2015-04-06
770
Бірақ, Августиннің ойынша, сенім ақыл-оймен қайшылыққа келмеуі керек. 2 ғасырда өмір сүрген ТертуАлианның: «Сенемін, өйткені абсурдты» (credo guia absurdum), яғни ақыл-ойға сыймайды, қарсы келеді», - деген пікірін Августин қабылдамайды. Керісінше, ой елегінен өткізілмеген сенім - сенім болмайды. Ақыл-ой арқылы адам өзінің Құдайға деген сенімін әрі қарай нығайтуы керек. Сонымен сенім мен ақыл-ой, зерде бірін-бірі толықтырады. «Сенемін түсіну үшін», «Түсінемін сену үшін» деген көзқарасқа жол ашылады.
Августин «Сені шақырамын, Құдай - ақиқат, сенде, сенен, сенің арқаңда барлық ақиқат - ақиқат. Құдай - дана, сонымен, содан, сол арқылы даналыққа жететіндер жетеді. Құдай - зерделі сәуле, сонымен, содан, сол арқылы қайсыбір зерделі сәуле жарқырайды», - деп толғанып айтады.
Августинді адам мәселесі өзінің жалпылығымен емес, керісінше, нақтылығымен қызықтырады. «Мен өзім өзіме үлкен мәселеге айналдым», - дейді ойшыл. «Мен өзімдегі барды қамти алмаймын», - деп ол қынжылады. Өзінің «Сыр шерту» деген еңбегінде Августин еш нәрсені жасырмай, өзінің жан дүниесін толығынан сыртқа шығарады, өз ішіндегі талай қайшылықтардың қаншама зардап әкелгенін, соларды шешу жолында қалайша Құдайды мойындағаны жөнінде айтады.
Августин адамның терең қайшылығын оның еркінен көреді. Ол Құдайдың еркімен көп жағдайда сәйкес келмейді. Осы қайшылықты аңғару адамның өзінің «Менін» ашуға көмектеседі. Августинге Христиан дініндегі құдайдың үш кейіптігі зор әсерін тигізді. Егер адам Құдайға ұқсатып жаратылған болса, онда оның тұлғасында осы үштікті табу керек. Олар - біздің өмір сүріп жатқанымыз, болмысымыз, біз өмірді сүйеміз. Және біз айнала қоршаған ортаны танып-біле аламыз. Сонымен өмір сүру, білу, сүю - адам болмысының үш жағы, олай болса, біздің жан-дүниемізде Құдай бейнеленеді.
Августин философиясында ақиқат - жан-дүние мен Құдайды бір-бірімен қосатын ұғымдардың бірі. Таным үрдісі түйсіктерден басталады. Қоршаған заттар біздің сезімдерімізге өзінің әсерін тигізеді, ал жанымыз олардың бәрін белгілі бір тәртіпке келтіріп, заттың қабылдануына әкеледі.
Ал ақыл-ойға келетін болсақ, ол диалектикалық жолмен жүреді. Мысалы, «Егер дүниеде 4 стихия болса, ол 5 емес; Егер күн біреу болса, ол екі емес; Бір жан-дүниені алсақ, ол өліп, сонымен қатар тірі болмайды. Бір адамды алсақ, ол масайрап, сонымен қатар бақытсыз бола алмайды». Августиннің айтуынша, сезімдік Дүние бізді тұрақтылыққа әкелмейді, ол өне бойы өзгереді. Адамның денесі де өзгерісте, ал ақыл-ой - тұрақты. Олай болса, «ақыл-ой» дегеніміз - жан-дүниенің жанары мен жүзі, сол арқылы ол ешқандай дененің көмегінсіз ақиқатты көре алады.
Айнала қоршаған заттарды көру үшін күннің сәулесі керек; Сол саяқты ақиқатқа жету үшін ерекше сәуле түсу керек. Ол үшін Құдай идеясы керек. Онда танымның 3 бастауы бар. Ол - оның өмір сүріп жатқандығы, тануға-білуге болатындығы және соларды біліптанылатын қылатындығы.
Августиннің ойынша, Құдай мен ақиқат - тең. Бірақ олардың арасында, сонымен қатар айырмашылық та бар. Ақиқат - Құдайдың ойы. Бұл арада бізге Платонның «Идеялар әлемі» есімізге келеді. Тек қана Августиннің идеялары Жаратушының дүниені тудырар алдындағы ойлары ретінде түсініледі.
