i s, a rynkowe krzywe popytu i podaży dotyczące całej gałęzi - dużymi literami D i S.

Krzywa podaży

Z kolei krzywa kosztów krańcowych pokazuje zależność poziomu kosztów krańcowych k' od wytwarzanej ilości

Odwracając tę zależność, mamy oferowaną podaż jako funkcję kosztów krańcowych bądź ceny równoważącej koszt ostatniej sprzedanej jednostki:

Tę funkcję możemy oznaczyć symbolem S — podaż.

Założenie p = k' ma sens jedynie w modelu doskonałej konkurencji, gdzie ceny sprzedaży oparte są na kosztach krańcowych. Toteż transforma­cję krzywej k' w krzywą S = można wykorzystać tylko w analizie przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego lub gałęzi wolnokonkurencyjnej.

W przypadku monopolu lub niedoskonałej konkurencji związek ceny z ko­sztem krańcowym ulega rozerwaniu; oferowana podaż staje się zależna nie tylko od kosztów, lecz także od zmieniającej się wraz z ilością ceny. Nie jest więc możliwe odtworzenie funkcji podaży monopolu na podstawie samej krzywej kosztów.

• W przypadku doskonałej konkurencji krzywe podaży przedsiębiorstwa i gałęzi oparte są na kosztach krańcowych.

Przy wyznaczaniu funkcji podaży należy odrzucić „pustą" część krzywej kosztów krańcowych, która reprezentuje kombinacje ceny i kosztów nie dające się tolerować w przedsiębiorstwie opartym na rachunku ekonomicz­nym. W krótkim okresie dotyczy to sytuacji, gdy cena nie pokrywa minimal­nego poziomu jednostkowych kosztów zmiennych, a w długim okresie, gdy cena nie pokrywa minimalnego poziomu pełnego kosztu jednostkowego.

Krzywą podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej wyprowadzamy przez su­mowanie podaży wszystkich przedsiębiorstw wytwarzających dany produkt przy każdym poziomie ceny. Krzywa popytu rynkowego na produkt gałęzi wolnokonkurencyjnej jest opadająca: gałąź jako całość może sprzedać więcej, ale po niższej cenie.

Rysunki 6.8 i 6.9 pokazują krzywą podaży przedsiębiorstwa oraz gałęzi w warunkach doskonałej konkurencji.

 

6.3. Optymalna wielkość produkcji Koszty produkcji i cena

Przedsiębiorstwo produkcyjne, kierując się rachunkiem ekonomicznym, musi wybrać najkorzystniejszą wielkość produkcji, zapewniającą maksymali­zację zysku lub minimalizację doraźnej straty. W przypadku, gdy zysk jest zagrożony, musi też zastanowić się, czy warto kontynuować działalność.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo musi pokryć przynajmniej koszty zmienne, jeżeli zatem przy najkorzystniejszej skali produkcji uzyskiwana cena sprzedaży nie równoważy nawet przeciętnego kosztu zmiennego, to należy bezwzględnie wstrzymać produkcję (bądź starać się obniżyć koszty). Można natomiast tolerować przez pewien czas taką sytuację, w której cena nie pokrywa całości kosztów, lecz pokrywa koszty zmienne. Występuje wtedy wprawdzie strata, ale wstrzymanie produkcji prowadziłoby do jeszcze większych strat, gdyż koszty stałe trzeba ponieść bez względu na to, czy się produkuje, czy nie.

Przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą nastawioną na zysk może tolerować stratę tylko sporadycznie, pod warunkiem, że zysk osiągnięty w innych okresach wyrówna stratę. Aby wyjść ze strat, musi obniżyć swe koszty albo podnieść cenę. Podwyżka ceny może jednak spowodować zmniejszenie sprzedaży, co nie zawsze jest korzystne. Pozatym wolnokonkurencyjne przedsiębiorstwo nie może żądać ceny wyższej niż ta, po której sprzedają ten sam produkt konkurenci. W rezultacie najskuteczniejszym sposobem przezwyciężenia straty jest obniżka kosztów własnych.

