2015-04-12
1006
22. Тұқым сапасы жөніндегі қүжаттарды атаңыз жене олардың толтырылу төртібі.
23. Тұқымның себу жарамдылығына түсініктеме беріңіз, оны қавдай анықтама (формула) бойынша есептейді?
24. Тұқымның салмақтық себу мөлшерін қандай төсілдермен анықтайды және олардың мәні.
ТАРАУ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕР
Аринов Қ.К., Шестакова Н.А., Гордеева Е.А., Основы семеноведения. Акмола, 1995.
Аринов К.К. Влиянме фракционирования на посевные качества семян яровой пшеницы. Вопросы агротехники зерновых культур в Северном Казахстане. Труды ЦСХИ. Т8, вып. 5, г. Целиноград, 1972.
Аринов К.К. Посевные качсетва и урожайные свойства семян пшеницы. Ж. Селекция и семеноводство, 1981, № 6.
Аринов К.К., Лазник Э.Ф. Семена, ТУР и урожай зерна твердой яровой пшеницы, Пути интенсификации производства зерна в Северном Казахстане. Труды ЦСХИ, г. Целиноград, 1987.
Аринов К.К., Гордеева Е.А. Семенная продуктивность яровой твердой пшеницы при орошении. Материалы научно-практической конферещии "Научные аспекты развития с.-х. в Северном Казахстане в новых условиях хозяйствования" г. Кокшетау, 1994.
Караміпук З.П., Муранец А.П., Аринов К.К. Вредоносность альтернариоза семян твердой пшеницы. // Вестник с.-х. науки Казахстана, 1987, № 2.
Межгосударственный стандарт. ГОСТ 12045-97. М., 1997.
Нургалиев А.Н., Сорокина Т.А., Аринов К.К. Вопросы семеноведения зерновых культур в Северном Казахстане. Целиноград, 1984.
Семена и посадочный материал сельскохозяйственных культур. М.: Изд-во стандартов, 1968.
Семена сельскохозяйственных культур. Официальные издания Госкомитета СССР по стандартам за 1972-1985 гг.
Семена сельскохозяйственных культур. Сортовые и посевные качества. Часть 1. М.: Изд-во ставдартов, 1991.
Семена сельскохозяйственных культур. Методы определения заселенности вредителями. Минск: ИПК стандартов, 1997.
Строна И.Г. Общее семеноведение полевых культур. М.: Колос, 1966.
II - ТАРАУ ЕКПЕ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ӨНІМІН
БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
(Ең жоғары мүмкін өнім алу үшін қарқынды технологияларды жасаудың теориялық негізі)
Бағдарламалаудың негізгі міндеті, біріншіден, әрбір дақылдың сыртқы ортаның факторларына (жылу, ылғал, қоректік заггар, жарық т.б.) қоятын талабын білу керек, екіншіден, реттелмейтін факторлармен қамтамасыз етілуіне қарай (жарық, жылу, ылғал) есіресе, өнімді шекгейтін факторлар бойынша егістіктің потенциалъды мүмкіндіктерш бағалауды үйренген жөн, үшішиіден, шектеулі факгор бойынша (қоректік заттар, агрофитоценоз қалыптасу) мүмкін өнімнің деңгейін есептеу негізіеде ең жоғарғы мүмкін өнім алуға бағытталған реттелетін факторлардың савдық мөнін анықтаған дұрыс.
Ғылым саласы ретінде өнімді бағдарламалаудың қойылған мақсатты шешуге арналған өзіндік төсілі бар, оның негізінде өсімдік тіршілігінің басты факторларын есептеудің тепе-теңдік (баланстық) төсілі алынған (күн радиациясы, ылғал, жылу, қоректік заттар элементгері ж.б.), басқаша айтқанда, жоспарланған өнім деңгейш алуды қамтамасыз ететін факторлар мен шаралар жиынтығы алынады.