Сонымен Құдайда ойлау заттардан ерте, ал адамдарда заттардан кейін жүреді. Енді, міне, біз Августиннің Құдай ұғымына тікелей жетіп қалдық.
Августин христиан философиясында Құдай болмысының 3 дәлелдеуін ұсынады.
Бірінші дәлелдеуде ол Дүниенің жетілгендігін ұсынады. Дүние қаншалықты әртүрлі және өзгерісте болғанменен, ол хаос емес, онда тәртіп, әсемдік бар. Дүние ешқандай сөзсіз-ақ бізге Жаратушыны, оның құдіретті күшін көрсетіп тұрғандай.
Екіншіде бүкіл адамзаттың Құдайдың болмысы жөніндегі келісімі, оны мойындауы, көнуі жатыр. «Құдайдың Дүниедегі билігін, адамның ақылы болса, аңғармайтын адам жоқ. Егер біз аз-мұз табиғаты бұзылған адамдарды есептемесек, қалған бүкіл адамзат Құдайдың болмысын мойындайды».
Үшінші Дәлелдеу игіліктің баспалдақтық табиғатынан шығады. Ең соңында біз ең жоғарғы игілікке - Құдайға келіп тірелеміз.
Расында да, Дүниеде тегіс дала бар. Соқпақтар, таулар бар. Дүниеде бір зат әсем, ал екіншісі одан да әсем, бір зат пайдалы, ал екінші зат одан да пайдалы. Ал олардың бәрін салыстырып анықтау үшін, біз еш нәрсемен салыстырылмайтын өзіне-өзі тең, таза игілікті қажет етеміз, ол - Құдай.
Сонымен Болмыс, Игілік, Ақиқат - Құдайдың мән-мағыналық қасиеттері. Олай болса, біз Августин Құдайдың үштік (троица) табиғатын қалай түсінетініне назарымызды аударайық.
«Құдай қаласы» деген еңбегінде Августин: «Біз жаратушы деп бақты өсіргенді, тіпті бәрін асырайтын ана-жердің өзін де айтпаймыз. Тек қана Құдай - барлығын жаратқан, әртүрлі жолмен өзін солар арқылы көрсеткен... Егер ол болмаса, онда еш нәрсе болмас еді», - дейді.
Дүниені жарату жолында Құдайдың ойының алатын орны ерекше. Августиннің айтуынша, «идеяларды мойындамау - Дүние ақыл-ойсыз жаратылды дегенмен тең... әрбір заттың езінің идеясы, негізі бар. Ал идеялардың бәрі қайда, егер Жаратушының ойында болмаса?» - деген сұрақпен Августин бұл мәселені қорытады.
«Дүниені жаратпастан бұрын Құдай-тағала не істеді?» - деген сұрақ Августинді үлкен ойға қалдырды. Оның берген жауабы мынандай:
«Бұл сұрақ мәнсіз, өйткені уақыт жаратылған дүниемен бірге берілген».
Құдайдың өмірі - мәңгілік қазір, ол қайсыбір болашақтан басым, өйткені болашақ әрқашанда ертелі-кеш өткен шаққа айналады, ал «Сен болсаң сенің бүгінің - мәнгілік», - дейді Августин.
Ал Бұл Дүниедегі уақытты алатын болсақ, ол өткен, қазіргі және болашақтан тұрады. Өткен шақ - ол қазір жоқ, болашақ - ол әзір жоқ. Ал қазір егер өткен шаққа айналмаса, уақытган мәңгілікке айналар еді.
Августиннің ойынша, уақыт - рухани өмірдің өлшемі. Адам өз өмірін өткенге, қазірге, болашаққа бөледі. Өткеннің қазірі -естегі нәрселер, қазірдің қазірі - ол ішкі сезім, болашақтың қазірі - ол бір нәрсені күту, тосу, үміттену.
Тек қана біздің жан-дүниеміз үміттенеді, еске түсіреді. Оның күткендерінің бәрі іс-әрекет арқылы Дүниеге келіп, содан кейін естелікке айналады.
