ІІ тарау. ҚазаҚ тіліндегі сӨйленістік топтарҒа

ТӘН ЕРЕКШЕЛІКТЕР

ГЛОССАРИЙ

ДИАЛЕКТІЛІК КӘСІБИ СӨЗДЕР – жергілікті жерде әралуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасқан заттардың, өндіріс еңбек құралдарының, еңбек өнімінің, процесінің атаулары

МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР – грамматикалық категориялардың ішіндегі кейбір тұлғалардың түрленуі.

СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР – кейбір септік жалғаулардың сөйлемдегі қызметімен және сөз тіркестерімен байланысты құбылыстар.

ШЫҒЫС СӨЙЛЕНІСТЕР ТОБЫ – Қазақстанның шығыс өңірін және Моңғолия, Қытай Ресейдегі Қошағаш қазақтырының тілін қамтиды.

ШЫҒЫС СӨЙЛЕНІСТЕР ТОБЫ – Қазақстанның батыс өңірін және Қарақалпақстан, Түрікменстан қазақтарын тілін қамтиды.

ОҢТҮСТІК СӨЙЛЕНІСТЕР ТОБЫ – Қазақстанның оңтүстік өңірін және Өзбекстан, Тәжікстан қазақтарының тілін қамтиды.

ОРТАЛЫҚ-СОЛТСҮТІК СӨЙЛЕНІСТЕР ТОБЫ– Қазақстанның орталық-солтүстік өңірін қамтиды.

СҰРАҚ ҚОЮ ТӘСІЛІ –көбінесе лексикалық материал жинауда (шаруашылыққа, әр түрлі затқа, т.б. байланысты) не бұрын алынған материалдың мағынасын, айтылуын анықтау қажет болғанда пайдаланылады.

ФОНЕТИКАЛЫҚ ТРАНСКРИПЦИЯ –диалектологиялық жазбада тілдік ерекшеліктер мүмкіндігінше айтылған қалпында дәл берілуі .

ДИАЛЕКТОЛОГИЯЛЫҚ КАРТА –белгілі территориядағы сөйленіс я диалектінің барлық ерекшеліктері түсірілген карта.

8-тақырып.ДИАЛЕКТІЛІК СИПАТТАҒЫ КӘСІБИ СӨЗДЕР

Дәріс мақсаты: Диалектілік сипаттағы кәсіби сөздермен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Балық кәсібіне, теңізге байланысты сөздер.

2. Бау-бақша егісімен байланысты сөздер.

3. Ирригацияға байланысты сөздер.

Кәсіби сөздер жергілікті жерде алуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасады. Соларға байланысты заттардың, өндіріс еңбек құралдарының, еңбек өнімінің, процесінің атауларын білдіреді.

Балық кәсібіне,теңізге байланысты сөздер

Үкі – қыста мұзды ойып су алатын, ау салатын жер. Аққылтық – шортан балық, бояқ – қалтқы, бекіре – бекіре, қақпыш балық – кептірілген балық, жылын – ау, теңізге ғана салынатын аудың түрі.

Қарақалпақстан қазақтарының тілінде торта – қаракөз балық –вобло, таутан – сазан, Балқаш, Каспийде – көксерке, Аралда – тісті. Сүзекі –сөкі-жылым, Балқаш. Итерқұл – балықты араластыратын құрал. Әттік – қармақтың тілі. Бөкпен – балықтың майлы сорпасына пияз, бұрыш қосып, нан турап, бөктіріп істейтін тамақ.

Бау-бақша егісімен байланысты сөздер

Алматы облысы дарбыз – қарбыз, жегелек – сары қауын, келімдәрі – қызыл бұрыш, чемішке – күнбағыс. Жамбыл облысы бадыраң – бәдірен –бадыраң – бәдірең – қияр, күнгебағар – күнбағыс, қозықұлақ – саңырауқұлақ.

Шымкент облысы аскелді – асқабақ, жоңырышқа – жоңышқа, пақта – мақта, пәмілдәрі – помидор, керем – кәрәм – капуста.

