ў агульнай мастацкай «сям’і». Літаратура
ў сучасным тэхнізаваным свеце
Як ужо неаднаразова адзначалася, літаратура з’яўляецца надзвычай важным відам мастацтва. Яна хоць і адносіцца да г. зв. простых альбо аднасастаўных мастацтваў, аднак разам з тым вельмі цесна звязана з мастацтвамі сінтэтычнымі ці шматсастаўнымі, якія спалучаюць у сабе некалькі розных носьбітаў вобразнасці (такімі з’яўляюцца, напрыклад, архітэктурныя ансамблі, якія «ўбіраюць» у сябе скульптуру і жывапіс; тэатр і кінамастацтва ў іх вядучых разнавіднасцях; вакальная музыка і г. д.). Мастацкая літаратура выступае ў якасці надзвычай важнага кампанента сінтэтычных мастацтваў. У найбольшай ступені гэта адносіцца да драматычнага пісьменства, якое нават з улікам г. зв. драм для чытання (ням. Lesedrame) па сваёй сутнасці прызначана для тэатра. Ды і творы іншых родаў літаратуры ўдзельнічаюць у сінтэзе мастацтваў: лірыка ўступае ў кантакт з музыкай (песня, раманс), а таксама можа выкарыстоўвацца акцёрамі-чытальнікамі і рэжысёрамі (пры стварэнні сцэнічных кампазіцый). Апавядальная проза таксама даволі часта знаходзіць сабе шлях на сцэну і экран.
|
|
Пры ўсёй значнасці літаратуры яе роля і месца ў агульнай мастацкай «сям’і» не заўсёды правільна і поўнасцю ўсведамляліся. У розныя эпохі перавага аддавалася тым альбо іншым відам мастацтва. У антычнасці найбольш уплывовай з’яўлялася скульптура; у складзе эстэтыкі Адраджэння і ХVІІ ст. дамінаваў вопыт жывапісу. І толькі ў ХVІІІ ст. (а яшчэ больш — у ХІХ) на авансцэну мастацтва выйшла літаратура. Адпаведна, адбыліся і змены ў эстэтычнай тэорыі. Так, ужо Лесінг у «Лаакаоне» рабіў акцэнт на перавазе паэзіі (літаратуры) над жывапісам і скульптурай. Крыху пазней Кант вёў гаворку аб першынстве літаратуры над іншымі мастацтвамі. З надзвычайнай энергіяй узвышаў літаратуру над іншымі мастацтвамі, лічыў яе «вышэйшым родам мастацтва» В. Бялінскі.
Аднак (і гэта заканамерна) дадзенай думкі прытрымліваліся не ўсе. Так, многія рамантыкі (а пазней і сімвалісты) вышэйшай формай мастацкай дзейнасці і наогул культуры лічылі музыку.
Зазначым і падкрэслім, што падобныя меркаванні (як літаратурацэнтрысцкія, так і музыкацэнтрысцкія), адлюстроўваючы змены і прыярытэты ў мастацкай культуры ХІХ — пачатку ХХ стст., аднабаковыя і не вытрымліваюць сур’ёзнай крытыкі. У супрацьлегласць іерархічнаму ўзвышэнню якога-небудзь аднаго віда мастацтва над ўсімі астатнімі пераважнай большасцю сучасных тэарэтыкаў падкрэсліваецца раўнапраўе форм мастацкай дзейнасці. Не выпадкова шырока бытуе выраз «сям’я муз».
|
|
ХХ ст. (асабліва яго другая палова) азнаменавалася сур’ёзнымі зрухамі ў суадносінах паміж відамі мастацтва. Узніклі, умацаваліся і набылі значны ўплыў мастацкія формы, якія грунтуюцца на новых сродках масавай камунікацыі: з пісьмовым і друкарскім словам сталі паспяхова спаборнічаць вусная мова, што гучыць па радыё, і, галоўнае, візуальная вобразнасць кінематографа і тэлеэкрана.
У сувязі з гэтым з’явіліся канцэпцыі, якія ў дачыненні да першай паловы ХХ ст. правамерна называць кінацэнтрысцкімі, а да другой — тэлецэнтрысцкімі. Практыкі і тэарэтыкі кінамастацтва неаднаразова сцвярджалі, што сёння людзі, дзякуючы кінафільмам, вучацца па-іншаму бачыць свет; што чалавецтва пераходзіць ад паняційна-славеснай да візуальнай, відовішчнай і ў выніку больш даступнай культуры. Таму мастацкая літаратура як бы ўжо і непатрэбна.
Зразумела, што дадзеныя меркаванні і высновы аднабаковыя. Хоць літаратуру і пацясніў крыху кіна- і тэлеэкран, яна ўсёроўна застаецца неабходнай і патрэбнай людзям. Без мастацкай літаратуры любому нармальнаму чалавеку не абыйсціся. Гэта свайго роду аксіёма, якая не патрабуе доказу.