Зұлымдық және оның дүниедегі орны Августин Бұл мәселені егжей-тегжейлі талдап, оның онтологиялық-метафизикалық, моральдық және физикалық жақтарын қарастырады.Метафизикалық-онтологиялық тұрғыдан келгенде, Ғарышта ешқандай зұлымдық жоқ, тек қана болмыстың әртүрлі сатылары ғана бар (өлі табиғат, өсімдіктер, жануарлар, адам т.с.с. Кейбір тіршілікте болып жатқан зұлымдық саяқты нәрселер, шынына келген де, бүкіл Ғарыштық біртұтастық тұрғысынан алғанда көрінбей кетеді, біз тек бүкіл Дүниенің үйлесімділігін, керемет екенін, ұлы гармонияны байқаймыз, өйткені Дүниені мейірімді Құдайдың өзі жаратты. Әрине, шын өмірде бір нәрсе пайдалы, екінші зиян, бір нәрсе әсем, екіншісі түретз деп баға береміз, ал оның негізінде адамның өзінің ғана мүддесі мен мақсаты жатыр. Ал Ғарыштық біртұтастық түрғысьшан қарағанда, Бұл Дүниеде әр жондіктің, әр заттың өзінің болмыстық орны, мән-мағынасы бар. Олай болса, ол - дүниежүзілік гармонияның қажетті бөлігі.
Моральдық тұрғыдан алып қарағанда, Августин зұлымдықтың түп-тамырын адамның бұзылған еркінен табады. Әрине, адамның еркі, өзінің табиғаты бойынша, жақсылыққа ұмтылуы керек. Алайда шынайы өмірде неше түрлі қызықтыратын өтпелі заттар болғаннан кейін, кейбір жанның еркі Құдайдың көрсеткен жолынан ауытқып, жоғарғы игіліктерге ұмтылудың орнына төменгі құндылықтарды таңдайды, Құдайдың орнына оның жаратқан нәрселеріне ұмтылады. Сонымен Дүние құрылысының әртүрлілігі, баспалдақтық табиғаты адам еркінің ауытқуына, зұлымдықтың Дүниеге келуіне себепкер болады. Адамның күнәға батуы Құдайдың шексіз игілігіне шектелген уақытша нәрселерге берілу, дүниенің гармониясын бұзуда.
3. Физикалық тұрғыдан алып қарағанда, өмірде кездесетін бақытсыздықтар, ауру, өлім, жан-дүниенің қобалжып, денені қысуы, езуі т.с.с. мұның бәрі де - «алғашқы текті күнәнің» салдары, моральдық бұзылудың нәтижесі. Августиннің айтуынша, «жан-дүниенің күнәлікке батуы бұзылған денеден емес, керісінше, бұзылған, күнәға батқан жан-дүние денені ауырлатып бүлдіреді. Бұл пікірге толығынан қосылуға болатын саяқты.
Дүниедегі зұлымдықтың түп-тамыры адамның еркінде болғаннан кейін, Августин оны егжей-тегжейлі талдап, еріктің тұрақсыздығын көрсетеді. «Ол мен едім, оны тілеген, сонымен бірге одан бас тартқан. Сонымен өз-өзіммен күресіп, өз-өзімді», - дейді ойшыл. Сократ уақытында: «Адамның зұлымдылыққа баруы - оның білмегенінде», - деген тұжырымға келген болатын.
Алайда адамдарды толғандыратын нәрсе - ол білім мен еріктің бір-бірінен алшақтығы. Жақсылық пен жамандықтың не екенін біле тұра, соңғыға ұмтылу - адамдардың өмірінде жиі кездесетін құбылыс. Августин Бұл мәселеге «колерникандық төңкеріс» жасап, «бостандық - ақыл-ойдың емес, еріктің қасиеті» деген пікірге келеді. Ерік - ақыл-ойдың басқаша көрінісі. Ақыл-ойдың қабылдайтынынан ерік бас тартады. Ақыл-ой танып-біледі, ерік - таңдайды және оның таңдауы көбіне ақылға сыймайды.
Алғашқы тектік күнә - ол адамның тәкаппарлығынан шықты, ерік ауытқып, Құдай талабына сай келмеді. Адамның кеудесінде бос ұлылық пайда болып, менмендікке әкеледі, содан кейін тек өзін ғана мадақтап, өзін ғана сүйеді.
Августин: «Адамның еркі сонда ғана шынайы, егер ол зұлымдыққа бармаса», - дейді. Ондай талап адамға алдын ала қойылған болатын. Бірақ ол Құдайдың талабын бұзды, ал оның өзі оның еркін әлсіретті.