Орал облысы алашағу – күнбағыс, балмұрын – итмұрын, ботташық –картоп. Қостанай обылыс алақұрт – күнбағыс, бәрәңгі – картоп, өгіршік –қияр, шеттеуік – күнбағыс.

Семей, Шығыс Қазақстан облысы қауын – қарбыз, әгүршік –қияр, чекілдеуік – күнбағыс, рауағаш – рауғаш т.б.

Орталық және солтүстік Қазақстан облысы картопия –картоп, қоқыраз –жүгері, патсөндік – күнбағыс, сарымсақ –пияз.

Ирригацияға байланысты сөздер

Бұл атауларға әсіресе, оңтүстік, шығыс өлкелер бай. Ирригацияға байланысты сөздердің басым көпшілігі басқа кәсіби сөздер сияқты әдеби тіл лексикасының баюына аса қажетті.

Қолшық – кішкене арықшалар (Жамбыл), оман арық – үлкен бас арық (Қарағанды), қарық – ұсақ арық, бақша ішіне жіберілетін кішілеу арық (Қызылорда), жер суы – егіндік жерді жыртпастан бұрын берілетін су (Алматы облысы).

Бір иін су – жарты күндік су. Қыстам – келесі жылы егін егілетін дайын жер (Қарақалпақ қазақтары тілінде).

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Диалектілік кәсіби сөздер қандай топтарға бөлінеді?

2. Мақта шарушылығына байланысты сөздерге мысал келтір.

3. Шығыс сөйленістеріне тән кәсіби сөздерге мысал келтір.

Әдебиет:

1. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981.

2. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

3. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

4. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

5. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

6. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

7. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

9. Т.Айдаров. Проблемы диалектной лексикологии и лингвистической географии. Алматы: Рауан, 1991.

10. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

9-тақырып. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДИАЛЕКТ, СӨЙЛЕНІСТЕРДІ ТОПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ

Дәріс мақсаты: Қазақ тіліндегі диалектілер мен сөйленістерді топтастыру мәселесімен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Кейбір диалектілердің шығу төркіні.

2. Қазақ тіліндегі диалектілерді, сөйленістерді топтастыру мәселесі.

3. Шығыс сөйленістер тобы.

4. Батыс сөйленістер тобы.

5. Оңтүстік сөйленістер тобы.

6. Орталық-солтүстік сөйленістер тобы.

Кейбір диалектілердің шығу төркіні

Қазақтардың жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі біршама сөздердің тарихын, шыққан тегін, бастапқы мағынасын ашу мақсатымен бұдан бұрын Ә.Нұрмағамбетовтың «Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні» еңбегі шыққан еді.

Ақа (Атырау: Тең, Ес, Махам, Ақт: Жүр,Ойым) – жасы үлкен адамға айтылатын қаратпа сөз. Ақа,үйге кіріп жатыңыздар (Атырау).

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде ақа – апа және аға. Аға мағынасында осы тұлғалас сөз араб тілінде де байқалады. Ах – аға. Жалпы алғанда ақа, аға, ах сөздерінің негізгі мағынасы жас жағынан үлкендікті білдіреді.

Ақа сөзінің алғашқы мағынасы ер адам ұғымын білдіреді. Мұны ертеректегі мағына деуге болар, кейін қазіргі якут тіліндегі ағый – қартая бастау, кәрі, егде тарту мағынасын тудырған. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде ақа – ақас сөздерінің жасы үлкен ер адамға қаратыла айтылуы осы ұғымдардың қосылуы,бірігуі нәтижесінде деп түсінген орынды.

Қазақ тіліндегі диалектілер сөйленістерді топтастыру мәселесі

1960 ж.ж дейін қазақ тілінің диалектілік құрылымын анықтауда екі пікір болғаны белгілі. Бірі – С. Аманжоловтың қазақ тілінде оңт, батыс, солтүстік-шығыс деп аталатын 3 диалект бар деген пікірі. Екінші – профессор Н.Т.Сауранбаев пен Ж.Досқараевтың қазақ диалектілері оңтүстік-шығыс, солтүстік-батыс болып 2 топқа бөлінеді деген пікірі.

