2014-02-03
489
Қазіргі Қазақстанның саяси жүйесіне кейбір өзіндік өзгешеліктер мен ерекшеліктер тән. Мәселен, институтционалдық құрылымда (ішкі жүйе) билік өкілдіктерінің атқарушы органдардың пайдасына қайта бөлінуі және заң шығарушы билік институттар функцияларының айтарлықтай шектелгені байқалады. Және бір ерекшелік – саяси партиялардың үлес салмағының төмендігі, олардын билік жүйесіне, қоғамға ықпалының төмендігі. Осының бәрі саяси құрылым мен оның мәдени негіздері арасында бар қайшылықтар екенін дәлелдейді.
Қорыта келгенде мынандай тұжырым жасауға болады: қоғамның саяси жүйесі – бұл мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің, құқықтық және саяси нормалардың қоғамда саяси билікті ұйымдастыру мен жүзеге асырудың принциптерінің жиынтығы. Бұл – адамдар мен олардың қауымдастықтарының қоғамда біртұтас болуын, бір мақсатта іс-қимыл жасауын қамтамасыз ететін күрделі, сан қырлы, алуан салалы құрылым. Күштер мен мүдделердің ұдайы теңдестігі жағдайында жұмыс істейтін саяси жүйе баяндылық пен заңдылық шеңберінде қоғамның қарқынды дамуы, тәртіп пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету проблемаларын ойдағыдай шеше алады. Сондықтан саясаттану саяси жүйенің, оның әр түрлі даму кезеңіндегі мазмұны мен нысанының өзгеруін, сондай-ақ саяси жүйенің, әсіресе, қандай элементтерінің объективтік факторлардың ықпалымен өзгеретінін және өзгеруге тиіс екенін зерттейді. Саяси жүйенің сөзсіз өзгеру кажеттігін туғызатын жағдайлардың мәнін ашу ерекше маңызды. Осының негізінде саяси жүйелердің өмір сүріп отырған үлгілерін, нұсқаларын, құрылымын, қызметін байытып, жетілдіруге және анағүрлым қарымды да ауқымды саяси жүйе үлгілерін жасауға болады. XXI ғасырдың басында осы заманғы саяси жүйелер жөніндегі біздің түсінігіміз айтарлықтай кеңейіп, толықты. Мүмкін, қоғамның саяси жүйелерінің ортақ теориясы мен тұжырымдамалары жөнінде сөз өтер кез де алыс емес шығар.
Сегізінші тақырып.
ÌÅÌËÅÊÅÒ Æ°ÍÅ ÀÇÀÌÀÒÒÛ² ²Î±ÀÌ
Ìåìëåêåò æ¸íå àçàìàòòûº ºî¹àì åðòåäåí ¹àëûì çà»ãåðëåðäi», ñàÿñàòòàíóøûëàðäû», ôèëîñîôòàðäû», òàðèõøûëàðäû», ¸ëåóìåòòàíóøûëàðäû» æ¸íå ýêîíîìèñòåðäi» íàçàðûíà iëiêêåí. Á½ë êåçäåéñîº í¸ðñå åìåñ åäi, ¼éòêåíi îëàðäû ºàëàé ò¾ñiíóãå îðàé ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àì¹à ºàòûñòû ïðîáëåìàëàðäû, ¸ñiðåñå ìåìëåêåòòi», àçàìàòòûº ºî¹àìíû» «ñàºòàí¹ûøòû¹û, ¼ìið ñ¾ðãiøòiãi» ì¸ñåëåëåðií øåøó, îëàðäû» ºàçiðãi ºî¹àì àëäûíäà ïàéäà áîë¹àí ìiíäåòòåðäi øåøó ºàáiëåòi ñîëàð¹à áàéëàíûñòû.
µçຠóàºûò áîéû ñàÿñàòòàíóäà «ìåìëåêåò» æ¸íå «àçàìàòòûº ºî¹àì» ½¹ûìäàðûíû» æåêå ºàðàñòûðûëìàé, áið ìà¹ûíàäà ºîëäàíûëûï êåëãåíi áåëãiëi. Îñû¹àí îðàé «ìåìëåêåò» æ¸íå «àçàìàòòûº ºî¹àì» ½¹ûìäàðûíû» ºî¹àìäûº ¼ìiðäi» ¸ð ò¾ðëi æàºòàðûí ê¼ðñåòåòiíäiãií àòàï àéòºàí æ¼í. Ìåìëåêåò æ¸íå àçàìàòòûº ºî¹àì òîïòàð, èíäèâèäòòåð æ¸íå ò.á. îðòຠìà»ûçäû ì¾ääåëåðiíi» ê¼ðiíiñ áåðó ôîðìàñû áîëûï òàáûëàäû, îëàðäû æ¾çåãå àñûðóäû» ò¸ñiëäåði iñïåòòi. Ñîëàé áîë¹àíìåí äå îëàðäû ò¾ñiíäiðóäå ïiêiðëåð ìåí áà¹àëàулар øàøûð໺û.