Сондықтан бірде-бір адам тек өз күшімен, қанша тырысса да, күнәлік шеңберден шыға алмайды, өйткені ол өз-өзіне жеткілікті емес. Оған әрқашанда Жаратушының көмегі керек.
«Адам тек өз күшіне ғана сеніп, Құдайдың қолдауынан бас тартса, ол әрқашанда күнәнің олжасы. Бірақ әр адамның құтқарушысына сиынып, ерікті түрде Құдайдың сыйына жетуіне мүмкіншілігі бар. Адам әрқашанда Құдайына сену арқылы өзінің күш-жігерін зұлымдыққа қарсы күреске жұмсап қана нағыз еріктікке ие болады».
Енді біздің Августиннің қоғам мәселелерін қалай шешетіні жөнінде қарауымызға мүмкіншілік келді.
«Жердегі қала» мен «Құдай қаласы»
Сонымен залымдықтың түп-тамыры адамның өзін ғана сүюінде болса, игіліктің тамыры Құдайды сүюде, яғни ақиқатгы, игілікті сүюде.
Құдайды сүйетін адамдар бірігіп, «Аспан қаласын» (яғни шіркеуді) құрайды, ал қалғандары - «Жердің қаласының» пенделері. Соңғылар адамның даңқын іздейді, ал біріншілер Құдайдың даңқын арттырады.
Бұл жердегі өмірде олар Кайн мен Авельдың тұқымдары ретінде бір-бірінен бөлінеді.
«Жер қаласының» адамдары Бұл Дүниеде өздерін әлемнің патшасы ретінде сезінеді, ал «Аспан қаласының» адамдары дәруіш саяқты жүреді.
Августин адамзат тарихының басы болғаннан кейін, оның соңы да бар деген пікір айтады. Дүние соңында адамдарды қайта тірілтіп, қаһарлы соттан өткіздіретініне ол сенген.
Құдай адамға сүйіспеншілікті сыйға тартты. Сондықтан адам жақынды да, алысты да, дүниедегі заттарды Құдайдың риясыз жаратқан кейпі ретінде сүйсе, онда ол - нағыз сүю 7
Ал адам өзін ғана сүйіп, жердің қызықтарына ғана құмартса, онда оны жалған сүю (ындын құмартушылық) деп атауға болар еді.
Қорыта келе, Августиннің сенім шеңберіндегі философиясы өзінің гуманистік-адамгершілік бағытымен адамзаттың рухани қазынасында ерекше орын алады. Адамның өлшемі оның басқаларды сүю салмағымен анықталады. Августин айтқандай: сүй, сонда ғана не істегің келсе де, жасай бер!
Схоластикалық философия. Патристикалық философия христиан дінінің негізгі қағидаларын жүйеге келтіріп, XI ғасырға қарай діни философияның екінші сатысына өтуге жағдай жасады. Патристиқаның мистикалық жағы жаңа жағдайда көп ойшылдарды қанағаттандырмай, Терту Алианның жоғарыда келтірген нақыл сөзі басқаға (сенемін - түсіну үшін) ауысады.
Құдайға сену бұрынғыдай бірінші орында болса да, қазір одан кейін білім қойыла бастайды. Негізгі мақсат - құдіретті аян арқылы берілген ұғымдардың мазмұнын анықтау, ақыл-ой елегінен өткізу, бір-бірімен үйлесімді түрде ұштастыру т.с.с.
ХІ-ХІІ ғасырларда алғашқы рет универсалиялар (жалпы ұғымдар) жөнінде қарама-қарсы тұрған екі бағыт - номинализм және реализм пайда болды. оластиқаның пісіп-жетілген уақыты ХІII - ХІV ғасырларда. Негізгі идеялар университеттерде шыңдалады. Негізінен алғанда, бұл уақытта платонизмның негізгі идеялары сыртталып, аристотелизм оның орнына келді..
Схоластиқаның соңында (XV ғғ.) сенім мен ақыл-ойдың үйлесімді болуына күмән келтіріліп, бірте-бірте «екі ақиқат» ілімі тарала бастайды.
Бүкіл схоластика шынайы өмірмен байланысы жоқ, өткен ғасырлардан жеткен кітаптардағы ой-пікірлерді зерттеп, солардың ашылмаған сырын табуға бағытталған философия болды. Сондықтан жаңа заман келіп, «тәжірибелік білім» етек жайған кезде, «схоластика» деген ұғым теріс мағына алып, мазмұны жоқ, өмірден алшақ, бос сөз ретінде қаралып және бүгінгі өмірде де солай түсініледі.