Алайда 50 жылдардан кейінгі Тіл білімі институты тарапынан ұйымдасқан диалектологиялық экспедицияға қарағанда С.Аманжолов классификациясындағы республикасының орталық облыстарынан шығыс жағындағы тұрғындар тілінің айырмашылығы анықталып жеке сөйленіс болып қарастырыла бастады. Сонымен қазақ тіліндегі ерекшеліктер 4 сөйленіске топтастырылып қаралып жүр:

1. Шығыс сөйленістер тобы

2. Батыс сөйленістер тобы

3. Оңт сөйленістер тобы

4. Орталық-сол сөйленістер тобы

Шығыс сөйленістер тобы

Әдеби тілден және басқа сөйленістер тобынан ерекшеленетін аймақтың бірі қазақ тілінің шығыс сөйленістер тобы. Бұл өңір қазақтары тілін көп жылдар бойы Ж.Болатов тексеріп, 1970 жылы докторлық диссертация қорғады. Автордың топшылауынша шығыс сөйленістер тобы Баян-Өлгей, Шыңжаң, Қошағаш, Өскемен, Аягөз тәрізді бес сөйленіске бөлінеді.

1. Аягөз сөйленісі. Бұл сөйленіс Шығыс Қазақстан облысының Аягөз, Шұбартау, Абай, Ақсуат, Көкпекті, Мақаншы және Зайсан, Тарбағатай аудандары, яғни Ертістің сол жағына орналасқан тұрғындар тілін қамтиды.

2. Баян-Өлгей сөйленісі

Шығыс сөйленістер тобын зерттеуші Ж.Болатов Монғолияның Баян-Өлгий, Хобда аймақтарында тұратын қазақтар тілін қазақ тілінің шығыс сөйленісіне жатқызады.

3. Қошағаш сөйленісі

Қошағаш сөйленісі Ресейге қарайтын Таулы Алтай автономиялық облысында тұратын қазақтар тілін қамтиды. Мұндағы тұрғындар орыс, алтай халықтарымен аралас, қоныстас тұрады. Бұлар христиан дінін қабылдап алған қазақтар. Тіл жағынан орыс, алтай тілдерінің әсерінің молдығымен сипатталады.

4. Шыңжан сөйленісі. Бұл сөйленіс 50-жылдардың басында Қытай Халық Республикасынан келген қазақтар тілін қамтиды.

5. Өскемен сөйленісі. Ж.Болатовтың топшылауынша Өскемен сөйленісі Шығыс Қазақстанның Үлкеннарын, Марқакөл, Күршім, Катонқарағай аудандарын, яғни Ертістің шығыс жағындағы тұрғындар тілін қамтиды.

Батыс сөйленістер тобы

Ә.Нұрмағамбетов өзінің «Қазақ тілі говорларының батыс тобы» еңбегінде қазақ тілі сөйленістерінің батыс тобын Орталық, Маңғыстау, Арал, Сыр бойы, Қарақалпақстандағы, Түркіменстандағы қазақ тілі сөйленістері деп іштей бес сөйленіске бөліп қарастырады.

Ә.Нұрмағамбетов батыс диалектісін төмендегі топтарға бөледі.

1.Орталық сөйленіс. Орал, Атырау облыстары, Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарынан басқа жерлер, Қостанайдың Жетіғара ауданы, Ресейдің Еділ бойындағы (Астрахан, Волгоград, Саратов облыстары мен Қалмақ автономиялы республикасындағы) қазақ аудандары.

2.Маңғыстау сөйленісі. Маңғыстау облысының жерін қамтиды.

3. Арал сөйленісі: Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз аудандарын, Қызылорда облысының Арал, Қазалы, Қармақшы аудандарын қамтиды.

4. Қарақалпақстандағы қазақ сөйленісі. Қарақалпақстаннның оңтүстік аудандарын қамтиды.

