Глоссарий

1. АБСОЛЮТ (лат. аЬsоІutus - шартсыз, шексіз) - идеалистік филон софияның ұғымы, барлық бардың (сущее) біртұтас, жалпы, бастаусыз; және шексіз деп пайымдалатын, кез-келген салыстырмалы және шартты болмысқа қарсы қойылатын рухани алғашқы бастауын білдіреді.

2. АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ - Гегель философиясының негізгі катего-риясы, универсумды толық күйінде, шартсыз, нақты және тұлғалық жал-пылық күйінде білдіреді (яғни, субъектіні де, субстанцияны да).

3. АБСОЛЮТТІК РУХ - Гегельдің философиялық жүйесінде абсо-люттік идеяның өзіндік санасын жүзеге асыратын рух дамуының қорытынды звеносы.

4. АКСИОЛОГИЯ - құндылықтар туралы ілім, адам қызметінің ба-ғытталғандығын, адамның іс-қылықтарының мотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің философиялық теориясы.

5. АҚИҚАТ - танушы субъектінінің объектіні дәл күйінде бейнелеуі, оны өмірде бар күйінде, адамның өзінен және оның санасынан тыс және тәуелсіз көрсетуі; сезімдік, эмпирикалық тәжірибенің, ұғымдардың, идеялардың, пікірлердің, теориялардың, ілімдердің және диалектикалық дамушы дүниенің тұтас бейнесінің объективтік мазмұны.

6. АНТИНОМИЯ (грекше - заңның өзіне өзі қайшы келуі) - 1) за туралы екеуі де қайшылықты пікірлердің бірлігі, бұл пікірлердің логикалық негізделуі бірдей дәрежеде нанымды бола алады; 2) идеяны неме заңды дәлелдеп тұжырымдауға тырысқанда пайымдалатын жойылм тын қайшылық.

7. АНТРОПОЛОГИЗМ - философиялық концепция, оның өкілде

" адам" ұғымын негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және табиғат, қоғам, ойлау туралы түсініктер жүйесін тек осы категория арқылы ғана жасауға болады деп тұжырымдайды.

8. АПЕЙРОН (ареіrоп - шектелмеген) - шексіз. Анаксимандрды пікірінше, формасы жоқ алғашқы зат, барлық заттар осы апейрондарда құралған. Натурфилософтар апейронды алғашқы бастау деп қабылдады. Платон мен пифагоршылар оны материяның синонимі ретінде түсінді.

9. АПОРИЯ (грекше ароrіа - тығырық) - көне грек философиясында шешімі қиын немес шешілмейтін мәселелерге байланысты қолданылған ұғым.

10. АПОСТЕРИОРИ (лат. а роstеrіоrі - келесіден) - тәжірибеден алынатын білім.

11. АПРИОРИ (лат. а рrіоrі - тәжірибеге дейін) - тәжірибеге, іс-әрекетке дейін, оған тәуелсіз танылатынды білдіретін ұғым.

12. АРАЛАСУ –қазақ дүниетанымының категориясы, жеке адамның ғана емес, жалпы қазақ халқының өмір кеңістігінде өзінің туысқандарымен, отандастарымен, адамзаттың басқа өкілдерімен бірге өмір сүру тәсілі.

13. АРХАТ - Көне Үнді философиясының ұғымы, "жауды жеңуші" дегенді білдіреді. Архат деп нирванаға жеткен, сананың тыныш ағынын бұзатын құштарлық-құмарлық сезімдерін жеңген адамды атайды.

14. АСЬІЛ АДАМ, БЕКЗАТ АДАМ (ЦЗЮНЬ-ЦЗЬІ) - адамгершілігі жоғары, жан-жақты жетілген, "алтын ортаға" жеткен, ізеттілік, шыншылдық, сақтық секілді қасиеттерге ие және басқа адамдардың адамгершіліктік жетілуіне көмектесуші адам. Конфуциийдің пікірінше, мұндай қасиеттерге мемлекетті билеуші, басқарушы адам ие. Бұл ұғымға қарсы ұғым - 'Төмен адам" ұғымы.

15. АТМАН - бұл ұғымның бірнеше мағынасы бар: "мен", "өзімді", "дене". Бірақ атман ұғымының ең басты мағынасы - индивидуальдік және универсалдық космостық психикалық болмыс ретіндегі "адам". Осы ма- ғынада атман бүкіл бар болып отырғанның генетикалық және субстанци-оналдық бастауы, негізі және соңы. Атман рухани және денелік деп белінеді делінгенмен, ол көбіне ақыл-ойдан, сөз бен тыныстан тұратын рухани бастау ретінде, "брахман" ұғымымен бірдей деңгейде түсініледі.

16. АРХЕТИП - алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық пси-хологияда инстинктілермен қатар "ұжымдық бейсаналылықтың" қатпар-ларында болатын және жалпы адамзаттық символиканың негізін құрайтын, туа біткен психикалық құрылымдар болып табылады.

17. БЕЙСАНАЛЫ (бессознательное) - кең мағынасында - субъектінің санасында жоқ психикалық процестердің, операциялардың және жағдай-лардың жиынтығы. Бұл психикалықтың сана құбылыстарынан сапалық жа-ғынан өзгеше ерекше саласы. Бейсаналы шын мақсаттары мен салдарлары сана деңгейінде түсінілмейтін жеке және топтық мінез-құлықты сипаттайды. Фрейд бейсаналыны сананың қызметіне қарама-қарсы аса зор күш ретінде көрсетеді.

18. БИЛІК - әлеуметтік қатынастар формасы, адамдар мен әлеуметтік топтардың қызметі мен тәртібінің сипаты мен бағытына экономикалық, идеологиялық және ұйымдастырушылық-құқықтық механизмдер арқылы, сонымен қатар беделдің, дәстүрлердің, күш көрсетудің көмегімен ықпал

ете алу қабілетімен сипатталады. Басқару және бағыну принципіне негізделген қатынастар биліктің мәні болып табылады.

19. БОЛМЫС - санадан тәуелсіз өмір сүретін объективті дүниені білдіретін философиялық ұғым. Кең мағынасында болмыс, бірдеңенің жалпы түрде өмір сүруін білдіретін жалпы жоне абстрактілі ұғым.

20. БҰЛЖЫМАЙТЫН ИМПЕРАТИВ (категорический императив) - Кант философиясының ұғымы, жалпыға бірдей, жеке принципке (мак­симе)

қарама-қарсы, міндетті түрде орындалуға тиіс мінез-құлықтық адам- гершіліктік ереже.

21. ВЕРИФИКАЦИЯ - ғылыми тұжырымдардың ақиқаттылығы" оларды эмпирикалық тексерудің нәтижесінде анықтауды білдіретін ме- тодологиялық ұғым.