Схоластиқаның алғашқы кезде қойған мәселесі универ-салиялардың табиғаты жөнінде болды. Бүгінгі таңда универсалиялар деп біз филоофиядағы ең жалпы ұғымдарды айтамыз.
Универсалиялар жөніндегі ілім алғаш рет Плотиннің философиядағы «идеялар» теориясында кездеседі. Плотиннің ойынша, қайсыбір жалпы ұғымға сәйкес келетін идея бар, олар нағыз болмыс -«идеялар әлемін» құрайды. Жердегі сезімдік заттар болмысын алсақ, олар көптікке жатады, жалпылық өзгеріске түсіп, бөлініп, жеке затта ешқашанда толығынан көрінбейді.
Аристотель танымдағы жалпылық жеке заттардың болмысын бейнелейді деген болатын. Қысқаша айтқанда, универсалия мәселесін Орта ғасырдағы философ Порфирий былайша қойды: «Тек пен түр өзінше өмір сүре ме, олай болса олар дене ме әлде денесіз бе? Егер тек қана ақыл-ойда болса, олар бөлек өмір сүреді, әлде олар сезімдік құбылыстарда ма?»
XI ғасырдың аяғы мен XII ғасырдың басында бұл мәселені шешуде үш ағым пайда болды. Олар номинализм, реализм және концептуализм.
Номинализм - схоластикадағы жалпы ұғымдардың болмыстық мағынасын мойындамайтын, олар тек қана ой-өрісте ғана деп санайтын ағьш. Номиналистер: «Шын өмірде тек қана заттар өмір сүреді, универсалиялар - жалпы ұғымдар, тек қана заттардың аты, біздің аузымыздан шығатын дыбыстар ғана», - деген пікірге келеді. Осы тұрғыдан олар Құдайдың үш тұлғалығын да қатты сынға алды.
Реализм бағытына келер болсақ, олар номинализмге қарсы бағыталған. «Универсалиялар -жалпы ұғымдар, шынайы және адамдардың санасына тәуелсіз өмір сүреді», - деген пікірді ұстайды.
Концептуализм бағыты: «Жалпы ұғымдар бөлек өмір сүре алмай, болмыстық орны болмағанмен, бірақ олар тек қана заттарға қойылған ат емес, иегізінде ақыл-оймен қорытылған заттардың жалпы қасиеттерін бсйнелейді», - деген пікірге келеді.
Сонымен концептуализм бір-біріне қарсы тұрған екі бағыттың сыңаржақтыгын байқап, универсалия мәселесін дұрыс шешу жолына шығады.
Схоластика философияның пісіп-жетілген кезінде өмір сүрген Орта ғасырдағы аса ұлы тұлғалалардың бірі - Фома Аквинский (1221-1274 жж.). Италия елінде бай ақсүйектердің отбасында дүниеге келген. Неаполь университетінде оқыған. 1256-59 жж. Париж университетінің теология кафедрасын басқарған. Өмірінің соңында ел аралап, Европа университеттерінде лекциялар оқиды. 1323 ж. «әулие доктор» атағы беріліп, шіркеудің бесінші ғұламасы болып есептелген.
Өмірінің және өзінің жазған еңбектерінің түкке түрғысыз-дығы Фомаға өлерінің алдында ашылса да, соған қарамастан ол кітаптарын жазуды қоймады. Өзінің көмекшісінің демалыңызшы деген тілегіне: «Жоқ, себебі менің осы уақытқа дейін жазғанымның борі қазір менің көз алдыма келген аянмен салыстырғанда күл саяқты», - деген жауабы аңыз болып қалған.
Фома Аквинскийдің негізгі еңбегі «Теология жинағы», «Табиғаттың бастамалары», «Мән мен өмір сүру жайлы» т.с.с.
Ортағасырлық схоластикада Фома Аквинский ең көлемді, жан-жақты Құдайдың болмысын Дәлелдеулерін келтіреді. Олар -бссеу.