Сонымен бағдарламалау тепе-теңдік (баланстық) тәсілмен нақты шаруашылық, танап жағдайывда екпе дақылдардың өнім деңгейін белгілеуді қарастырады, өсімдік тіршілігіне қажетті реттелетін факторларды оңгайландыруға (қоректік заттар, жапырақ беті ауданы т.б.), оған қоса реттелмейтін факгорларды барынша есепке алуды ескереді.
Өнімді бағдарламалау максимальды немесе потенциалъды өнім (ПӨ), нақты мүмкін өнім (НМӨ) жөне өндіріс жағдайында алынатын нақты өнім (НӨ) түсініктеріне ғылыми негіз береді, ПӨ-НМӨ-НӨ арасындағы сәйкессіздіктің себебін жөне осы көрсеткіштердің арасьшдағы алшақтықты азайту шараларын анықтайды.
Өнімді бағдарламалау (реттелетін жөне реттелмейтін фаггорларды бағалау, реттелетін факгорлармен өнім деңгейінің қажеттілігін есептеу) ретгелмейтін сыртқы факторлардың өсер етуін ескере отырып, төмендегідей негізгі параметрлер бойынша іс жүзівде жүзеге асады:
1. ФБР (фотосинтетикалық белсенді радиация) кірісі және ФБР пайдалану коэффициенті бойынша өнім деңгейін анықтау.
2. Аймақ шаруашылықтарының биоклиматтық көрсеткіжгерін есептеу жөне нақты топырақ-климат жағдайларына байланысты дақылдардың, сорттардың өнімді қалыптастыруының потенодальды мүмкіндіктерін анықтау.
3. Нақты жағдайға байланысты ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша өнім деңгейін анықтау.
Дақыддардың өсіру технология кескініне кіретін реттелетін факгорлар, төмендегідей көрсеткіштер бойынша жүргізіледі:
1. Тұқымның себу мөлшерін мүмкіндігінше аз шығындап егін жинау алдыңдағы қолайлы сабақ жиілігі арқылы, бағдарламаланған өнім деңгейін алу үшін, нақты жағдайда егістіктің фотосинтетикалық потенциальш жасау.Суармалы егіншілікте дақылдардың өсіп-даму кезеңіне байланысты жалпы суару жене суару мөлшерін, суару саны мен мерзімін есептеу.
2. Бағдардамаланған өніммен шығарылатын қоректік заттарды, топырақтың тиімді құнарлылығын жөне топырақтан минерадцы тыңайтқыштың қоректік заттарды шығару коэффициенттерін ескере отырып тьщайтқыш мөлшерін есегггеу.
3. Қарқынды технологияның барлық элементтерін ескере отырып, максимальды өнім деңгейін алуын қамтамасыз ететін шаралар жинағын жасау.
ТАПСЫРМА
1. ФБР кірісі бойынша өртүрлі екпе дақылдардың өнім деңгейін анықтау өдістемесін меңгеру.
2. Екпе дақылдардың өртүрлі өнім деңгейіне ФБР коэффициентін (ФБР-дің ПӘК) есептеу өдістемесін меңгеру.
3. Егістіктің фотосинтетикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездің таза өнімін (ФТӨ) есептеу өдістемесін меңгеру.
Жоспарланган өнім шамасын фотосинтетикалық белсенді радиация (ФБР) кірісімен есептеу.
Өсімдік биомассасындағы органикалық заттардың 90-96% фотосинтез процесівде түзіледі, совдықтан өнімді бағдарламалау төсілі егістіктің фотосинтетикалық қызметін оңтайлаңцыру арқылы іске асады.
Есеіггеулер тепе-теңдік (баланс) қүрастыруға негізделген, оның бір жағына бір өлшем алаңға түсетін ФБР (кірісі), екінші жағына алаңға жинақталған биомасса өніміндегі энергия мөлшері жазылады (шығысы).
