Саяси режимдер 21 страница

Àçàìàòòûº ºî¹àì ìåí ìåìëåêåò àðàñûí á¼ëóäi» òîëûº æîéûëóû íåìåñå áîëìàóû òîòàëèòàðëûº æ¾éåíi» ì¸íií àøàäû. Á½ë æåðäå ìåìëåêåò ºî¹àìíàí áàñûì áîëàäû (ê¼áiíåñå òîòàëüäi) æ¸íå îíû òîëûº áàºûëàéäû. Ñîëàé áîë¹àíäûºòàí òîòàëèòàðëûº (àâòîðèòàðëûº) ìåìëåêåò àçàìàòòûº ºî¹àìíû» ä½ðûñ ¼ìið ñ¾ðóiíå êåäåðãi æàñàéäû, îíû» òiðøiëiê ñàëàñûí áàðûíøà ºûñºàðòàäû, áiðຠîíû ºèðàòó¹à, æîþ¹à ºàáiëåòñiç болады.

Ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àìíû» ¼çàðà ¸ðåêåò åòó ì¸ñåëåñi áîéûíøà, æî¹àðûäà áàÿíäàë¹àíäàðäû» íåãiçiíäå áiðíåøå ìà»ûçäû ºîðûòûíäû æàñàó¹à áîëàäû:

1. Àçàìàòòûº ºî¹àì ñàÿñè áèëiêòi» øåêñiç ¾ñòåìäiêêå òûðûñóûíà òîºòàó ñàëàòûí æ¸íå ºàðñû ¸ñåð åòåòií æ¾éåäåãi ìà»ûçäû ¸ði ºóàòòû òåòiêòåðäi» áiði. Îñû ìèññèÿíû îðûíäàó ¾øií îíû» ê¼ïòåãåí º½ðàëäàðû áàð: áåëñåíäi ò¾ðäå ñàéëàó êîìïàíèÿëàðû ìåí ðåôåðåíäóìäàð¹à ºàòûíàñó, ºî¹àìäûº ïiêið ºàëûïòàñòûðóäà¹û ¾ëêåí ì¾ìêiíäiêòåði (àòàï àéòºàíäà, ò¸óåëñiç òåëåäèäàð àðíàëàðûíû» ê¼ìåãiìåí), ºàéñûáið ìåìëåêåòòiê ðåôîðìàëàðäû æ¾ðãiçóãå ºàðñûëûº ê¼ðñåòó êîìïàíèÿñûí ½éûìäàñòûðó ì¾ìêiíäiêòåði.

2. Àçàìàòòûº ºî¹àìíû» ¼çi (îíû» ê¼ïòåãåí ½éûìäàðû ìåí áiðëåñòiêòåði) ìåìëåêåòòiê ºîëäàóäû ºàæåòñiíåäi. Ñîíäûºòàí ½éûì ¼êiëäåði áiðºàòàð ìåìëåêåòòiê îðãàíäàð æ½ìûñûíà áåëñåíäi ºàòûñàäû. Ìåìëåêåòòåí ò¸óåëñiç ¼ìið ñ¾ðñå äå, ¼çiíåí-¼çi ïàéäà áîëûï, ¼çií-¼çi ðåòòåéòií áîëñà äà àçàìàòòûº ºî¹àì ½éûìäàðû ìåìëåêåòïåí ¸ð ò¾ðëi ôîðìàäà ¼çàðà ¸ðåêåòêå ò¾ñåäi.