22. ВОЛЮНТАРИЗМ (лат. vоluntas - воля (жігер), Ф. Тённис 18 жылы енгізген термин) - философиядағы идеалистік бағыт, жігерді болмыстың жоғарғы принципі ретінде қарастырады. Рухани болмыста жігерді бірінші орынға қоя отырып, волюнтаризм барлық заттың негізі реті интеллект, ақыл-ойды танитын интеллектуализмге (немесе рационализге) қарсы тұрады.

23. ГЕНЕЗИС (грекше gепеsіs - шығу, қалыптасу) - шығу, қалыптасу, пайда болу, туындау, белгілі бір жағдайға, түрге, затқа, құбылысқа әкелетін даму дегенді білдіреді.

24. ГУМАНИЗМ (латынша һumanitas - адамшылық) – адамды басты құндылық деп танитын антропологиялық бағыт. Бастауын көне Римнен ал- ғанымен, жеке бағыт ретінде Ренессанс дәуірінде қарқынды дамыды.

25. ҒЫЛЫМ ФИЛОСОФИЯСЫ - ғылыми-танымдық қызметтің си - паттарын зерттейтін философиялық бағыт. Тарихи-мәдени контекст ғылым философиясының басты проблемалары мынадай: а) ғылым білімнің бірлігі идеясы және онымен байланысты дүниенің ғылыми тұта бейнесін қалыптастыру міндеті, детерминизм, себептілік ұғымдарын динамикалық және статикалық заңдылықтардың арақатынасын сараптау б) ғылыми зерттеудің құрылымдық сипаттамалары - анализ бен синтезді

индукция мен дедукцияның, логика мен интуицияның, жаңалық а

мен негіздеудің, теория мен фактінің арақатынасы; в) демаркация про- блемасы - ғылым мен метафизиканы, математика мен жаратылыстарды, әлеуметтік-гуманитарлық және жаратылысты ғылымдық білімді бөлу ғылыми білімді негіздеу проблемасы, верификация жасауды сараптау; ғылыми-зерттеу парадигмаларын қарастыру; е) ғылыми білімді гумани- зациялау мәселесі.

26. ДАО - дұрыс жол, космостық және адамгершіліктік заң, Қытай философиясының басты категориясы, ол басқа категориялардың бәрі қамтиды. Дао өзінен өзі дамитын универсумнің жоғарғы принципі, балық

бар нәрселердің алғашқы бастауы, дүниенің генетикалық бірлігі ретінде түсіндіріледі: бәрі одан туындайды жөне бәрі оған қайта оралады. Сонымен қатар, дао - универсалдық заңдылық: Көктің өзі дао зандарына бағынады, яғни, адам Жер мен Көк заңдары арқылы дао жолымен жүреді адамның өмірлік мақсат-міндеті - даоны игеру, яғни, дұрыс өмір сүру.

27. ДЕКОНСТРУКЦИЯ - мәтінге қатысты ерекше стратегия, "дест-рукиияны" да, реконструкцияны да қамтиды. Термин метафизика дәстүрі ретіндегі европалық дәстүрді қайта түсінуді білдіреді, мұндағы басты нәрсе бұзу емес, позитивті мән құрастыру.

28. ДЕМИФОЛОГИЗАЦИЯ - діни философтар мен теологтар қасиетті мәтіндерді қазіргі заман тіліне аударғанда қолданатын методологиялық тәсілдерді белгілеуге арналған термин.

29. ДЕСТРУКЦИЯ - философиялық онтологиялық конструкциялардың негіздемелерін айқындау. Деструкция, бір жағынан алғанда, антикалық дәстүр ашқан, кейін ұмытылыңқыралған мүмкіндіктерді ашады, екінші жағынан - болмысты өз бетімен, шегіне жете түсінуге бағыттайды. Тарихи-философиялық контексте деструкция адамның өзінің нақты уақытында

өз мәнін табатын өзекті өмір сүру мүмкіндіктерінің бірі ретінде түсініледі.

30. ДЕФИНИЦИЯ - заттың маңызды ерекшеліктерін немесе ұғымның мағынасын, мазмұнын және шекараларын айқындайтын қысқаша логикалық анықтама.

31. ДИАЛЕКТИКА - табиғаттың, қоғамның, адамның және ойлаудың жалпы заңдары туралы ғылым.

32. ДИСКУРСИВТІ - пайымдық, логикалық, тікелей емес, сезімдік, тікелей, интуитивтіден өгеше.

33. ДҮНИЕНІҢ ДІНИ БЕЙНЕСІ - негізгі элементі - жалғыз Құдай бейнесі (монотеистік діндер) немесе құдайлар санының көптігі (политеистік діндер). Қай уақытта болмасын, барлық діндер біздің эмпирикалық шындық өз бетімен емір сүре алмайды және өзін-өзі қамтамасыз ете алмайды, тек жаратылған, себебі ол екінші, нағыз, ақиқат шындықтың -Құдайдың жемісі, проекциясы деп есептейді.

34. ДҮНИЕНІҢ ҒЫЛЫМИ БЕЙНЕСІ - шындықтың жалпы қаси-еттері мен заңдылықтары туралы түсініктердің іргелі ғылыми түсініктерді, принциптерді және теорияларды жалпы қорыту мен синтездеу нәтижесінде құрастырылған тұтас бейнесі.

35. ДҮНИЕНІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БЕЙНЕСІ - көптүрлі. Бірақ бәрі адам және дүние қатынасының теңірегінде қалыптастырылған. Бұл қатынас материалистік немесе идеалистік, диалектикалық немесе метафизикалық, объективистік немесе субъективистік тұрғыдан түсінілуі мүмкін.

36. ДХАММА (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dһаrmа) - бірнеше мағынаға ие ұғым. Ең әуелі Будда ілімі, рухани білімнің квинтэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ұждан, адамгершілік ілімі,

әділеттілік, міндет, заң, табиғат, діни қағида және тағы басқа

ұғымдарды біріктіреді. Төмен Дхарма қарапайым деңгейдегі құбылыстардың әрекітін ал Жоғары Дхарма болмыс заңдылықтарының асқақ деңгейде әрекет түсіндіреді. Тағы бір мағынасы - болмыстың элементтері. Әлемдік процесс себептерден туындайтын және өшуге бағыт алған нәзік, өткіі 72 дхарма-элементтердің өзара әсер етуі және оның соңғы нәтижеі абсолюттік тыныш күйге, сөнуге жету.

37. ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ - кең мағынасында - дінге қатысты фило- софиялық ұстанымдардың, оның табиғаты мен функциялары туралы концепциялардың, құдайылықтың өмір сүруінің философиялық негізді лерінің, сонымен қатар, оның табиғаты және дүние мен адамға қатынасы туралы философиялық пайымдаулардың жиынтығы; тар мағынасында құдайылық пен дін туралы автономдық пайымдау, философиялық пайымдаудың ерекше типі.