5.Түркіменстандағы қазақ сөйленісі. Түркіменстандағы қазақтар мекендеген аудандарды қамтиды.

Оңтүстік сөйленістер тобы

О.Нақысбеков қазақ тілінің оңтүстік сөйленістер тобын 6 сөйленіске бөледі.

1.Ташкент сөйленісі – Өзбекстан республикасының Ташкент, Бұхара облыстарындағы қазақтар тілін қамтиды.

2.Қызылорда сөйленісі – Қызылорда облысының күшығысынан бастап Түркістанға дейінгі Сыр бойын қамтиды. Ауыспалы сөйленіс болып есептеледі.

3.Шымкент сөйленісі – Шымкент облысының жерін қамтиды. Бұл жерде бірден көзге түсетіні – кәсіби лексиканың молдығы.

4.Шу сөйленісі – Жамбыл облысының жерін қамтиды. Бұл өлке тілі егінге, ирригацияға, техникаға байланысты атаулардың молдығымен сипатталады.

5. Жетісу сөйленісі – Алматы, Талдықорған облыстарының жерін қамтиды.

6. Тәжік сөйленісі – Тәжікстан Республикасындағы қазақтар тілін қамтиды.

Орталық-солтүстік сөйленістер тобы

Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жинап зерттеу жұмысының басталғанына жарта ғасырдан артық уақыт өтсе де, орталық-солтүстік сөйленістер тобын жасайтын Арқа (Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар, Қарағанды облыстары және Қостанай мен Семей облыстарының кейбір аудандары орналасқан өңір) қазақтарының тілі осы күнге дейін толық зерттелмей келеді. Оған, біріншіден, алғашқы кезде зерттеуші кадрлардың жеткіліксіздігі, екіншіден, солтүстік-шығыс диалектісі әдеби тілдің негізі деп есепету себеп болды.

Профессор С.Аманжолов қазақ тілі диалектілерін топтастырғанда, орталық-солт облыстарды Шығыс Қазақстан Семеймен қосып, солтүстік-шығыс диалектісі деп атаған болатын. Бірақ кейінгі зерттеу материалдарына қарағанда орталық облыстардан республиканың шығыс жағындағы тұрғындар тілінің едәуір айырмашылығы бар екені анықталды. 1960 жылдардан бергі зерттеу экспедицицясының материалдары (Ж.Досқараев, О.Нақысбеков, А.Байжолов, С.Қызылбаевтар жинаған) Арқа қазақтары тілінің басқа аймақтардың тіліне қарағанда әдеби тілге жақын екендігін байқатады. Сонымен бірге зерттеу материалдары бұл аймақта әдеби тіл нормасына жатпайтын тар көлемді сипаты бар ерекшеліктер бар екендігін де көрсетеді. Профессор С.Аманжолов солтүстік-шығыс облыстардағы халық тілін тірек диалекті деп санағанымен, бұл өңірде ерекшеліктер бар екендігіне өз кезінде назар аударған болатын. Байқалған ерекшеліктер, негізінен, лексикалық құбылыстарға қатысты екені, ал фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктер өте аз, тапшы екені айқындалады.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Шығыс сөйленістерін ата.

2. Батыс сөйленістерін ата.

3. Оңтүстік сөйленістерін ата.

Әдебиет:

1. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

2. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

3. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

4. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

5. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

6. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

7. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

8. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

9. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

10. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

10-тақырып. ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Дәріс мақсаты: Диалектологиядағы грамматикалық ерекшеліктермен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Қазақ сөйленістеріндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипаты.

2. Сөйленістердегі морфологиялық ерекшеліктер

Қазақ тілі сөйленістерінде грамматикалық ерекшеліктер сан жағынан көп емес. Сөйленістердің морфологиялық қүрылысы мен әдеби тілдін морфологиялық құрылысы негізінде бір. Олар бір-біріне өте жақын. Сөйленістерде әдеби тілден бөлек, өз алдына дербес көптік, жіктік, тәуелдік не септік категориялар жоқ. Әдеби тілден оқшауланып түрған етіс, кесемше, есімше, т.б. категориялар да жоқ. Демек, әдеби тілдегі грамматикалық категориялар сөйленістерде де бар. Сөйленістердегі морфологиялық ерекшеліктер тек грамматикалық категориялардың ішіндегі кейбір тұлғалардың түрленуі жағынан ғана ерекшеленеді.

