Бес танапты

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер

2 жаздық бидай 2 жаздық бидай

3 жаздық бидай (тары) 3 жаздық бидай

4 жаздық бидай 4 жүгері

5 мал азықтық дақылдар 5 жаздық бидай

(қаракұмық)

(арпа, сұлы)

Бес танапты (көп жылдық шөптер шықпа танабы)

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер

2 жаздық бидай

3 жаздық бидай (тары, қарақұмық)

4 жаздық бидай

5 көп жылдық шөптер (шықпа танап)

Төрт танапты

1 таза немесе ықтырмалы сүрі жер 1 таза кемесе ықтырмалы

2 жаздық бидай 3 жаздық бидай 4 арпа

2 жаздық бидай

3 жаздық бидай (тары)

4 жаздық бидай

Үш танапты

1 таза сүрі жер 1 таза сүрі жер

2 жаздық бидай 2 жаздық бидай

3 жаздкқ бдцзй 3 мал азықтық дақылдары (арпа,сұлы)

Топырақ қорғайтын ауыспалы егістер

Өсімдіктердің қалдықтары аз болуына байланысты, жеңіл топырақтардың құнарлығы төмен болатын ауыспалы егістерде, жазықтілгіштермен өңдеуге қарамастан жел эрозиясының, ал егіс беткейлерде су эрозиясының қауіптілігі байқалады. Сондықтан осындай танаптарда арнайы сүрі жерді және дақылдарды жол-жолмен орналыстырып, арнайы топырақ қорғайтын ауыспалы егістер игеріледі.

31 кесте

Дақылдарды және сүрі жерді бесм танапты топырақ қорғайтын ауыспалы егісте орналастыру

№	Тақ жолақтар	Жұп жолақтар
	Сүрі жер Жаздық бидай Жаздық бидай, күзде кеп жылдық шөптер орылған егістің үстінен себу	Үшінші жылғы көп жылдық шөптер Төртінші жылғы көп жылдық шөптер_ Бесінші жылғы көп жылдаіқ шөптер шөпке шабылғаннан кейін жартылай сүрі жер бойынша өндеу
	Бірінші жылғы көп жылдық шөптер	Көп жылдық шөптер қыртысының үстінен жазық бидайды себу
5	Екінші жылғы көп жылдық шөптер	қыртыстың үстінен жаздық бидайды себу

Осы ауыспалы егістің ұзақтығы он жыл. Дақылдардың және сүрі жердің жолақтары бойынша орналасу тәсімі 29 суретте көрсетілген.

Азықтілгіштермен өндеуге қарамастан жел эрозиясының, ал егіс су эрозиясының қауілтілігі байқалады. Сондықтан осындай танаптарда арнайы сүрі жерді және дақылдарды жол-жолмен (жолақтап) орналастырып, арнайы топырақ қорғайтын ауыспалы егістер игеріледі (31- кесте).

Айналымы он жылдық 5 танапты топырақ қорғайтын

ауыспалы егістің айналым кестесі

Тан ЖЫЛДАР ап

...
I	Сүрі танап Шөп 3- жыл	Бидай Шөп 4-жыл	Бидай Шоп 5-жыл	Шөп 1-жыл Бидай	Шөп 2-жыл Бидай	Шөп 3-жыл Сүрі танап	Шөп 4-жыл Бидай	Шөп 5-жыл Бидай	Бидай Шоп 1- жыл	Бидай Шөп 2-жыл
II	Бидай Шөп 4- жыл	Бидай Шөп 5-жыл	Шөп 1- Жыл Бидай	Шөп 2- жыл бидай	Шөп 3- жыл Сүрі танап	Шөп 4-жыл Бидай	Шөп 5-жыл Бидай	Бидай Шөп 1-жыл	Бидай Шөп 2- жыл	Сүрі танап Шөп 3 жыл
III	Бидай Шөп 5- жыл	Шөп 1-жыл Бидай	Шөп 2- Жыл Бидай	Шөп 3- жыл Сүрі танап	Шөп 4- жыл Бидай	Шоп 5- жыл Бидай	Бидай Шөп 1- жыл	Бидай Шөп 2- жыл	Сүрі танап Шол 3- жыл	Бидай Шөп 4-жыл
IV	Шөп 1 – жыл Бидай	Шөп 2- жыл Бидай	Шот 3- жыл Сүрі	Шеп 4- жыл Бидай	Шш 5- жыл Бидай	Бидай Шөп 1- жыл	Бидай Шоп 2 -жыл	Сүрі танап Шоп 3- жыл	Шоп 4-жыл	Шоп 5- жыл
V	Шөп 2 жыл Бидай_	Шөп 3-жыл 1 Сүрі танап	Шөп 4-жыл Бидай	Шоп 5- жыл Бидай	Бидай Шөп 1 -жыл	Бидай Шөп 7~- жыл	Сүрі танап Шөп 3- жыл	Бидай Шөп 4- жыл	Бидай Шоп 5- жыл	Шөп 1- Жыл Бидай

Шартты белгілер: Ш-1, Ш-2, Ш-3, Ш-4, Ш-5 – көп жылдық шөптер

29 сурет. Топырақ қорғайтын бес танапты ауыспалы егіс.

Мал азықтық ауыспалы егістер.

Мал азықтық ауыспалы егістер дақылдардың түр орналасу орнына және пайдалану мақсатына байланысты маңындағы және жайылым-пішен шабатындарға бөлінеді. шаруашылық қора-қопсыларының маңындағы мал ауыспалы егістерде сүрлемдік және мал азықтық дақылда, біржылдық шөптердің егістері орналасады, ал шабатын ауыспалы егістерде көбінесе көп жылдық шөптер басьш болады.