Na długą metę przedsiębiorstwo kierujące się motywem zysku nie może tolerować strat i wpływy ze sprzedaży muszą zrównoważyć wszelkie pono­szone koszty. Wybierając optymalną wielkość produkcji przedsiębiorca sprawdza, czy uzyskiwana cena pokrywa cały koszt przeciętny. Jeśli tak, może produkować. Jeśli nie - powinien zaniechać produkcji (chyba że ma możliwość obniżenia kosztów).

Warunkiem podjęcia lub kontynuowania produkcji jest zatem:

Sprawdzian ten należy zastosować przy optymalnej wielkości produkcji, tzn. przy najkorzystniejszym stosunku ceny do kosztów, zapewniającym najlepszy wynik.

 

Optimum ekonomiczne i optimum techniczne

 

• Optymalna dla przedsiębiorstwa jest taka skala produkcji, która zapew­nia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość nieuniknionej straty.

 

Równanie zysku jest następujące:

Z ostatniego członu równania wynika, że funkcja Z = f(Q) osiąga maksimum przy u' = k'. Istotnie, opłaca się zwiększać produkcję tak długo, dopóki każda dodatkowa jednostka produktu przynosi choćby 1 zł zysku: powiększa to sumę osiąganego zysku. Nie opłaca się natomiast zwiększać produkcji, gdy ostatnia wytworzona jednostka produktu przynosi choćby 1 zł straty: pomniejsza ona sumę zysku osiągniętego ze sprzedaży poprzed­nich jednostek. Stąd płynie wniosek, że optymalną z ekonomicznego punktu widzenia jest taka skala produkcji, przy której zanika zysk na ostatniej sprzedanej jednostce, a nie pojawia się jeszcze strata, to znaczy, gdy utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym.

• Optimum ekonomiczne to taka wielkość produkcji, która zapewnia przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny (maksymalny zysk lub minimalną stratę):

 

max Z przy u' = k'.

 

• Optimum techniczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorst­wu minimalizację kosztu przeciętnego:

 

= min.

 

Optimum ekonomiczne nie musi pokrywać się z optimum technicznym.

Kierujący się motywem zysku producent wybiera taką wielkość produk­cji, która zapewnia mu największy zysk, a w przypadku nieuniknionych strat - najmniejszą stratę. Działa więc wedle zasady optimum ekonomicznego. Zasada ta orzeka, że najlepsza jest taka wielkość produkcji, przy której następuje zrównanie utargu krańcowego z kosztem krańcowym:

Zysk na dodatkowej jednostce produkcji staje się wówczas zerowy, a suma zysku na wszystkich poprzednich jednostkach osiąga maksimum. Jeżeli na obszarze wyboru występują dwa takie miejsca, to należy wybrać miejsce leżące na odcinku rosnących kosztów krańcowych.

 

Decyzje produkcyjne

• Gdy należy zwiększyć produkcję;

• gdy należy zmniejszyć produkcję;

• gdy wielkość produkcji jest optymalna.

Wnioski decyzyjne dla przedsiębiorstwa produkcyjnego są następujące:

 

	Optymalna wielkość produkcji	Czy produkować?
Krótki okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której u' = k'.	Produkować, jeżeli
Długi okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której u' = k'	Produkować, jeżeli

 

Założenia upraszczające

 

W tym miejscu należy poczynić dwie ważne uwagi.

Po pierwsze, przy odtwarzaniu zasad rachunku ekonomicznego prowa­dzonego w przedsiębiorstwie, a w szczególności przy wyznaczaniu optymal­nej skali produkcji, zakładamy dla uproszczenia, że mamy do czynienia z przedsiębiorstwem wytwarzającym jeden produkt. Podobnie definiujemy gałąź: jako zbiór przedsiębiorstw wytwarzających ten sam produkt. Po­szukiwanie optimum ekonomicznego w przedsiębiorstwie wytwarzającym bądź sprzedającym różne wyroby lub usługi wymaga zastosowania bardziej skomplikowanych narzędzi analizy. Omawiane zasady rachunku ekonomi­cznego można jednak odnieść również do sytuacji przedsiębiorstwa wielo-produktowego przy założeniu, że stara się ono zmaksymalizować zysk na każdym produkcie z osobna, nie zaś zysk łączny.