Қазақ сөйленістерінің синтаксистік құрылысы олардың морфологиялық құрылысына қарағанда, әдеби тілге әлдеқайда жақын. Синтаксис жағынан әдеби тілден ерекшеленетін құбылыстарды сөз еткенде кейбір септік жалғаулардың сөйлемдегі қызметімен және сөз тіркестерімен байланысты құбылыстарды атауға болады.

Морфологиялық ерекшеліктер

Септік жалғау, шылау түрлеріне байланысты ерекшеліктер мен әдеби тілдегі жұрнақтардың диалектілік сөз тудыруға катысуынан басқа қазақ сөйленістеріндегі морфологиялык ерекшеліктердің басым көпшілігі етістік тұлғаларымен байланысты. Негізгі тұлғалық ерекшеліктер мынадай:

-мынан, -бынан, -пынан, -бан, -пан, -ман. Көмектес септік жалғаудың бұл вариантгары оңтүстік аймақтарының кейбір аудандарында кездеседі. Мысалы: Арбамынан келдім - арбамен келдім. Ол бұрын балдақпан жүретін (Шымк., Сарыағ.). Ілгеріде, қолтіс жасап, қос атпан, түйеман жер жыртатынбыз (Жамб., Шу).

Шығыс Қазақстан облысының кейбір аудандарында -ғалы -гелі, -қалы, -келі, жұрнақтары орнына -ғайы, -гейі, -кейі тұлғалары қолданылады. Мысалы: Барғайы отырмын отырмын), айтқайы отырмын (айтқалы отырмын), т.б. Бұл Таулы-Алтай автономиялы облысындағы Қошағаш ауданын деген қазактардың тілінде бар.

Монғол қазақтарының тілінде көсемшенің -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жүрнақтары -ғайы, -гейі, -қайы, -кейі түлғасында айтылады: барғайы жатыр, қайтқайы жатыр, келгейі отыр, кеткейі жатыр.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Грамматикалық ерекшеліктер дегеніміз не?

2. Морфологиялық ерекшеліктер дегеніміз не?

3. Шығыс сөйленістеріне тән морфлогоиялық ерекшеліктерге мысал келтір.

Әдебиет:

1. Ә. Нұрмағамбетов. Қазақ говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.

2. Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3. С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4. Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

5. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

6. Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

7. Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

8. С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

9. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

10. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

11. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

11-тақырып. ДИАЛЕКТІЛІК СӨЗЖАСАМ

Дәріс мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі сөзжасам саласындағы ерекшеліктермен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Диалектілік сөзжасам

2. Диалектілік қос сөздер

3. Диалектілік біріккен сөздер

Қазақ сөйленістеріндегі ерекшеліктердің бірқатары диалектілік туынды сөздермен байланысты. Сөзжасам саласындағы зерттеу еңбектерде айтылып жүрген ғылыми-теориялық тұжырымдар, талдаулар негізінен алғанда түркі халықтарының әдеби тілдері мен жалпыхалықтық сипаты бар тіл фактілеріне негізделген. Мәселен, қазақ тіліндегі сөзжасам туралы ғылыми зерттеулерде жергілікті халық сөйленістерінің кейбір жеке мысалдары ғана сөз болады.

Қазақ тілі сөйленістеріндегі диалектизм сипатындағы кірме сөздерден басқа диалектілік сөздер мен сөз тіркестерінің қай-қайсысы болсын сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалык тәсілдері арқылы пайда болған.