3. ´ç êåçåãiíäå ìåìëåêåò àçàìàòòûº ºî¹àììåí áàðûíøà ¼çàðà бірлесіп ¸ðåêåò åòóãå ûíòàëû. Á½ë áiðíåøå ñåáåïòåðìåí ò¾ñiíäiðiëåäi. Бiðiíøiäåí, àçàìàòòûº ºî¹àì ¹àíà áèëiê áàñûíäà ò½ð¹àí ñàÿñè ê¾øòåð çà»äûëû¹ûíû» ºàéíàð ê¼çi; åêiíøiäåí, ìåìëåêåò ¾øií àçàìàòòûº ºî¹àì ½éûìäàðûìåí áàéëàíûñ îðíàòó ºî¹àìíû» õàë-æàéû, îíû» ì¾ääåëåði, ê¼»ië ê¾éëåði, ¾ñòåìäiê åòóøi ñàÿñè áèëiêêå ºàòûñû òóðàëû ê¼ëåìi iði àºïàðàò ê¼çi áîëûï òàáûëàäû; ¾øiíøiäåí, ê¾ðäåëi òàðèõè êåçå»äåðäå (ýêîíîìèêàëûº äà¹äàðûñ, ñî¹ûñ æ¸íå ò.ñ.ñ.) àçàìàòòûº ºî¹àì, ¸äåòòå, ìåìëåêåòêå ºîëäàó ê¼ðñåòåòií ºóàòòû ê¾øêå àéíàëàäû; ò¼ðòiíøiäåí, àçàìàòòûº ºî¹àì ½éûìäàðûíû» àðàñûíäà ìåìëåêåò òàðàïûíàí ìàòåðèàëäûº ê¼ìåêòi ºàæåòñiíåòií ½éûìäàð àç åìåñ, áiðຠñîë ºî¹àì ½éûìäàðûíû» àðàñûíäà ìåìëåêåòêå ºàðæûëàé ê¼ìåê áåðåòií ½éûìäàð (áàíêòåð àññîöèàöèÿëàðû, ê¸ñiïêåðëåð îäàºòàðû æ¸íå ò.á.) áàðшылық.

4. Àçàìàòòûº ºî¹àìíû» åðåêøåëiãi, îíû» ½éûìäàðûíû» (дербес) àâòîíîìäûº ñèïàòû ìåí ò¸óåëñiçäiãi îëàðäû» iñ-¸ðåêåòiíäå ¸ëäåºàëàéëûººà æîë áåðìåé ò½ðà àëìàéäû. Ñîíäûºòàí îëàðäû» äàìóûíà ¸ð ò¾ðëi äåìîêðàòèÿëûº ôîðìàëàðäà¹û áàºûëàó îðíàòó¹à áà¹ûòòàë¹àí ìåìëåêåòòi» ê¾ø ñàëóû ëîãèêàëûº ò½ð¹ûäàí î» ñàíàëàäû. ̽íäàé ôîðìàëàð¹à æî¹àðûäà ºàðàñòûðûë¹àí ºî¹àìäûº ½éûìäàðäû» ¼êiëäåðiíi» ¸ð ò¾ðëi áèëiê º½ðûëûìäàðûíäà áîëóû, ìåìëåêåòòiê æ¸íå ºî¹àìäûº ½éûìäàð ¼êiëäåðiíåí òұðàòûí áiðëåñå º½ðûë¹àí îðãàíäàð æàòàäû.

²îðыòûíäûëàé êåëå àéòàðûìûç, ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àìäû ä¾íèå æ¾çi ¼ðêåíèåòiíi» ºîë æåòêiçãåí ½ëû òàáûñû äåï áà¹àëàó ºàæåò. Ìåìëåêåò ïåí àçàìàòòûº ºî¹àìäû áið-áiðiíå ºàðàìà-ºàðñû ºîþ ºàòåëiê áîëàäû, ¼éòêåíi îëàð áiðãå ¼ìið ñ¾ðåäi æ¸íå áiðií-áiði ¼çàðà òîëûºòûðып отыр. Àçàìàòòûº ºî¹àì íå¹½ðëûì äàìитын болса, ñî¹½ðëûì ìåìëåêåò òå äåìîêðàòèÿëàíàäû. Êåðiñiíøå äå æà¹äàé áîëàäû, àçàìàòòûº ºî¹àì íå¹½ðëûì íàøàð äàìûñà, ñî¹½ðëûì àâòîðèòàðëûº æ¸íå òîòàëèòàðëûº ìåìëåêåòòi» ïàéäà áîëóû ìåí ¼ìið ñ¾ðóiíå ì¾ìêiíäiê òóàäû. Àçàìàòòûº ºî¹àì – á½ë, äàìû¹àí, ò½ðàºòû, àäàìäàðдың ¼ìið сүруi æî¹àðû äå»ãåéãå æåòêåí әділ де ашық ºî¹àì.

Тоғызыншы тақырып.