Екі танапты

1Сүрлемдік жүгері 2Арпа

1Сүрлемдік жүгері (4-5 жыл)

2Көпжылдық шептер (4-5 жыл)

Үш танапты

1Сүрлемдік жүгері 2Арпа 3Сүлы

1Сүрлемдік жүгері (біржылдық шөптер) 2Арпа 3Мал азыктық тары 4 Арпа

Төрт танапты

1 Сүрлемдік жүгері 1 Сүрлемдік жүгері

(бір жылдық шөптер)

2Арпа 2 Арпа

3 Мал азықтық тары 3 Сұлы

4 Арпа 4 Көп жылдық шөптер
(шықпа танап)

Жел эрозиясына күшті ұшырайтын топырақта алты танапты жайылым-пішен шабатын ауыспалы егістер қолданылады.

1. 2/3 бөлігі сүрі жер (алқаптың ені 30 м)+1/3 белігі көп жылдық шөптер (алқаптың ені 10 м)

2.2/3 бөлігі бір жылдық шөптер + 1/3 бөлігі көп жылдық шөптер (шөп шабылғаннан кейін жартылай пар түрінде ендеу.

3.Үшінші жылдан бастап көпжылдық шөптер өсіріледі жылдары.

Бұл ауыспалы егістің игеруі осындай тәсім жүргізіледі (30- сурет),

30 сурет. Жел эрозиясына күшті ұшыраған жерлерде жайылым-пішен шабатын ауыспалы егісті жүргізу тәсімі.

Көпжылдық шөптердің егістерін 6 танапқа бөледі. Бірінші жылы басыңқы желге көлденең бір танапты ені 30 және 10 м алқаптарға бөледі. Кең алқаптарды сүрі жер түрінде өндейді, ал жіңішке алқаптарда шөп жамылғысын бұрынғы күйінде сақтайды. Келесі жылы сүрі жер алқаптарына біржылдық шөптер егіледі, ал буферлік алқаптарда (10 м) шөп шабылған соң жартылай сүрі жер түрінде өндейді. Күзде бір жылдық шөптердің өнімін жинағаннан соң танап өндеусіз көпжылдық шөптермен егіледі (еркек шөп).

Республиканың онүстігінде суармалы егіншіліктегі ауыспалы егістер

Күріш ауыспалы егістері.

Бұл ауыспалы егістердің ерекшелгі бұл ауыл шаруашылық дақылдардың саны шектеулі және күрішті танаптарда үстінен су көлкіп өсіру болып табылады. Топырақта аэробты жағдайды жасау үтін қуыспалы егіске отамалы дақылдарды қосудың маңызы өте зор. Топырақтың физикалық қасиеттерін жақсы деңгейде сақтау және күрішті қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін күрішті ауыспалы егістерге көп жылдық шөптерді арқылы жеткізіледі, бұл көбінесе беде және жоңышқа.

Тегістеу жұмыстарын жургізу үшін танапты екпе сүрі. ретінде қалдырады (агромелиоративтік танап), оның жартысы күзде күріштің өнімін жинаған соң бір жылдық, тұқымдас дақылдардың қоспасымен сеуіп тастайды (ас бұршақ және сиыр жоңышқа), ал танаптың екінші жартысында көктемнен бастап жаздың ортасына дейін тегістеу жұмыстары жүргізіп, топырақты жартылай сүрі жер түрінде өндейді. Бұршақ дақылдарының өнімдерін жинаған соң танаптың бұл бөлігің тегістейді, ал жартылай сүрі жер болған екінші бөлігінде бұршақ дақылдарды сеуіп, олардың өнімін жинаған соң бүкіл танап бұршақ тұқымдас шөптердің қоспасымен себіледі. Шөптерді екі рет шабады: күзде және көктемде. Екінші рет шапқаннан кейің танапта күріш себіледі.

Күріш ауыспалы егістері

Төрт танапты 1 Беде 2 Күріш 3 Күріш 4 Күріш

Үш танапты

1Екпе сүрі жер

2Күріш

3Күріш

Бес танапты

1 Екпе сүрі жер

2 Күріш

3. Отамалы дақылдар

4.Күріш

3 Күріш

Жеті танапты

1Беде 1 Екпе сүрі жер
(агромелиоративтік

2Беде 2 Күріш

3Күріш 3 Күріш

4Жоңышқа 4 Жоңышқа

5Екпе пар (агромелио- 5 Жоңышқа

ративтік таная)

6Күріш 6 Күріш

7Күріш 7 Күріш

Мақсатаның ауыспалы егістері

Мақтаға ең жақсы алғы егісі екі жылдық жоңышқаның егістері болып табылады. Ауыспалы егісті тиімді пайдалану үшін мақтаның үш-төрт жыл бойы және одан да ұзақ қайталама егістерін қолдануға болады.

1 Құнарлығы жоғарғы топырақтарда:

Он танапты

1 Жоңышқа 1-2 Жоңышқа 1-2 Жоңышқа

2 -4 Мақта 3-10 Мақта 3-6 Мақта

5 Жүгері 7 Жүгері

6 -10 Мақта 8-10 Мақта

2 Құнарлығы төмен топырақтарда:

Тоғыз танапты

1-2 Жоңышқа

3-6 Мақта

7 Жүгері

8-9 Мақта