Солтүстік Қазақстанда ФБР кірісінің шамасы температураеы +5°С-дан жоғары болған кезенде 14,4-15,1 млрд КДж/га, температурасы 10°С-дан жоғары болған кезенде -12,4-12,9 млрд ҚЦж/га, ал оңгүстік Қазақстан облыстарында олар тиісінше 18,2-18,9 жөне 16,6-16,9 млрд КДж/га, Мысалы, Төжікстанның алқаптарывда бүл көрсеткіштер 28,2-29,7 жөне 20,1-20,9 млрд КДж/га жетеді. Қазақстанның үш пункттерінде - Астана, Алматы және Қостанай - орташа айлық ФБР кірісі 14-кестеде келтірілген.
14- кесте Қазақстанның үш жерінде жылы кезендегі ФБР (млрд КДж/га) көрсеткіші
| Айлар | Астана | Қостанай | Алматы |
| Сәуір | 2,3 | 2,3 | 2,4 |
| Мамыр | з,о | 3,1 | 3,3 |
| Маусьм | 3,3 и | 3,3 | 3,4 |
| Шілде | 2,9 | 3,3 | 3,9 |
| Тамыз | 2,6 | 2,6 | 2,9 |
| Қыркүйек | 1,9 | 1,7 | 2,1 |
| Қазан | 1Д | 0,9 | 1,6 |
ФБР кірісі бойынша потенциальды өнімді есепгеу мьшадай тәртіппен жүргізіледі: Дақылдардың өсіп-жетілу кезеңінің нақты *гізақтығы белгіленеді, содан кейін ай сайынғы ФБР көрсеткіштерінің Шынтығы анықталады.
Құрғақ заттар өнімінде жинақтаған энергияның шамасы (Оө) 'еіына анықтамамен есептеледі: «] Оө=Өқ*Қ
Мнвда Өқ - құрғақ биомасса өнімі, кг/га;
Қ - құрғақ биомассаньщ калориялығы, КДж
Бірқатар екпе дақылдардың калориялығы 15-кестеде келтірілген. иомасса калориялығы шамамен есептеу үпіін оның 1 кг-да 16,76 103 Щж бар деп альшады.
Дәнді дақылдармен жинақталған энергияны анықтағанда сабан Өнімін астық өнімінің 1,0:0,8-1,0 қатынасындай деп есептейді. Егер
«ептеулерде тамыр
15-к е с т е Екпе дақылдардың 1 кг құрғақ биомассасының калориялығы,
ҚДж, орташа
| Дақылдар | Өсімдік мүшелері | |||
| бүтін өсімдік | негізгі өнім | қосалқы өнім | тамыр жүйесі | |
| Бидай,арпа, сұлы және т.б. | ||||
| Асбұршақ, ноқат, ноғатық жөне т.б. | ||||
| Жоңышқа жөне т.б. бұршақ тұқымдастар | ||||
| Еркекшеп және т.б. 1 астық тұқымдастар | ||||
| Біржылдық шөптер | ||||
| Жүгері жөне т.б. сүрлемдік дақылдар | ||||
| Мал азықтық тамыр жемістілер |
жүйесінің массасын ескеру қажет болса, онда ол дөнді дақылдармен біржылдық шөптерде жер беті массасының 20-30%, көпжылдық шөптерде 65-100% деп есептеледі. Тепе-теңдікгің (баланстың) шығыс пен кіріс бөлігі мьшадай:
Офбр * Кфбр = Өқ * Ққ * 100,
Мұнда Рфбр - өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіңцегі ФБР кірісі, КДж/га; КфБР - ФБР пайдалану коэффициенті (ПӘК); Өқ- абсолют құрғақ биомассасы енімі, кг/га; Ққ ~ Құрғақ заттың калориялығы, КДж.
Сондықтан, баланстан кіріс белігі дақылдың өсіп-жетілу кезеңіндегі және оны егістікпен пайдалануын ескере отырып 1 га келетін ФБР түсуі (КДж), шығыс бөлігі 1 га егістікге өсімдіктер биомассасы мен жинақталған энергия мөлшері (Өқ * Ққ) (Кдж).