Po drugie, omawiając zasady rachunku ekonomicznego dotyczącego problemów, przed którymi stoi przedsiębiorstwo, posługujemy się w ekono­mii różnymi wykresami. Jest to wygodny sposób ilustracji omawianych zagadnień. Na przykład, optymalną wielkość produkcji przedsiębiorstwa pokazujemy na wykresie przedstawiającym krzywe utargów i kosztów. Za pomocą wykresu ustalamy też wielkość zysku lub straty. Ta metoda nie ma, niestety, nic wspólnego z praktyką gospodarczą. Służy ona jedynie prezen­tacji problemów decyzyjnych przedsiębiorstwa, pozwalając lepiej zrozumieć zasady, którymi kieruje się przedsiębiorstwo przy podejmowaniu okreś­lonych decyzji.

Nie należy sądzić, że główne problemy decyzyjne w przedsiębiorstwie rozwiązywane są właśnie w ten sposób, na podstawie żmudnej analizy wykresów przedstawiających krzywe utargów i kosztów, popytu i podaży itp. Przedsiębiorstwo najczęściej nie zna dokładnego przebiegu tych krzy­wych i nie może ich empirycznie wyznaczyć, gdyż wymagałoby to bardzo kosztownych i mało przydatnych eksperymentów. W praktyce podstawo­wym narzędziem rachunku ekonomicznego w przedsiębiorstwie są różne zestawienia liczbowe, nie wykresy.

Przedsiębiorstwo na ogół nie jest w stanie określić precyzyjnie, jaka wielkość i struktura produkcji oraz jaka metoda wytwarzania i technika marketingu jest w danych warunkach najlepsza. Ponadto wewnętrzne i zewnętrzne warunki określające optymalne rozwiązania ulegają ciągłym zmianom. Nie oznacza to jednak, że przedstawiane w podręcznikach ekonomii podstawowe zasady rachunku ekonomicznego są w praktyce nieprzydatne.

Przedsiębiorstwa poszukują optymalnych rozwiązań najczęściej metodą prób i błędów. Na przykład, jeżeli zwiększenie produkcji pogarsza osiągany wynik, przedsiębiorstwo powróci do mniejszej produkcji. I na odwrót, jeśli zwiększenie produkcji pozwala zwiększyć sumę zysku, przedsiębiorstwo nie omieszka wykorzystać tej szansy. Nawet przy takim iteracyjnym sposobie poszukiwania optimum teoretyczne podstawy rachunku ekonomicznego mogą dopomóc w podejmowaniu właściwych decyzji.

 

6.4. Algebra decyzji produkcyjnych Analiza marginalna

Optymalne decyzje produkcyjne podejmowane są za pomocą analizy marginalnej, tzn. analizy wielkości krańcowych: przyrostów utargów i kosz­tów notowanych przy zwiększaniu produkcji o jednostkę.

Mając równanie popytu, opisujące wielkość możliwej sprzedaży w zależ­ności od poziomu ceny, oraz równanie opisujące kształtowanie się kosztów w zależności od wielkości produkcji, możemy zastosować zasadę u' = k' do wyznaczenia optymalnej wielkości produkcji.

Ilustruje to następujący przykład.

Załóżmy, że firma montująca komputery wytwarza jeden produkt przeznaczony na jeden rynek i że zna ona swoją funkcję kosztów oraz funkcję popytu. Celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku. Aby osiągnąć ten cel, przedsiębiorstwo szuka optymalnej wielkości produkcji i właściwego poziomu ceny.

Liczbę komputerów, którą można sprzedać na danym rynku, opisuje równanie popytu:

 

Q = 200 - 40P,