38. ЕЛЕСТЕТУ - 1)ертеректе қабылданған заттың немесе құбылыстың бейнесі; 2) елестету арқылы жасалған бейне

39. ЖАН (грекше рseусһе, латынша апіmа) - көне грек философта- рыныңы түсінігінде дене мен материяға қарама-қарсы субстанция, пси- хикалық құбылыстардың, сезімдер мен ұмтылыстардың, тірі мақұлықтың негізі және оның санасының талпыныстарының жиынтығы.

40. ЖАТТАНУ - бастапқы бірліктің бұзылуының нәтижесінде қалып- тасатын, субьект табиғатының жұтаңдануына, өзгеруіне, бұрмалануына әкелетін субъект пен оның қандай да бір функциясының арасындағы қатын- настар; сонымен қатар, осы бірліктің бұзылуы процесі.

41. ЖІГЕР - адамның белгілі бір іс-әрекеттерді орындауға саналы мақсатты түрде ұмтылысы.

42. ИДЕАЛДЫ - объективті шындықтың субъективті бейнесі, адамның мақсатқа негізделген қызметі процесінде туындайды (субъектиі идеализм). ИДЕАЛДЫ - барлық заттардың объективті өмір сүретін (объективтік идеализм).

43. ИДЕЯ - философиялық термин, "мән", "мағына" дегенді білдіреді және ойлау және болмыс категорияларымен тығыз байланысты.

44. ИММАНЕНТТІ - затқа, құбылысқа немесе процеске ішкі тән- қасиет немесе заңдылық.

45. ИНТЕНЦИОНАЛДЫҚ - феноменологияда - сананың дүниеге мән қалыптастырушылық (смыслообразующая) ұмтылысы сананың затқа мәнқалыптастырушьшық қатынасы, түйсіктердің заттық интерпретация

46. ИНТЕРПРЕТАЦИЯ - тарихи-гуманитарлық ғылымдарда мәтіндердің мәндік мазмұнын ұғынуға бағытталған мәтінді түсіндіру; тематикалық логикада, логикалық семантикада, ғылым философияс да - формальдық тілдің сөйлемдерінің мағынасын анықтау.

47. ИНТЕРСУБЪЕКТИВТІЛІК - субъектінің құрылымы, субъектінің индивидуальдік көптігі фактісіне жауап береді және олардың қауымдастығы мен коммуникациясының негізі ретінде көрінеді.

48. ИНТУИТВИЗМ - философиялық-методологиялық ұстаным, болмыс пен танымның соңғы негіздемесі ретінде шындықтың субъект пен объектіге бөлінуін жоятын, затқа тікелей, "тірі" енуді таниды.

49. ИНТУИЦИЯ - білімді дискурсивті туындатусыз жөне дәлелдеусіз, проблемалық ситуацияны тұтастай қамту арқылы тікелей алу процесі.

50. ИНЬ И ЯН (қытайша) - этимологиялық мағынасы "тәбенің немесе өзен жағасының көлеңкесі мен күнгейі" дегенді білдіреді. Инь мен Ян дүниедегі ретсіздіктерді тәртіпке келтіруші Кек пен Жер күштері ретінде қарастырылады. Олар бір-біріне қарама-қарсы, бірақ олардың үндесіп, бірігуі бар нәрсенің бәрін басқаратын адамды дүниеге әкелді, Инь - дүниенін рациональдік, "әйелдік" бастауы, Ян - бейсаналық, "ер адамдық" бастауы деп түсініледі. Қытай философиясында Инь мен Янның өзара әсерінен табиғат құбылыстары да, қоғамдағы - өзгерістер де туындап отырады деп тұжырымдалады.

51. ИРРАЦИОНАЛДЫ - ақыл-ой шеңберінен тыс, логикалық ойлау арқылы жету мүмкін емес, рациональдіге қарама-қарсы.

52. ИРРАЦИОНАЛИЗМ - философиядағы идеалистік ағымдарды бедгілейтін термин. Иррационализм рационализмге қарама-қарсы, таным процесіндегі ақыл-ойдың мүмкіндіктерін терістейді немесе шектейді

және дүниені танудың негізі ретінде ақыл-ой жете алмайтын немесе оның та-биғатына қарсы бірдеңені түсінеді, болмыстың озін логикаға қарсы, ир-рациональдік сипатта деп тұжырымдайды.

53. ИСТОРИЦИЗМ - тарихи білімнің логикалық-методологиялық, гносеологиялық және көзқарастық проблемаларын алдыңғы қатарға шы-ғаратын философиялық ағым.

54. ҚАБЫЛДАУ - материалдық дүниенің заттары мен процестерінің сыртқы құрылымдық сипаттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін сезімдік бейнесі.

55. КАЛАМ (арабша қалам – сөз) - ортағасырлық мұсылман филосо-фиясының бағыты, ислам дінінің принциптерін, негізгі көзқарастарын зерттеп, түсіндіруді және қорғауды мақсат еткен. Каламды спекулятивтік теология деп те атайды, бұл жерде спекуляция деген тәжірибеден тыс Жатқан заттар туралы білімге ойлау арқылы жетуді білдіреді.

56. КАРМА - "іс-әрекет", кене Үнді философиясының ұғымы. Ең ^мардымсыз деген іс-әрекеттің езі бүкіл өмір ағымына әсер етеді де, бұл себеп, - жақын уақытта болсын, не біраз уақыт еткен соң болсын, ­міндетті түрде

салдар туғызады, ол жақсы немесе жаман болуы мүмкін.Жағымды істердің нәтижесінде бақыт пайда болады, ал жағымсыз істеразап, қасірет әкеледі. Осы адамгершілік зандылығы қарма деп атал.

57. КАТЕГОРИЯ - шындықтың, пікірлердің және ұғымдардың жалпы және қарапайым формалары, олардан басқа ұғымдар туындайды. Сонымен қатар, категориялар таным объектілері болмысының алғашқы негізгі формалары.

58. КЕҢІСТІК - материя болмысының формасы, оның көлемін, барлық материалдық жүйелердегі элементтердің өзара әсерін және болмыстың кеңістіктік-универсалдық, жалпы категорияларын сипаттай Кеңістік бір уақытта бірге өмір сүріп отырған обьектілердің орналасу тәртібін білдіреді.

59. КЛЕРИКАЛИЗМ (латынша сіеrісаlіs - шіркеулік) - католик шіркеуі мен оның басшысының беделін көтеруге және күшейтуге бағыталған талпыныстар жиынтығы.

60. КОСМОС (грекше - Ғалам) - хаосқа қарама-қарсы, реттел тұтас, жүйелі құрастырылған бірлік ретінде түсіңілетін әлем, дүниені реттілік пен үйлесімділіктен тұратын космос деп ең алғаш рет фагор атады.

61. КРЕАТИВТІЛІК - шығармашылықты тұлғаның, процес өнімнің мәдениет универсумын, индивидтің тәжірибесін немесе әлеуметтік маңыздылығын өзгертуде көрінетін тудырушы қабілеті.