Мұндай жағдайда өнім деңгейін баланстан шығарып мынадай анықтамамен есептеуге болады:Егістікгегі ФБР-дің пайдалану коэффициенгін (Кфбр) нақты, немесе жобаланған өніммен баланстық анықтаманы түрлендіріп есептеуге болады:
Солтүстік Қазақстанның өндіріс жагдайында Кфбр шамасы (ФБР-дің ПӘК) орта есеппен өртүрлі дақылдарда 0,3-1,0% құрайды, тек қана суармалы жерлерде бүл көрсеткіш 1,5-2,5%-ға жетеді.
Барлық егістіктерді ФБР-дің ПӘК бойышпа АА.Ничипорович төмендегідей топтарға бөлді: әдетте байқалатындары — 0,5-1,5%; жақсылары - 1,5-3,0%; рекордтылары — 3,5-5,0%; теориялық мүмкіндері — 6,0-8,0%.
Есептеулерді жүргізгенде дөнді дақъгадардың ылғалдылығы (астықтың) 14%, көпжылдық және біржылдық шөптердің жасыл балаусасында 65-80%, ал пішенінде 16%, жүгері, шай жүгері, күнбағастың жасыл балаусасының ыжалдылығы 75-85% деп алынады.
Егістіктің фотосинтегикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездщ таза өнімділігін (ФТӨ) есептеудің әдістемесі. Екпе дақылдардың қолайлы жапырақ бетінің ауданы 35-40 мың м2/га деп есептеледі, алайда дақылға жөне ылгалдану жагдайларьша қарай бл көрсеткіш Солтүстік Қазақстанда 9-15 м2/га-дан (суарылмайтьш жерлер, денді дақылдар, еркекшөп) 30-40 мың м2/га-га дейін (жүгері) өзгереді, суармалы жерлерде 60-120 мың м2/га (жүгері, жоңышқа) оның үстінде жапырақ беті ауданы үлкен егістіктерде өдетге айтарлықтай жоғары өнім қалыптасады, дегенмен егістіктің фотосинтетикалық қызметін фотосинтетикалық потенциал (ФП) мен фотосингездің таза өнімін (ФТӨ) есептеп барып анықтауға болады. ФП белгілі бір уақыттағы жапырақ ауданы қызметінің ұзақтығын сипатгайды (тәулік м).
ФП=Жб«Т,
Мұнда, Жб - жапырақ беті, мың м2/га; Т - кезеңнің ұзақтыға, тәулік.
Фотосинтетикалық потенциал ерте пісетін сорттар мен дақылдарда 2,0-2,5, ал кеш пісетіндерінде 2,5-3,0 млн м2 тәулік қолайлы деп есептеледі.
Фотосинтездің таза өнімділігі (ФТӨ) тәулігіне 1м2 жапырақ беті ауданымен қанша абсолют құрғақ зат жинақталатынан сипаттайды. Есеіггеу мына анықтамамен жүргізіледі:,
мұнда Ві — алдынғы анықталған өнім массасы, г/м; кейінгі анықталған өнім массасы, г/м2;
Т- кезеңінің ұзақтығы, тәулік (күн).Қаралып отырған уақыттағы жапырақ беті
ауданының орташа көрсеткіші жапырақ ауданының жұмыс істеген уақытына көбейтілген (ФП) м2/тәулік.
Тексеру сұрақтары
1. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін бағдарламалау туралы түсінік. Бағдарламалаудың теориялық негізі, ғылымның зерзаттары мен төсіддері.
2. Шатилов И.С. жөне Каюмов М.К. тұжырымдамасы бойынша өнімді бағдарламалаудың негізгі үстанымдарының мөні.
3. ФБР туралы түсінік. Әр географиялық нысан бойынша әр түрлі ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-даму кезеңіне ФБР есептеу өдістемесі.
4. Егістікгердің пайдалы әсер коэффициентін есептеу әдістемесі (Кфбр).
5. Белгілі ФБР бойынша потенциальды өнімділікті анықтау өдістемесі.
6. Әр түрлі мал азықтық дақылдардың калориялығының орташа көрсеткіштері және калория туралы түсінік.