Îñûған áàéëàíûñòû ìåìëåêåò æ¸íå àçàìàòòûº ºî¹àì òуðàëû ì¸ñåëåëåðäi» ïàéäà áîëóû îëàðäû» øû¹óûìåí áîë¹àíäû¹ûí àéòóûìûç êåðåê. Ñîë ì¸ñåëåëåðäi ¸ð çàìàííû» iði ¹àëûìäàðû ê¼òåðäi. Ìûñàëû, êiì áàºûëàó æàñàóû òèiñ, êiì áiðiíøi îðûíäà ò½ðóû ºàæåò, ìåìëåêåò ïå ¸ëäå àçàìàòòûº ºî¹àì áà? Êiì êiìíåí æî¹àðû ò½ðàäû: ìåìëåêåò àçàìàòòûº ºî¹àìíàí æî¹àðû áîëà ìà íåìåñå àçàìàòòûº ºî¹àì ìåìëåêåòòåí æî¹àðû áîëà ìà? Îñû æ¸íå ¼çãå äå ì¸ñåëåëåð ºàçiðãi óàºûòòà äà түрлі ïiêiðталастың өзегіне айналып îòûð. Àë íàºòû, äåìîêðàòèÿëûº åëäåðäåãi ºàëûïòàñºàí æà¹äàéëàð êiìíi» ºîëûíäà ñàÿñè áèëiê áîëñà, ñîë áiðiíøi îðûí¹à øû¹àòûíäû¹ûíà ê¼ç æåòêiçгендей. Ñîíûìåí áiðãå àçàìàòòûº ºî¹àìíû» iði ºî¹àìäûº ê¾ø åêåíäiãií, îíûìåí ìåìëåêåòòi» ñàíàñïàóû ì¾ìêií åìåñòiãií àòàï ¼òóäi ä½ðûñ ñàíàéìûç.
Äåìåê, ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àì ¼çàðà òû¹ûç áàéëàíûñºàí, îëàðäû» ¼çàðà áàéëàíûñûíû» ñèïàòû òàðèõè ò¸æіðèáåíi» ê¼ðñåòêåíiíäåé àñà ê¾ðäåëi. Ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àì àðàñûíäà òåïå-òå»äiê ¸ð êåçäå ñàºòàëà áåðìåãåí. Îñû ¼çàðà áàéëàíûñòû áið êåçäå ôðàíöóç îéøûëû Ïîëü Âàëåäè: «Åãåð äå ìåìëåêåò ê¾øòi áîëñà, îíäà îë áiçäi áàñûï-æàíûøòàéäû, åãåð äå ¸ëñiç áîëñà – áiç º½ðèìûç» – äåï, ä¸ë áiëäiðãåí åäi. Á½ë ì¸ñåëåíi» ì¸íií ä½ðûñ ò¾ñiíó ¾øií å» àëäûìåí ìåìëåêåòòi íåãiçãi ñàÿñè èíñòèòóò ðåòiíäå ºàðàñòûðó ºàæåò.
1. Ìåìëåêåò – íåãiçãi ñàÿñè èíñòèòóò
Ìåìëåêåò – á½ë ê¾ðäåëi êîíñòðóêòèâòi, ê¼ï ôóíêöèîíàëüäi ºî¹àìäûº-ñàÿñè ò¾çiëiì. Îíû çåðòòåó ¸ðò¾ðëi àñïåêòiäå áîëóû ì¾ìêií.
Ìåìëåêåò ºî¹àìíû» ñàÿñè æ¾éåñiíi» àñà ìà»ûçäû èíñòèòóòû áîëûï òàáûëàäû. Ìåìëåêåòòi» ìà»ûçäûëû¹û ¸ëåóìåòòiê-ðóõàíè ¼çãåðiñòåðãå òèiìäi æ¸íå øåøóøi ûºïàë æàñàé àëàòûíäàé, îíû» ºîëûíäà áèëiê ïåí ðåñóðñòàðäû» ìåéëiíøå øî¹ûðëàíóûìåí àíûºòàëàäû.