62. КРЕАЦИОНИЗМ - дүниені жаратылыстан жоғары тіршілік етуші жаратқаны туралы діни ілім. '

63. КРИТИЦИЗМ - философиялық және ғылыми-теориялық ойла

тән ұстаным, методологиялық әдіс. Критицизм ақиқат білімнің қатаң логикалық өсуін қамтамасыз ететін универсалдық метод жоқ, сондықтан ғылымның міндеті - ізденіс және формальдық-логикалық тәсілдердің көмегімен жалған теорияларды теріске шығару деп пайымдайды.

64. КІСІЛІК - қазақ дүниетанымының категориясы, адамгерішілігі. мол, ағайын-бауыр, дос-жаран арасында, жалпы қоғамда беделді адам дегенді білдіреді.

65. ҚОЗҒАЛЫС - материяның маңызды атрибуты, өмір сүру тәсілі. Табиғат пен қоғамда жүріп жатқан процестердің бәрі қозғалыс болып есептеледі. Ең жалпы түрде алсақ, қозгалыс - кез-келген өзгеріс, матери- алдық объектілердің өзара әсері және олардың күйлерінің ауысуы.

66. КӨЗҚАРАС - метафизикалық ойлау мен зерттеулер нәтижелер жиынтығы, объективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның өзін қоршаған ортасы мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің

және олардан туындайтын өмірлік ұстанымдарының, сенімдерінің, иде-алдарының құндылықтық бағыттарының жүйесі.

67. КУМУЛЯТИВИЗМ - ғылым философиясының методологиялық; ұстанымы, білімнің дамуы ақиқат білімдердің қордаланған мөлшеріне жаңа ережелерді біртіндеп қосу арқылы жүреді деп есептейді.

68. ЛИБИДО (лат. libid- құмарлану, қалау, ұмтылу) - Фрейд қалып-тастырған психоанализдің негізгі ұғымдарының бірі. Фрейдтің түсінігінде либидо сексуалды сипаттағы құмарлық, көбіне бейсаналы түрде болады.

69. ЛОГОС (грекше сөз және мән-мағына) - Гераклит болмыстың тұтастығын, тұрақтылығын және гармониясын бейнелеу үшін енгізген философиялық субстанционалдық термин; ой, ұғым, ақыл-ой, дүние-жүзілік зандылық мағыналарында түсініледі.

70. МАТЕРИЯ - (лат. таtеrіаl - зат) - дүниеде өмір сүріп отырған объектілер мен жүйелердің бәрінің шексіз көптігі, кез-келген қасиеттердің, байланыстардың, қатынастардың және қозғалыстың формаларының субстраты.

71. МАХИЗМ - XX- ғасырдың басында Мах, Авенариус және олардың шәкірттерінің және К.Пирсонның еңбектерінде ұсынылған ғылым философиясы мен методологиясындағы субъективтік-идеалистік бағыт.

72. МӘДЕНИЕТ - адам қызметін ұйымдастыру мен дамытудың ерекше тәсілі, материалдық және рухани еңбектің нәтижелерінде, әлеуметтік ережелер мен мекемелер жүйесінде, материалдық және рухани құндылық-тарда, адамдардың табиғатқа, өзара және өздеріне қатынастарында көрінеді.

73. МӘДЕНИЕТ ФИЛОСОФИЯСЫ - мәдениетті оның тарихи қалыптасуын және құрылымдық ерекшеліктерін толық қамти отырып зер-тейтін философиялық пән.

74. МЕНТАЛИТЕТ - ұжымдық және жеке сананың терең деңгейі. бейсаналыны да қамтиды. Менталитет - индивидтің немесе әлеуметтік топтың іс-әрекетке, ойлауға, дүниені белгілі бір түрде сезінуге және қабыл-уға дайындығының, ұстанымдарының және бейімділігінің жиынтығы.

75. МЕТАФИЗИКА - бірінші түсінігі (аристотель бойынша) –

болмыстың, білімнің және мәдениеттің тәжірибеден жоғары принциптері мен растаулары туралы философиялық ілім. Екінші түсінігі - диалектикалық материализм метафизиканы диалектикаға қарама-қарсы, болмыстың

қайшылықгар арқылы өзіндік сапалы дамуын терістейтін, дүниенің біржақты, тек ойдағы бейнесін құрастыруға бейім философиялық метод деп есепді- Қазірігі кезенде бірінші мағынасы басымырақ.

76. МЕТОД (грекше теtоаоs - жол, зерттеу) - таным жолы, белгілі Бір мақсатқа жету тәсілі, шындықты теория немесе практикалық деңгейде меңгеру әдістерінің жиынтығы.

77. МЕТОДОЛОГИЯ - қандай да бір ғылымда қолданылатын тынымдық құралдардың, методтардың, әдістердің жиынтығы. Таны және практикалық-өзгертушілік қызметті ұйымдастырудың алғышартары мен принциптерін, құралдарын зерттейтін білім саласы.

78. МИФФИЛОСОФИЯСЫ –мифологиялық сананың құрылымың мифтің мәдени-психологиялық құрылым ретінде атқаратын функцияларын зерттейтін философиялық сала.

79. МОДАЛЬДІК - кейбір объектілердің немесе құбылыстардың өмір сүруінің, процестің жүру барысының, сонымен қатар объектілер, құбыстар, оқиғалар мен процестер туралы пікірлер мен логикалық пайыымдаулар құрастыру және түсіну тәсілдерінің ерекшеліктерінің сипаттамасы

80. МУТАЗИЛИТ (оқшауланушылар, бөлектенушілер) - қаламның беделді мектелтерінің бірі, рационалистік бағыт айқынырақ байқалады. Діни мәселелерді талқылаумен шектелмей, табиғат, қоғам, антрософия философия мәселелерін де зерттеуге ұмтылған мутазилиттер фалсафаның негізін қалады.

81. МУТАКАЛЛИМ - қаламды жалғастырушылар, кұр догматтарға сүйеніп қана қоймай. ақыл-ойға да жүгініп, діни және ғыл білімдердің басын ашып отырды, Құдай, ерік еркіндігі. құдайы әділетті Құранның пайда болуы және т.б. мәселелерді кеңінен талқылады.

82. НАМЫС - қазақ дүниетанымының маңызды категорияларын бірі, әрбір адамның өзінің еркіндігі мен тәуелсіздігін, рухы мен жан" ар-ұжданы мен сенімін, саналы тіршілік етуші ретіндегі "Менін" аса жоғары, әр дәрежеде қадір тұту, қастерлеу сезімін ақыл-оймен ұштастырып, сана деңгейінде игере білуін сипаттайды.

83. НАТУРАЛИЗМ -философиялықпозиция, барлық бар болып отыр-ғанды табиғатпен теңестіреді, табиғатты болмыстың бөлігі реті түсінуді терістейді және теориялық түсіндіруден жаратылыстан ты бәрін шығарып тастайды.