САЯСИ ПАРТИЯЛАР ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАР, ҚОЗҒАЛЫСТАР

Саяси ғылымда әлі де жете зерттелмеген азаматтардың әр түрлі қоғамдық бірлестіктері – саяси партиялар, кәсіподақтық ұйымдар және әйелдер ұйымдары, көпшілік қозғалыстары, ассоциациялар, қорлар, одақтар және т.б., қоғамның саяси жүйесінде маңызды орын алады. Бұл тәрізді қоғамдық құрылымдардың негізінде қауымдастық мүшелерінің өздерінің мүдделерінің ортақтығын жете түсінуі және бірлестіктер мен ұйымдар арқылы оларды іс жүзінде жүзеге асыруға деген ұмтылысы жатыр. Бірлесуге деген құқық адамның және азаматтың функционалды құқығы болып табылады, сонымен қатар азаматтардың мемлекеттік емес қызметтің кез-келген түрін еркін және өз бетінше таңдауына деген құқығын білдіреді.

Ғылыми әдебиеттерде және құқықтық актілерде қоғамдық белсенділіктің ұйымдық түрлеріне кең тұрғыда сипаттама беру үшін «қоғамдық бірлестік» ұғымы пайдаланылады. Қоғамдық бірлестік деп азаматтардың еркін көңіл білдіруі нәтижесінде пайда болған, мүдделерінің ортақтығы негізінде біріккен ерікті құрылым түсініледі.

Осыған байланысты қоғамдық бірлестіктер – саяси жүйенің демократиялылығының, азаматтардың саяси белсенділігінің, олардың қоғаммен және мемлекетпен өзара әрекеттерінің маңызды көрсеткіші екендігін атап көрсеткен жөн. Олар қоғамдық қатынастарда тепе-теңдікке қол жеткізуге жәрдемдеседі, саяси сан алуандылыққа дем береді және саяси режимнің қатаңдануына тосқауыл қояды. Билік институттарының қоғамдық бірлестіктердің талаптары мен ұсыныстарына үйлесімді және икемді түрде жауап қайтаруы саяси шешімдерде көрініс табады. Бұл әлеуметтік проблемаларды айқындауға және оларды шешуге, қоғамның тұрақтылығын қолдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, керісінше билік органдарының қоғамдық бірлестіктерге деген немқұрайдылығы халықтан оқшаулануға, мемлекетте бүлдіруші әрекеттер жасайтын радикалдық және экстремистік әрекеттерге итермелейді.

Қоғамдық бірлестіктер де мемлекеттік органдар сияқты қоғамның саяси жүйесінің институционалдық жүйешесіне жататындығын айта кету керек. Қоғамдық бірлестіктердің ішінде саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар және қоғамдық қозғалыстар сияқты құрылымның негізгі топтары бөліп көрсетіледі. Бірқатар ортақ белгілерге ие бола отырып (еріктілік, құру ниеттілігі, өзіндік әрекет және т.б.), қоғамдық бірлестіктің бұл типтері өзара өздерінің мақсаттарымен, міндеттерімен, ұйымдық пісіп-жетілуінің деңгейлерімен ерекшеленеді. Билік қатынастары жүйесінде саяси партиялар айрықша маңызды роль атқарады.

1. Саяси партия ұғымы, типтері мен атқаратын қызметтері

Ең ұйымдасқан және саяси бағытталған қоғамдық бірлестік – саяси партия. Партияны қазіргідей түсіну XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болды.

«Партия» термині латынның parties сөзінен шыққан, тым ірі қауымдастықтың, процестің бөлігі дегенді білдіреді. Бұл ұғым ежелгі дүниенің өзінде-ақ ортақ мақсатқа ұмтылған саяси одақтастар тобын білдіретін ұғым ретінде қолданылған. Алайда құл иеленушілік және феодалдық құрылыс тұсында орын алған саяси фракциялар, одақтар тек шартты жағдайда ғана партия деп аталды; бұлар қоғамдық-саяси өмірде аз-кем болса да елеулі роль атқара алмайтын түрсіз, уақытша құрылымдар болды.

Партияны қазіргідей түсіну XIX ғасырда – буржуазиялық революциялар дәуірінде және мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы мен іске асырылуының формасы ретінде парламентаризмнің шығуы мен дамуына байланысты пайда болды. Саяси институт ретіндегі партиялардың генезисінде саясаттанудағы көпшілік мақұлдаған М.Вебердің жіктеуіне сәйкес, оның үш кезеңі бөліп көрсетіледі: аристократиялық топ – саяси клуб – көпшілік партия.