Қазақ сөйленістеріндегі сөзжасам жүрнақтарының қызметі әртүрлі. Олардың қызметі әдеби тілде қалыптасқан үлгінің аясында бола бермейді. Әдеби тіл жүйесінде сөзжасам қызметі нормаланған көптеген жүрнақтардың бірқатары сөйленістерде басқаша қырынан көрінеді. Жұрнақтардың көмегімен жасалған диалектілік туындылар мынадай үлгілерден түрады.

а) Әдеби негіз + әдеби косымша-диалектілік туынды. Мысалы, Маңғыстау сөйленісіндегі шақырық "шақыру", қоймек "қой асығы", отырмақ "сауық кеш", сұргаю "сұрлану", айырмақ "айырмашылық", үреген "үргіш", желгір "желгіш";

ә) Диалектілік негіз + әдеби қосымша-диалектілік туынды.

Мысалы, -сыз жүрнағы арқылы туған татасыз "қайғысыз", ниқаятсыз "өлшеусіз, есепсіз", -ты жұрнағы арқылы туған пісентті "жинақы", шақатты "әлді, қуатты".

б) Әдеби негіз + диалектілік қосымша-диалектілік туынды. Мұндай туындылардың қатарына -жал арқылы туған сұрамжал "сұраншақ" (Маңғ.,Қарақ.); -қос/ қас арқылы туған сырқос, сырқас "сырқат" (Тем., Жүр.); мейманқос "меймандос" (Ұзын.) т.б.

в) Диалектілік негіз + диалектілік қосымша-диалектілік туынды. Мысалы, кейку "айла, қулық" (Маң.); керку: 1) "бос сез" (Сыр., Маң.), 2) "ақыл, кеңес" (Ад., Бөр.); түбірі кей//кер. Кейқуат ("Алпамыс" жырындағы кейіпкер); Сенен келген керді көріп аламын"

Қос сөздер

Қазақ сөйленістерінде қос сөз түлғасында айтылатын сөздердің саны өте көп. Олардың құрамында қайталама қос сөздермен бірге құрамы әртүрлі, сыңарлары бір-біріне ұқсамайтын қос сөздер жиі ұшырайды. Ондай қос сөздердің құрамындағы сыңарларының мағыналы, мағынасыздығына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.

1) Екі сыңары да түсініксіз қос сөздер.

Шыған-тоғайда. Анда-санда. Ол біздің үйге шыған-тоғайда бір келетін еді (Орал, Орда). Бәкін-шүкін. Майда-шүйде, ұсақ-түйек. Ол қазір бәкін-шүкінді қоя тұрсын (Тау., Қош.).

2) Екі сыңары түсінікті кос сөздер.

Онша-мұнша. Аздап, ептеп. Мақта өсірудің жайын онша-мұнша білеміз ғой (Шымк., Сарыағ.).

3) Бір сыңары түсінікті, екінші сыңары түсініксіз кос сөздер. Сиыр-сыбыр. Сиыр-миыр, Көзіңе жайылып жүрген сиыр-сыбыр көрінген жоқ ла? (Гур., Маңғ.).

Біріккен сөздер

Қазақ сөйленістерінде бір-бірімен бірігіп жасалған сөздер көп. Кейбір біріккен сөздердің жігі айқын ажырап, олардың біріккендігі бірден көзге түсіп түрса (шаңтас, кемпірауыз, атауыз, т.б.), енді бірқатар сөздердің жігі ажырамай, бір-бірімен жымдасып кеткен. Олардың бастапқы түбірлері бірден табыла коймайды. Мысалы, шалорақ (Гур., Маңғ.) сөзі шалғы және орақ сөздерінің бірігуінен жасалса, шымшуыр мағынасындағы мәстемір (Орал, Чап.) сөзі маса және темір сөздерінің бірігуінен жасалған. Ал алшалғы//алчалғы, алжапқыш сөздерінің құрамындағы алғашқы ал сыңарлары алд-алды (бір нәрсенің алды) мағынасындағы сөз де, калған сыңарлары әдеби тілде жеке-дара қолданылатын шалғы, жапқыш деген сөздер.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Диалектілік туынды сөздер қандай үлгілермен жасалады?