84. НЕОПОЗИТИВИЗМ (логикалық позитивизм) - позитивизмнің қазіргі заманғы формасы. Философияны табиғи және жасанды тілдерді

сараптаушы қызмет түрі ретінде түсіне отырып, неопозитивистер белгілік - символдық құралдардың ғылыми танымдағы рөлін, білімді матемаматизациялау мүмкіндігін, ғылымның теориялық аппараты мен эмпирик базисінің арақатынасын анықтауда белгілі бір нәтижелерге жетті.

85. НОМИНАЛИЗМ (латынша поmеп - ат, атау) - жалпы ұғымдар универсалийлер ойдың субъективті формалары, жәй ғана сөздер, заттардың белгілері мен атаулары ғана, ал ойлаудан тыс ешқандай объективті шындықты бейнелей алмайды деп пайымдайтын философиялық көзқарас

86. ОИЫН - адамның өзін еркін көрсете білуі формасы, мүмкіндік дүниесіне реалды ашықтықты білдіреді және жарыс түрінде немесе қандай да бір ситуацияларды, мәндерді, жағдайларды көрсету (орындау, реп-

резентация) түрінде өрбиді.

87. ОНТОЛОГИЯ - болмыс туралы, бар болып отырған мен оның формалары, іргелі принциптері, болмыстың жалпы анықтамалары мен категориялары туралы ілім.

88. ӨЗІНДІКЗАТ – Канттың түсінігі бойынша, танушы субъектіден хәуелсіз, өзі үшін өмір сүретін зат.

89. ӨЗІНДІК САНА - адамның өзін объективті дүниеден бөлуі, өзінін дүниеге қатынасын, өзін тұлға ретінде. өзінің іс-әрекеттерін, ойларын, тілектерін түсінуі және бағалауы.

90. ПАНТЕИЗМ (грекше рап - бәрі және tһеоs - Құдай) -Әлемді, дүниені, табиғатты құдайы сипатта түсінетін ілім.

91. ПАРАДИГМА - қазіргі заманғы ғылым философиясының маңызды категорияларының бірі. Ғылыми қоғамдастық қабылдаған, ғылыми дәстүрдің өмір сүруін қамтамасыз ететін сенімдердің, құндылыктардын және техникалық құралдардың жиынтығы.

92. ПЕРСОНАЛИЗМ ~ жер бетіңдегі өркениеттің жоғарғы мәні ретінде Тұлғаны және оның рухани құндылықтарьш танитын философиялық позиция.

93. ПЛЮРАЛИЗМ - философиялық -көзқарастық позиция, болмыстың тәуелсіз және бір-бірімен бірікпейтін бастаулары және түрлері

(онгологиядағы плюрализм), білімнің, теориялардың, методтардың (гносео-огиядағы плюрализм) формалары мен принциптері, тең құқықты және егемен тұлғалар мен топтар (этика мен социологиядағы плюрализм), құндылықтар мен құндылықтық бағыттардың формалары мен принциптері сансыз көп және олар бір-бірімен бәсекелес және күресуші әр түрлі идеологияларда және сенімдерде көрінеді (аксиологиядағы плюрализм) деп пайымдайтын философиялық-көзқарастық позиция.

94. ПОЗИТИВИЗМ - нағыз шын, "жағымды" (позитивті) білімді жеке, арнайы ғылымдардың және оларды біріктірудің нәтижесінде ғана рута болады және философия шындықты өз бетінше зерттеуге ұмтылатын ерекше ғылым ретінде өмір сүруге құқы жоқ деген принципке иегізделген философиялық бағыт.

95. ПОСТПОЗИТИВИЗМ - неопозитивизді сынаудың негізінде XX ғасырдың ортасында пайда болды. Ғылыми білім мен ғылыми емес білімнің шекарасы - ғылыми білімнің тәжірибе нәтижелерінін көмегімен терістеле алатындығында деп түсініледі.

96. ПРАКТИКА - адамның материалдық, сезімдік-заттық, мақсатты қызметі, адам қоғамы мен танымның қозғаушы күші, жалпы негізі, оның мазмұны - табиғи және әлеуметтік объектілерді игеру және өзгерту.

97. ПСИХОАНАЛИЗ - психотерапия методы және бейсаналы пси -хикалық процестер мен мотивацияларды басты деп есептейтін психоло-гиялық ілім. XIX ғ. соңында - XX ғ. басында З.Фрейд қалыптастырды..

98. РАЦИОНАЛДЫ - адамның шындықты ақылды меңгеруі.

99. РАЦИОНАЛИЗМ (латынша гаtіо - ақыл-ой) - таным процесінің басты құралы ретінде ақыл-ойды, пайымды, ойлауды танитын метод және оның негізінде қалыптасқан философиялық бағыттар жиынтығы.

100. РЕДУКЦИОНИЗМ - ғылыми білімнің бірлігі проблемасын барлық ғылымдар үшін бірдей жалпы тіл жасау арқылы шешуге бағытталған методологиялық бағдарлама.

101. РЕЛЯТИВИЗМ - танымды, көзқарастық жүйелерді, мәдение сараптау мен интерпретациялаудың методологиялық принципі, құбылы стардың сапалық тұрақсыздығын, олардың әр түрлі жағдайлар мен ситу- ациялардан тәуелділігін абсолюттендіреді.

102. САНА - объективті шындықты бейнелеудің жоғарғы, адам ғана тән формасы, оның адамдардың қоғамдық-тарихи қызметінің ж пы формалары арқылы көрінетін дүниеге және өзіне қатынасы тәсілі.

103. СЕМАНТИКА -тіл білімі мен логиканың саласы, онда мәнмен мағынамен және белгілер мен белгілік сөйлемдердің интерпретациясы мен байланысты проблемалар зерттеледі.

104. СЕНСУАЛИЗМ - таным теориясындағы бағыт, сезімдікті нақты танымның басты формасы және танымның барлық мазмұны сөзі мүшелерінің қызметінен туындайды деп есептейді.

105. СИМВОЛ - материалдық заттардың, оқиғалардың, соныме қатар, сезімдік бейнелердің тікелей, сезімдік-денелік болмыстан өзге идеалдық мазмұнды білдіру қабілетін көрсететін ұғым.

106. СТРУКТУРАЛИЗМ И ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ - қазіргі манғы философиялық және гуманитарлық білімдегі мәдениет құбылыстарының көптүрлілігінің астарында объективті өмір сүретін логикал құрылымдарды іздеумен байланысты бағыттардың жалпы атауы. Структурализм өзінің негізгі міндеті деп тұрақты логикалық құрылымдард яғни объектілердің тұрақты байланыстарын іздеуді есептейді. Структализмнің жалғасы

және өзіндік сыны постструктурализм болды, субъектінің құрылымдарға редукциясы мүмкін емес деп тұжырымдады, бұл адамға субъект ретінде қайта оралуды білдіреді.

107. СУБЛИМАЦИЯ - психологияда аффектілік құмарлықтар әлеуметтік қызметтің және мәдени шығармашылықтың мақсаттары қайта өзгертетін және аударатын психикалық процесс.