7. Егістіктердің пайдалы өсер коэффициентіне (Кфбр) байланысты өнім деңгейін қалыптастыру мүмкіншілігі жоне егістіктерді ФБР пайдалану коэффициенті бойынша топтастыру (А.А. Нигипорович бойынша).
8. Фп және ФТӨ туралы түсінік, оларды есептеу өдістемесі.
9. Өсірілетін дақылдардың жапырақ беттерінің аумағы, ФП және ФТӨ, олардың өр түрлі топырақ-климат жағдайывдағы оңтайлы мәндері. Бүл керсеткіштердің қоршаған орта жағдайьша төуедділігі.
БИОКЛИМАТТЫҚ КӨРСЕТКІШТТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ НАҚТЫ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЖӘНЕ СОРТТАРДЫҢ ӨСІРУ МҮМКІНШІЛІГІ МЕН ПОТЕНЦИАЛЫН АНЫҚТАУ. ТАПСЫРМА
1. Белгілі аймақтың биоклиматтық көрсеткіштерін бағалау өдістемесін меңгеру.
2. Аймақтың биоклиматтық бағалауын жүзеге асыруының негізгі көрсеткіштерін оқып үйрену жөне бүл көрсеткіііггердің негізгі параметрлері.
3. Белгілі топырақ-климат жағдайларында дақыддар мен сорггардың өсіру мүмкшшілігін және потенциалын бағалау өдістемесін меңгеру.
Өнімді бағдарламалауды іске асыру үшін шаруашылықтың биоклиматтық жағдайын бағалау өте қажет, бүл жағдайда маңызды деп келесі көрсеткіштерді есептеуге болады: түсетін жауын-шашьш мөлшері жөне олардың жыл бойы бөлінуі; орташа төуліктік температура жиынтығы; ауаның орташа тәуліктік температурасы 0°, +5°,+10°, ауысу күндері жөне бұл кезеңнің ұзақтығы; көкгемде-бірінші, күзде-сощы бозқырау түсетін күндері және аязсыз кезеіщің үзақтыгы; дақылдар мен сорттардың бүл көрсеткіштерге қоятьш талабы жөне тағы да басқа көрсеткіштер. Сонымен қатар тиімді қүнарлығы бойынша топырақты бағалау және осы көрсеткіш бойынша нақты мүмкін өнімді есептеу жатады. Қазақстанның орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері далалы және орманды-дадалы аймақтарда 250-ден 335 дейін, таулы аймақтарда 450-дан 560 мм дейін ауытқып, шөл аймақтарында 100-150 мм дейін төмендейді (16-кесте).
16-кесте* Қазақстанның бірқатар аудандарында түсетін орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері және онын жылы кезең айларында бөлінуі (мм)
| Аудандары (пункттері) | Жылдық ылғал мөлшері | Оның ішінде жылы кезеңде (IV-X) | Оның ішінде айлар бойынша | |||||||||||||||
| IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | ||||||||||||
| Петропавл | ||||||||||||||||||
| Қостанай | ||||||||||||||||||
| Арқалық | ||||||||||||||||||
| Көкшетау | ||||||||||||||||||
| Астана | ||||||||||||||||||
| Павлодар | ||||||||||||||||||
| Қарағанда | ||||||||||||||||||
| Орал | ||||||||||||||||||
| Семей | ||||||||||||||||||
| Өскемен | ||||||||||||||||||
| Қызыл-Орда | ||||||||||||||||||
| Шымкент | ||||||||||||||||||
| Тараз | ||||||||||||||||||
| Талды-Қорған | ||||||||||||||||||
| Алматы | ||||||||||||||||||
| 17-кесте | +5°,+100,+15°-тан жоғары температура кезеңдеріндегі орташа тәуліктік температура жиынтығы | |||||||||||||||||
| Аудандар | Температура жиынтығы "С, жоғары | |||||||||||||||||
| пункттер | 0и | +5и | + 10° | + 15° | ||||||||||||||
| Петропавл | ||||||||||||||||||
| Қостанай | ||||||||||||||||||
| Арқалық | ||||||||||||||||||
| Көкшетау | ||||||||||||||||||
| Астана | ||||||||||||||||||
| Павлодар | ||||||||||||||||||
| Қарағанда | ||||||||||||||||||
| Орал | ||||||||||||||||||
| Семей | ||||||||||||||||||
| Өскемен | ||||||||||||||||||
| Қызыл-Орда | ||||||||||||||||||
| Шымкент | ||||||||||||||||||
| Тараз | ||||||||||||||||||
| Талды-Қорған | ||||||||||||||||||
| Алматы | ||||||||||||||||||
'Ескерту: 16-23 кесте "Справочник агронома" Кайнар. А-Ата, 1985 кітабында мазмүндалған жадығаттар бойынша құрастырылған.Кестеде түсетін жауын-шашын мөлшерінің жыдцық кезеңдері мен айлары бойышпа көпжылдық орташа көрсеткіштері келтірілген, ол дақылдардың өсу-даму кезеңінде ылғалмен қамтамасыз етілуін бағалауға мүмкіншілік береді.