2. Диалектілік қос сөздер қандай топтарға бөлінеді?

3. Диалектілік біріккен сөздер қандай топтарға бөлінеді?

Әдебиет:

1.Ә. Нұрмағамбетов. Қазақ говорларының грамматикасы. Алматы, 1986.

2.Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. Алматы: Ғылым, 1990.

3.С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы, 1997.

4.Ә.Нұрмағамбетов. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. Алматы, 1978.

5.О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1994.

6.Б. Базылхан. Монғолиядағы қазақтардың тілі. Уланбатыр-Өлгий, 1991.

7.Б. Бекетов. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан, 1992.

8.С. Омарбеков. Халықтық тіліміздегі тектес тілдермен ортақ құбылыстар. Алматы: Ғылым, 1978.

9. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы, 1982.

10. О. Нақысбеков. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы: Ғылым, 1972.

11. Б.Базылхан. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. Баян-Өлгий, 1973.

12-тақырып. ДИАЛЕКТОЛОГИЯДАҒЫ СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Дәріс мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі синтаксистік ерекшеліктермен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Септік жалғауларының сөйлем ішінде алмасып қолданылуы.

2. Сөз тіркестерімен байланысты ерекшеліктер

Септік жалғаулардың сөйлем ішінде алмасып қолданылуы

Қазақ сөйленістерінде сөйлем ішінде кейде кейбір септік жалғаулары өзара алмасып келеді. Мысалы, барыс жалғауында тұруға тиісті сөз кейде табыс жалғауында қолданылады. Керісінше, табыс жалғауында тұруға тиісті сөз барыс жалғауында жұмсалады. Сөйленістерде төмендегі септік жалғаулар бір-бірімен алмасып келеді.

Жатыс септікте қолданылуға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Биыл осы айға қар жауып қалуы мүмкін (Шымк., Түлкібас). — Биыл осы айда қар жауып қалуы мүмкін. Алдаш суға жақсы жүзеді (Сем., Ақс). ~ Алдаш суда жақсы жүзеді.

Шығыс септікте қолдануға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Біз баяғыда шала сауатты молдаға оқуды едік (Алм., Узын.) - Біз баяғыда шала сауатты молдадан оқушы едік.

Табыс септігінде қолданылуға тиісті сөз кейде барыс септікте қолданылады. Мысалы: Біз Алдырбайға куып жеттік (Алм., Ұзын.). Біз Алдырбайды қуып жеттік.

Сөз тіркестері

Сөйленістердегі сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің өзара байланысу тәсілі немесе жасалу тәсілі әдеби тілдегідей.

Сөйленістердегі көптеген сөздердің тіркесу қабілеті күшті. Кейбір сөздер бірнеше тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы, батыс сөйленістер тобында өз алдына жеке колданылатын ілкі (алғашқы) мен әзірде сөздері өзара тіркесіп те, басқа сөздермен тіркесіп те көптеген тіркестердің жасалуына негіз болады. Мысалы: ілкі мезетте (алғашқы кезде). Қанша сенбестік болса да, оған ілкі мезетте Филипп Петрович ойына сап ете түсті (Ғ.Сланов). Ілкі әзірде (алғашқы кезде). Мысалы: шалғай қоныстарда, бригадаларда ілкі әзірде жұмыс ойдағыдай болмады да, кейін жолға қойылды (Орал, Чап.). Осы сөйлемдегі әзірде сөзі кезде сөзінің синонимі ретінде қолданылып тұр. Бұлар келген, соңғы, жаңағы, манағы сөздермен де тіркесіп айтылады. Келген әзірде (келген бойда), жаңағы әзірде (жаңағы кезде, жаңа ғана), манағы әзірде (манағы кезде), бұрынғы әзірде (бұрынғы кезде).

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

1. Қазақ сөйленістерінде қандай жалғаулар ламасып қолданылады?

2. Диалектілік сөз тіркестері қалай жасалады?

3. Шығыс сөйленістеріне тән сөз тіркестеріне байланысты ерекшеліктерге мысал келтір.