108. СУБСТАНЦИЯ (латынша - substanti а - негізінде жатқан) -өзгер-мейтін, мызғымайтын, бастауы басқада емес, өзінде, басқа арқылы емес, өзінің арқасында, өзінде өмір сүретін, бәрінің негізінде жатқан нәрсе.

109. ТАНЫМ - объективті шындықты бейнелеудің жоғарғы формасы.

110. ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ - тарихи процестердің онтологиялық сұрақтарын - тарихтың мәні және бағыты, негізгі тарихи дәуірлердің

бөлінуі және реттілігі, тарихи процестің ерекшелігі, тарих пен табиғаттың, тарихи шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттіліктің арақатынасы, сонымен қатар, тарих ғылымының гносеологиялық және методологиялық проблемаларын - қамтитын философиялық білім саласы.

111. ТӘҢІРШІЛДІК -табиғат діні, оған табиғат пен адамның бірлігін білдіретін, басты қағидалары - Тәңірге деген сенім, оны Көк-Космостың жоғарғы құдайы деп түсіну және ата-бабаны қастерлеу болып саналатын ежелгі тотемдік, анимистік, фетиштік түсініктер кіреді.

112. ТЕХНИКАФИЛОСОФИЯСЫ - қазіргі замандағы техника фе-номенін философиялық-методологиялық және көзқарастың зерттеу бағыты. Техника философиясы техникалық білімінің құрылымы мен динамикасын сараптау, техникалық ғылымдардың методологиясы проблемаларын, сонымен қатар, адамның шындықты техникалық игеруінің гносеологиялық және антропологиялық аспектілерін зерттейді. Қазіргі уақытта техника философиялық контексте кешенді, күрделі, көпаспектілі, қайшылықты құбылыс және адамзат өркениеті дамуының факторы ретінде карастырылады.

113. ТЕХНОЛОГИЯЛЬЩ ДЕТЕРМИНИЗМ - қоғамдық-эюномикалық құрылымдардың дамуындағы шешуші фактор - өндірістің техникалық және технологиялық жақтарын өзгерту деп тұжырымдайтын методологиялық ұстаным.

114. ТЕХНОФОБИЯ - техникалық іс-әрекеттер мен объектілердің жаттанған дүниесін адамның өз болмысына қауіп төндіретін құбылыс ре-тінде қабылдауын бейнелейтін ұғым.

115. ТРАНСЦЕНДЕНТАЛЬДЫҚ - таным мүмкіндіктерінің априортық (тәжірибеден тыс немесе тәжірибеге дейін) жағдайларына жататын.

116. ТРАНЦЕНДЕНТТІК - схоластикалық философияда туындаған термин, сезімдік тәжірибе шекарасынан шығатынның бәрін сипаттайды; Діни және метафизикалық таным пәні.

117. ТҰЛҒА - қоғамдық қатынастардағы индивид.

118. УАҚЫТ - материя болмысының жалпы формасы, атрибуты, бол-мыстың ұзақтығын және дүниедегі барлық материалдық жүйелер мен про-цестердің жағдайларының ауысу реттілігін білдіреді.

119. УНИВЕРСАЛИЗМ - жан-жақтылық, көпқырлылық, бәрін қам-тушы білім, тұтастыққа ұмтылу, универсумды тұтас ретінде қарастыратын, осы тұгастан жекені бөліп шығарып, түсіндіруге және ұғынуға тырысатын ойлау түрі.

120. ҰҒЫМ - ойлаудың логикалық формаларының бірі, ұғымда шына -дықтың заттары мен құбылыстары және олардың арасындағы байланыстар олардың жалпы және ерекше қасиеттерін анықтау арқылы жалпы түрде бейнеленеді.

121.ФАЛСАФА (грек сөзі философияның арабша айтылуы) - антикалық философиялық пайымдауды үлгі еткен араб ойшылдарының философиясы.

122. ФЕНОМЕН - мән ұғымымен байланысты және оған қарсы қой- ылатын ұғым. Шындықты мына түрде қарастырады: адам аңғал реализмнен ("заттарды көріп тұрмын") заттардың құбылысы (көрінісі) олармен бірдей еместігін түсінуге көшеді.

123. ФЕНОМЕНОЛОГИЯ (грек. Феномендер туралы ілім) – басын-

да философиялық пәндердің бірі, кейінірек идеалистік философиялы бағыт, философиялық сананы натуралистік ұстанымдардан (объект мен субъектіні бөліп тастайтын) арылтуға, философиялық сараптаудың өзіндік саласына - сананың өз актілері және олардың мазмұны туралы рефлексиясына жетуге, танымның, адамның өмір сүруінің және мәдениеттің бастапқы негіздерін. толық сипаттамаларын анықтауға ұмтылды.

124. ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯ - кең мағынасында адамның табиғаты және мәні туралы философиялық ілім. Философиялық антропология, тармағынасында, адамның және оның қатынастарының

өмір сүруімен және түсінілуімен байланысты күрделі, көптүрлі про- блемаларды қарастыратын философиялық білім саласы.

125. ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ГЕРМЕНЕВТИКА - бастапқыда (антика дәуірінен) бұл сөз мәтіндерді түсіндіру өнері дегенді білдірді. XX бастап

(М. Хайдеггер, Г. Гадамер, П. Анкер және т.б.) бұл терминм рухани мәдениет феномендерінің мәнін түсіну және игеру туралы философиялық ілім аталады.

126. ХАРИЗМА - адамның ерекше рухани қабілеттілігі, басқа ад дар оны игерудің жоне әсер етудің қарапайым адамдарда жоқ жаратылыстан жоғары, құдайы күші деп түсінеді.

127. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ - сапалық жаңа, бұрын ешқашан болмаған бірдеңе тудыратын қызмет.

128. ЭВРИСТИКА - анық емес жағдайларда проблемаларды ше негізгі пәні болып табылатын метод немесе методологиялық пән. Эври стиканың басты проблемасы - қайшылықтарды жою.

129. ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ (өмір сүру философиясы) - жалғыз нақты шындық ретінде адам болмысын танитын қазіргі заманғы иррациолистік

философиялық бағыт. Экзистенциализмнің жалпы қағидасы - адамның өмір сүруі индивидтің әлеуметтік өмір сүруімен салыстырғанда алғашқы.

130. ЭКСПЛИКАЦИЯ - дәл емес ұғымды дәлірек ұғыммен ауыстыру. Экспликация термині символдар мен шартты белгілерді бейнелеу үшін қолданылады.

131. ЭМПИРИЗМ (грекше еmрегіа - тәжірибе) - таным процесін тек сезімдік тәжірибемен (эмпирия) байланысты қарастыратын гносеологиялық бағыт, бүкіл ғылым, өмірлік тәжірибе және адамгершілік тәжірибеге

ғана негізделуі тиіс деп түсіндіретін методологиялық принцип.