«Ìåìëåêåò» òåðìèíi ¸ëåóìåòòiê-ñàÿñè ¸ðåêåòòåðäå ¸äåòòå åêi ìà¹ûíàäà – òàð æ¸íå êå» ìà¹ûíàäà ºîëäàíûëàäû. Òàð ìà¹ûíàäà îë ¾ñòåìäiê èíñòèòóòû ðåòiíäå, ìåìëåêåòòiê áèëiêòi àëûï æ¾ðóøi, èåëåíóøi ðåòiíäå ò¾ñiíäiðiëåäi. ´ç ì¸íiíäå ìåìëåêåò – á½ë òàðèõè ºàëûïòàñºàí ½éûì íåìåñå ñîë àóìàºòà æî¹àðû áèëiêòi èåìäåíãåí ñàÿñè èíñòèòóò. Àë, êå» ìà¹ûíàäà àë¹àíäà ìåìëåêåò äåãåíiìiç ºàëûïòàñºàí æàëïûëûº, àçàìàòòàð îäà¹û, ºàóûìäàñòûº. Á½ë æåðäå îë «ìåìëåêåòòi» (òàð ìà¹ûíàäà¹û) æ¸íå «ºî¹àìäû» ºàìòèòûí ò½òàñòûºòû áiëäiðåäi. Áàñºàøà ñ¼çáåí àéòºàíäà, ìåìëåêåò äåï áåëãiëi áið àóìàºòà îðíàëàñºàí æ¸íå æî¹àð¹û áèëiê îðãàíäàðû áàñºàðàòûí åë, ºî¹àì ретіндеò¾ñiíäiðiëåäi. Îñûäàí øû¹à îòûðûï, îíû» ò¼»iðåãiíå áàñºà äà ñàÿñè èíñòèòóòòàð òîïòàñàòûíäûºòàí ìåìëåêåòêå ñàÿñàòòàíóëûº ñàðàïòàìà æàñàóäû» áàñòàóû îíû» ºî¹àìäûº ñàÿñè æ¾éåñiíi» íåãiçãi ýëåìåíòi, áiëiêòiê á¼ëiãi, ¼çåãi åêåíií àíûºòàóäàí áàñòàëàäû.
Îñûìåí áàéëàíûñòû ñàÿñè îéëàð òàðèõûíäà ìåìëåêåòòi» øûººàí êåçiíåí áàñòàï î¹àí ¸ð ò¾ðëi ò¾ñiíiêòåìå (òðàêòîâêà) áåðiëäi, ñåáåái àäàìçàò òàðèõûíû» ò¾ðëi êåçå»äåðiíäå àëäû»¹û ºàòàð¹à îíû» ºàéñûáið ôóíêöèÿëàðû ìåí ºàñèåòòåði øû¹ûï îòûð¹àí. Ñîíäûºòàí ìåìëåêåòòi» ãåíåçèñi (øû¹óû) ì¸ñåëåñi æ¾çäåãåí æûëäàð áîéû ½ç຺à ñîçûë¹àí ïiêiðñàéûñòàðäû» òàºûðûáû áîëäû. Îë òóðàëû ¸ð ò¾ðëi ê¼çåìåëäåð, òåîðèÿëàð, ò½æûðûìäàìàëàð ½ñûíûëäû.
Ìåìëåêåòòi» øû¹óû ò½ðàëû ýòíîãðàôèÿ æ¸íå òàðèõ ¹ûëûìäàðûíû» æà»à áiëiìäåð áåðiï êåëå æàòºàíûí àòàï ¼òêåí æ¼í. Îñûäàí êåëiï ìåìëåêåòòi» ïàéäà áîëóûíû» ¸ð ò¾ðëi òåîðèÿëàðû: ïàòðèàðõàëäûº, òåîêðàòèÿëûº (òåîëîãèÿëûº), àíòðîïîëîãèÿëûº, ºî¹àìäûº êåëiñiì (êîíòðàêò), ïñèõîëîãèÿëûº, îðãàíèêàëûº (áèîëîãèÿëûº ôàêòîðëàð), ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº (ìàðêñòiê), ê¾øòåó òåîðèÿñû æ¸íå ò.á. ºàëûïòàñºàí.
Ìåìëåêåòòi» øû¹óû òóðàëû áiðäåí-áið åðòåäåãi ò¾ñiíiê ïàòðèàðõàëäûº òåîðèÿëàð èäåÿñûìåí áàéëàíûñòû. Ïàòðèàðõàëäûº òåîðèÿ áîéûíøà (Ð.Ôàëìåð, Í.Ìèõàéëîâñêèé æ¸íå áàñºàëàðû) ìåìëåêåò – åðiêòi áiðiãóäi» íåãiçiíäå º½ðûë¹àí ¾ëêåí îòáàñû ðåòiíäå, îòàíäûº áèëiêòi» ºîð¹àóøûëû¹ûìåí áèëåóøi ìåí îíû» ºîë àñòûíäà¹ûëàðäû» ºàðûì-ºàòûíàñû ¸êå ìåí îòáàñû ì¾øåëåðiíi» ºàðûì-ºàòûíàñûìåí ½ºñàñ åòiëiï, øà¹ûí îòáàñûíû» áiðiãói ðåòiíäå ºàðàñòûðûëàäû.