Республикамыздың солтүстік облыстарында 0°С жоғары температура жиынтығы 2415°-тен 2800°-қа дейін ауытқиды және оңгүстікте 3526°-тен 4511°-қа дейін, +5°С жоғары тиісінше 2300-2700°С және 3400-4400°С жөне +10°С жоғары 2080-2400°С жөне 3200-4065°С (17-кесте).
Ауылшаруашылық дақылдарының жылуға қажеттілігін салыстыра отырып өртүрлі пісу тобына жататын дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігіне қорытынды жасауға болады.
18-кесте 55 ендік градусында ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-даму кезеңінде жылуға қажеттілігі
| Дақылдар | Сорт, буданның пісу тобы | Белсенді температура жиынтығы, °С |
| Жаздық бидай | ерте пісетін | 1200-1400 |
| (жұмсақ) | орташа пісетін | 1300-1500 |
| кеш пісетін | 1450-1700 | |
| Жаздық бидай | орташа пісетін | 1400-1500 |
| (қатш) | орташа пісетін | 1500-1600 |
| кеш шсетш | 1600-1700 | |
| Арпа | ерте пісетін | 950-1250 |
| орташа пісетін | 1200-1350 - | |
| кеш пісетін | 1300-1450 | |
| Сұлы | ерте пісетін | 1000-1250 |
| орташа пісетін | 1250-1450 | |
| кеш пісетін | 1400-1550_, | |
| Тары | ерте пісетін | 1400-1570 |
| орташа пісетін | 1600-1675 | |
| кеш пісетш | 1700-1875 | |
| Қарақұмық | ерте пісетін | |
| орташа шсетш | ||
| кеш пісетін | ||
| Жүгері* | ерте шсетш | |
| орташа шсетш | ||
| кеш тсетін | 2900-3000 | |
| Шай жүгері | ерте пісетін | 2000-2200 |
| орташа пісетін | ||
| кеш пісетін | ||
| Күнбағыс | ерте пісетін | |
| орташа пісетін | ||
| кеш пісетін | ||
| Мақта | өте ерте шсетш | |
| ерте пісетін | ||
| орташа пісетін | ||
| орташа кеш пісетін | ||
| кеш пісетін | ||
| Май бұршақ | өте ерте шсетін | 1700-1900 |
| орташа пісетін | 2500-2800 | |
| кеш пісетін | 3000-3200 |
Сорттардың пісу тобына байланысты белсенді температура жиынтығының қажеттілігі (астықтьщ І-тобына +5°С жоғары) 950 градустан 1700°-қа дейін ауытқиды (18-кесте), ал жылу сүйгіш, дақылдарға белсенді жиьнтық температурасы +10°С-тан жоғары басталатьшдар, ал мақтаға +15°С-тан жоғарыларға тиісінше 2200-3000 С жене 2900-4000°С.