132. ЭНТЕЛЕХИЯ (грекше еmtеlесһіа - аяқталу, жүзеге асу) -мүмкіндікті шындыққа айналдыратын белсенді бастау, ал шындық мүмкіндіктің болуын жүзеге асуға әкеледі. Аристотель энтелехияны затта жүзеге асатын форма деп түсінді және актуальдік іс-әрекет ретінде энергия деп атады. Мысалы. дененің өзгеріп-қалыптасуында жүзеге асатын энтелехия - жан.

133. ЭПИСТЕМОЛОГИЯ -- философияның бөлімі, онда таным та-биғатының проблемалары. білімнің шындыққа қатынасы, танымдық про-цсстің жалпы алғышарттары зерттеледі, оның ақиқаттылығының шарттары анықталады

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ МЕН

СҰРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ДАЙЫНДЫҚҚА АРНАЛҒАН

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУЛАР

Философия пәнінен практикалық сабақтардың мақсатылеқ

лекция сабақтарында алынған білімді бекіту, философияның түйінді мәсе -лелері мен тарихи дамуының негізгі кезеңдерінің ерекшеліктерін твор- честволық игеру, студенттердің ойлау және өз ойын ауызша жеткізе білу қабілетін дамыту.

Философия пәнінен практикалық-семинар сабақтары студент жұмы- сының ең басты көрсеткіштерінің бірі болып саналады, сондықтан сту- денттен мұқият дайындық, ыждағаттылық және үлкен жауапкершілік талап етіледі. Практикалық сабақтардың тақырыптары мен сұрақтары, дайындыққа қажетті оқулықтар мен түпнұсқалар тізімі философияның ОӘК не кіретін силлабустан табуға болады.

Студент әрбір сұрақ мазмұнын толық, жан-жақты ашуға, терең ұғынуға ұмтылуы тиіс. Бұл мақсатқа жету үшін оқулықтар мен Интернет матери- алдарын қолданумен шектелмей, әлемдік философиялық ой өкілдеріні еңбектерімен танысып, талдай білу қажет.

Студент талқыланып отырған сұрақтың мазмұнын ауызша және өзі дайындаған қысқаша конспектілерге сүйеніп баяндай алады. Қысқаша конспектілер тақырыпты есте сақтауға және жақсы ұғынуға көмектеседі Сұрақ мазмұнын оқулықтан оқып беру жауап болып саналмайды.

Семинар сұрағын баяндауда методикалық-техникалық, ІТ құралдарды схемалар мен слайдтарды қолдану тақырыпты тереңірек ұғынуға көмекте -седі және жоғары балл (тақырыптың презентациясы) алуға ықпал етеді.

Сабақ айтуға дайындық барысында өз ойын логикалық түрде, мазмұнды анық, айқын жеткізуге, шешен сөйлеп үйренуге басты назар аударған жөн.

Практикалық сабақтардың барлығына ортақ форма - студенттерді практикалық сабақ тақырыбының сұрақтарын талқылау процесіне түгел қатысуы, сабақтың еркін пікір алысу түрінде өтуі.

1 сабақ. Философияның мәні және мақсаты

1. Көзқарас жөне оның құрылымы

2. Философиялық көзқарастың ерекшеліктері

3. Философияның мәдениет жүйесіндегі орны

Әдебиет:

1. Ғабитов Т.Х. және басқалары. Философия. Алматы, 2004.

2. Қасабек А. Тарихи-философиялық таным. Алматы, 2002.

3. Кішібеков Д, Сыдықов Ү. Философия. Алматы, 2004.

Сабақтың мақсаты: философия ғылымының зерттеу объектісін анықтау, көзқарастың ерекше түрі болып табылатын философиялық көзқарастың ерекшеліктерін түсіну философияның мәдениет жүйесіндегі орнын және адам мен қоғам өміріндегі рөлін көрсету.

Философия пәні бойынша оқу багдарламасының жалпы құрылымына кіріспе болып табылатын бұл күрделі тақырыпты зерттеу барысында келесі аспектілерге назар аудару қажет:

Философия - адамзат білімінің ең ежелгі және қызықты салаларының бірі. Философия - даналыққа құштарлық және дүниені ерекше интеллек-туальдік меңгеруге талпыныс. Көзқарастың әлеуметтік-тарихи феномен және әлем мен ондағы адамның алатын орнына деген негізгі көзқарастарды қорыту ретіндегі мәні. Дүниеге көзқарастың негізгі типтері: мифологиялық, діни, өмірлік-тәжірибелік және философиялық.

Философиялық көзқарастың іргетасы - әлем және адамды ақыл мен білім тұрғысынан түсіну.

Философия - адамзаттың жалпы мәдениетінің ажырамас бөлігі және коғамның рухани өмірінің маңызды компоненті. Философияның рухани квинэссенция ретіндегі «мәңгілік» мөселелері.

2 сабақ. Қазақ дүииетанымынын негізгі ұғымдары

1. Қазақ дүниетанымы қалыптасуының алғышарттары.

2. Қазақ дүниетанымының негізгі категориялары: Адам, Дүние, Өмір, Араласу, Кісілік.

Әдебиет:

1. ЕсімҒ. Сана болмысы. 1-9 кітаптар. Алматы, 1991-2005.

2. Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. Алматы, 1994.

3. Нұрышева Г.Ж. Адам өмірінің философиялық мәні. Алматы, 2001.

2. Сегизбаев О.А. История казахской философии. Алматы, 2001.

Сабақтың мақсаты: қ азақ дуниетанымының қалыптасу ерекшеліктерін және негізгі категорияларын талдау.

Тақырыпты дайындау барысында келесі мәселелерді қарастыру қажет: Қазақ дүниетанымы қалыптасуының негізі - көшпенді өмір салты. Көшпелілікті отырықшы өркениет өміріндегі абсурд құбылыс деп евро-поцентристік тұрғыдан түсіндіруге сын. Көшпенді өмір салтының ерек-шеліктері. Табиғатпен үйлесімділік, мәнгі қозғалыс қалпында болу –

дамудың негізі. Көшпенділер шаруашылығының практикалық сипаты.

Көшпенді өмір салтының қазақ халқының адамгершіліп мен асқақ рухани мәдениетінің қалыптасуына ықпалы.

Адам - қазақ түсінігінде табиғатты және өзін өзгертуші субъект.

Дүние, Өмір - адам болмысының жоғары құндылығы, басқа құнды -лықтардың негізі және жалғыз мүмкіндігі.

Араласу қазақ халқы өмірінің мәні және барлық адамзат өкілдерімең бірлесе болмыс кешу тәсілі. Араласудың деңгейлері: қарым-қатынас келіп-кету, сіз-біздесу, араласу, іштесу.

Кісілік - адам жетілгендігінің жоғары деңгейі.

3 сабақ. Ежелгі Үнді және ежелгі Қытай философиясы

1. Ежелгі Үнді философиясының пайда болуы және даму кезеңдері.

2. Буддизм - адамгершіліктік-этикалық ілім.

3. Көне Қытай философиясының сипаттық ерекшеліктері.