XIX ғасырда сайлау құқығының кеңеюі мен ұйымдасқан жұмысшылар қозғалысының пайда болуы нәтижесінде саяси партиялардың сипаты сапалық өзгерістерге ұшырады. Көптеген елдердегі цензілік шектеулердің біртіндеп алынып тасталуы, сайлау құқығы реформалары сайлау корпусын елеулі түрде кеңейтті. Көпшілік үшін күрес буржуазиялық партияларды оқшауланып қалудан бас тартуға, сайлаушыларға үнемі идеологиялық және саяси ықпал ету үшін парламенттің шегінен шығуға мәжбүр етеді.

Институт ретіндегі саяси партиялардың дамуына жұмысшылар қозғалысы айтарлықтай үлес қосты. Ол мүшелері көпшіл, жергілікті ұйымдар желісі бар, мерзімді түрде съезд өткізіп тұратын, жарғысы мен мүшелік жарнасы бар партияның классикалық типін жасады. Жұмысшы партиялары парламенттен тыс жолмен – кәсіподақтың, кооперативтік қозғалыстардың, жұмысшылар мен зиялылар үйірмелерінің негізінде пайда болды. Алғашқы жұмысшы партияларының бірі 1863 ж. Лассаль құрған «Жалпыға бірдей Герман Одағы» болды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында жұмысшы қозғалыстары екі ағымға – революциялық және реформистік ағымдарға бөлінді, соның негізінде жұмысшы табы партиясының екі негізгі тобы – коммунистік және социалистік топтары пайда болды.

XX ғасырдың басында христиандық-демократиялық және басқа да конфессионалдық партиялар құрылды. Ұлт-азаттық қозғалыстардың дамуымен өзінің таптық мәні бойынша әр түрлі, езілген халықты ұлттық азат етуді көздеген партиялар қалыптасады.

Саяси институт ретіндегі партиялардың эволюциясы қоғамдық-саяси ойдағы аталмыш феноменді теоретикалық ұғынумен қатар жүрді. Саяси теорияларда ұзақ уақыт бойы партияға қарсы – жағымсыз тұрақты дәстүр қолданылды, ең жақсы жағдайда партияларға деген шыдамды қарым-қатынас болды. Оның негізінде халықтың егемендігі мен жалпы еркін білдіруші ретіндегі мемлекет жөнінде түсінік жатты. Партиялар «жеке мүдделерді» қорғаушы, қоғамдағы дағдарыс пен жіктелудің қайнар көзі ретінде түсінілді. Тек буржуазиялық мемлекеттіліктің парламенттік конституциялық негіздерінің дамуы мүмкіндігіне қарай партиялар біртіндеп өздерінің саяси және құқықтық мәртебесін нығайтты. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында саяси партия проблематикасы саяси ғылымның жеке бағыты ретінде бөлініп шықты. Қазіргі партологияның негізін салушылар болып есептелетін М.Острогорский, Дж.Брайс, Р.Михельстің еңбектері кеңінен танымал болды.

Ғылыми әдебиетте саяси партиялардың мәнін түсінуге және олардың анықтамасына қатысты әр түрлі көзқарастар қалыптасты. XVIII ғасырдың өзінде-ақ ағылшын философы Дэвид Юм «Партиялар туралы эссесінде» партиялардың қалыптасуының бастапқы сатысында, бытыраңқы күштердің бірлесуіне қызмет еткен кезде, идеология негіз болатындығы және қажетті роль атқаратындығы жөніндегі фактіге көңіл аударған болатын.

Сондықтан да идеологиялық бағыт партияны идеялық бірлік, ортақ көзқарастары, мүдделері мен пікірлері біріктірген идеялық пікірлестер одағы ретінде қарастырады. Б.Констан «партияны қандай да бір саяси доктринаны мойындайтын адамдардың бірлестігі ретінде» анықтады.

Ұйымдық тәсіл ең алдымен партиялардың іс-әрекетінің ұйымдық-құрылымдық аспектісін атап көрсетеді. Партияның мынандай белгілері бөлініп көрсетіледі: ерекше құрылымының болуы, өмір сүруінің ұзақтығы, ұйымдармен арадағы байланыс, жақтаушылармен жұмыс және басқалары. Функционалдық тәсіл саяси механизмдегі партиялардың саяси әрекетін, ролі мен міндеттерін зерттеуге саяды. Саясаттанушылардың едәуір бөлігі партиялардың «сайлау» қызметін айқындаушы деп санайды және де партиялардың сайлау процесімен байланыстарына, олардың сайлауға даярлану мен оны өткізуге қатысуына ерекше көңіл аударады.