4. Конфуцийшілдік және даосизм - Ежелгі Қытай философиясының негізгі ағымдары.

Әдебиет:

1. КішібековД., Сыдықов Ү. Философия. Алматы, 2004.

2. АлтаевЖ., Ғабитов Т. Философия және мәдениеттану. Алматы, 2001.

Сабақтың мақсаты: Ежелгі Үнді және Қытай философиясыны негізгі багыт-мектептерін, ұғымдарын игеру және белгілі ойшылдарының ілімдермен танысу.

Тақырыпты зерттеудің түйінді мәселелері:

Ежелгі Үнді қоғамының рухани мәдениеті мен философиялық ойының дамуындағы Ведалардың рөлі. Ведалардың бөлімдері: Самхиттер, Брахмандар, Араньяктар және Упанишадалар. Упанишадалардың фило-софиялық мазмұны. Ежелгі Үндінің ортодоксалды және ортодоксалды емес мектептері.

Азап - буддизмчің негізгі категориясы. Нирваня - болмыстың мәң өзгергіштігі туралы ақиқатты игеру және дүрыс өмір сүрудің принциптерін бұлжымай ұстанудың көмегімен азаптан құтылу. Жалпы Үнді философиясы мен буддизмнің дүниежүзілік маңызы.

Қытай философиясы: прагматикалық сипаты және өмірдің практикалық жағына бағытталғандығы. Ежелгі Қытай философиясының ескерткіштері. «Өзгерістер Кітабы». Қытай философиясының негізгі түсініктері дао, ци, жэнь, ли, у-вэй. Лао-цзы - даосизмнің негізін салушы. Лао-цзыдың этикалық және әлеуметтік-саяси көзқарастары. Доасизм философиясының ерекшеліктері.

Конфуций - Конфуций мектебінің негізін қалаушы. Ақсүйектерді құрметтеу, қоғамда қатал субординацияны талап ету - кейіннен Қытайдың ресми идеологиясы болып жарияланған конфуциандықтың негізгі ережелері.

4 сабақ. Антика философиясы

1. Милет мектебі мен Пифагор философиясындағы Алғашқы бастау проблемасы. Демокрит пен Левкипптің атомистикасы.

2. Софистер мен Сократ философиясындағы адам проблемасы.

3. Платон және Аристотель философиясы.

4. Эллинизм философиясы

Әдебиет:

1. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. Алматы, 1999.

2. Интернет: www.philosophy .rи

Сабақтың мақсаты: Философия ғылымының бастауы болып табы-латын көне Греция философиясының жалпы мазмұнын ашу, негізгі өкілдерінің көзқарастарын игеру.

Тақырыпты зерттеу барысында келесі аспектілерге назар аудару қажет:

Милет мектебі - антика философиясының пайда болу ошағы. Бардың Алғашқы бастауының іздеу. Фалес, Анаксимандр, Анаксимен ілімдері, олардың ортақ сипаттары. Пифагор, оның сан және өлшемдестік туралы ілімі. Демокриттің болмыс пен бейболмысты бөлуі: әлемде барлығы атом-дардан және олардың қозғалысынан тұрады.

Софистер даналықты ғана емес, адамгершілікпен шектелмей, іскерлі-ктен, мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарды атқару білуден тұратын асыл қасиетке үйретуші ұстаздар. Софистердің риторикасы. Протагор «Адам дегеніміз барлық заттардың: тіршілік етіп отырғандықтан тіршілік етіп отырған және тіршілік етпей отырғандықтан тіршілік етпей отырған

барлық заттардың өлшемі. Сократтың этикалық философиясы, адамгершіліктік ұғымдарды анықтау. Сократ: «асыл қасиет дегеніміз - білім, өмірдің мәні мәселесі, Сократтың өлімі мәнді өмір ретінде».

Платон мен Аристотель философиясы - грек философиясының ең биік Дамуы. Платонның «Идеялар» теориясы: әр түсінікке болмыс сәйкес.

Платонның жан туралы ілімі: жан өзінің денелік табиғатынан бұрын тіршілік етеді. Жетілген және әділетті, яғни идеалды мемлекет туралы ілім.

Аристотель: категориялар туралы; материя мен форма туралы; болмысты зерттеу Құралы ретінде логика туралы; адам жаны туралы; мемлекет туралы ілім.

Грек демократиясының б.д.д. IV ғ. соңындағы дағдарысы. Эллинистік

философиясының және оның негізгі ағымдары стоицизм мен эпикуризмнің пайда болуы. Стоицизм идеалдары - сабырлылық және тыныштық. Эпикур: рухани тұрақтылықтың гедонистік этикасы.

5 сабақ. Орта ғасыр философиясы

1. Орта ғасыр философиясы дамуының кезеңдері. Аврелий Августин және Фома Аквинский ілімдері.

2. Реализм және номинализм: универсалийлер проблемасы.

3. Әл Кинди, әл Фараби, ибн Сина, ибн Рушд перипатетизмі.

4. Әл Ғазали және арабтілді философиясының теологиялық дамуы.

Әдебиет:

1. Есім Ғ. Фалсафа тарихы. Алматы, 2000.

2. КішібековД., Сыдықов Ү. Философия. Алматы, 2004.

3. АчтаевЖ., Ғабитов Т. Философия және мәдениеттану. Алматы, 2001.

Сабақтың мақсаты: Орта гасырлардагы Батыс және Шыгыс фи-лософиясының ерекшеліктерін, зерттеу мәселелерін талқылау.

Семинар сұрақтарына дайындалу кезінде келесі аспектілерге назар аудару керек:

Орта ғасырлық христиандық философия: Інжілдің діни-философиялық идеялары және антика философтардың ілімдері ортағасыр христиан философиясының негізі ретінде. Оның дамуының негізгі кезеңдері: алғаш патристика және классикалық патристика, схоластика.

Августин Аврелий ілімі: Құдай туралы, екінші реалдылық ретінде дүние туралы және тағдыр туралы.

Фома Аквинский: Құдай болмысының бес дәлелі. Философияны діни ілім ретінде түсіну. Томизм - католицизмнің теориялық құралы. Реализм мен номинализм: универсалий табиғаты туралы пікірталас. У.Оккам: кезкелген танымның объектісі болып тек жеке табылады.

Ортағасырлық мүсылман философиясы. Философия тарихын зертте-удегі европоцентристікті жеңу. Мүсылман елдеріндегі мәдениет пен дін.

Әл Кинди және арабтілді философияның бастауы. Ибн Синаның таным теориясы. Ибн Рушд: дін, теология және философия; ақьшдың дінне басымдылығы. Латын аввероизмі.

Әл Ғазали: мұсылмандық теология. Ақиқатты іздеу, Аристотелизмді сынау, теология мен суфизмді татуластыру. Арабтілді философиясының маңызы, оның Европа философиясының дамуына әсері.

6 сабақ. Қайта Өркендеу философиясы

1. Антропоцентризм және гуманизм - Ренессанс филосо