1. Қозғалыс арқылы дәлелдеу. «Бұл Дүниеде бірдеңе қозғалатынына ешкім күмән келтірмес», - дейді ойшыл. Мысалы, оттың актуальдық жылуы ағаштың потенциалдық жылуының актуальдық жылуына өтуіне, яғни оны өзгеріске, қозғалысқа әкеледі. Бірақ бслгілі бір зат бір уақытта потенциалды және актуальды бір қитынаста бола алмайды. Актуальды ыстық зат потенциалды ыстық бола алмайды. Олай болса, бірдеңе бір уақытта қозғалушы және қочғалтушы бола алмайды, яғни заттың өзі - өз қозғалысының қайнар көзі емес. Онда қайсыбір қозғалыс басқа қозғаушы күшті галап етеді, соңғы тағы да басқаны т.с.с. Бірақ оны шексіздікке кетіру мүмкін емес. Олай болса, біз бірінші өзі қозғалмайтын қочғаушы күшті қажет етеміз. Ол - Құдай.
2. Тудырушы себеп арқылы Дәлелдеу. Сезімдік заттарға назар аударсак, біз тудырушы себептердің бірінің артынан бірі келіп отыратынын байқаймыз. Алайда бірде-бір өзін-өзі тудырған затты ешкім көрген жоқ. Олай болатын болса, зат өзінің алдында өзі Дүниеге келер еді, ол мүмкін емес.
Алайда тудырушы себептерді шексіз соза берсек, онда бірінші себеп болмас еді, ол жоқта салдарлар да жоқ болар еді. Ол ақыл-ойға сыймайды. Олай болса, алғашқы Дүниені тудырған себепті мойындау керек. Ол - Құдай.
3. Мүмкіндік пен қажеттілік арқылы Дәлелдеу. Біз Дүниеде болұлығы мүмкін және мүмкін емес заттарды күнбе-күн көреміз.Бүгін бар, ертең жоқ. Бірдеңе Дүниеге келіп, содан кейін кетеді.Мұндай заттардың мәңгілік болмысы жоқ. Бірдеңенің бейболмысқа өтуі мүмкін болса, ол ертелі-кеш оған өтеді. Олай болса, Дүниедегінің бәрі де бір күні жоқ болуы мүмкін. Олай болса, біз шынайы,бейболмысқа өтпейтін мәңгі Құдайды қажет етеміз.
Сатылық арқылы Дәлелдеу. Біз заттардың ішінен әртүрлі сатыдағы кемеліне, игілігіне, сұлұлығына келгендерді көреміз.Дүниедегі заттарды біз бір-бірімен салыстыру аркылы бағалаймыз,бірақ мұның өзі ең кемеліне келген, сұлу, игінің қажет екенін талап етеді. Сұлұлықтың, Ақиқаттың, Игіліктің соңғы себебі - ол Құдай.
Табиғаттағы тәртіп арқылы Дәлелдеу.
Табиғаттағы ақыл-ойы жоқ заттардың болмысы белгілі бір мақсатқа лайықтылыққа бағытталған. Ал олардың санасы жоқ болса, олар белгілі-бір сананың, еріктің басшылығымен өмір сүреді деген ойға келеміз. Ол атылған оқты еске түсіреді, бірақ ол оқты жіберген садақшыны естен шығармауымыз керек. Олай болса, бүкіл Дүниеге мақсат берген саналының бар екенін мойындауымыз керек. Ол - Құдай.
Фома Аквинскийдің болмыстық ілімінің қайнар көзі Аристотельдің «потенция» және «акт» деген ұғымдарына кетеді. Потенция (мүмкіндік) дегеніміз ол болуы да, болмауы да мүмкін, шайқалған, тұрақталынбаған, өзгеруге ашық, аяқталынбаған, кемеліне келмеген. «Таза потенциалдық» - ол материя, болмыстың ең әлсіз түрі. Ол тек өзгертіледі, сыртқы әсерлер қабылдайды. Актуальдықты (шындық) алатын болсақ - ол іске асқандық, өмірге кіргендік, аяқталғандық, кемеліне келгендік. Актуальдық - олформа (бітім), сол арқылы заттар өзінің болмыстық дәрежесіне көтеріледі. Абсолютті актуальды - Құдай, қайсыбір бітімнің қайнар көзі. Олай болса, Құдай - болмыстың өзі де, ал Дүние - болмысқа ие ғана. Тек Құдайда болмыс пен мән-мағына бір-біріне сәйкес келеді, сондықтан ол - таза акт (шындық), өзіне-өзі жеткілікті болмыс. Ал Дүниедегі жаратылғандардың бәрі - өмір сүруге бағытталған ғана. Дүниедегі заттар Бұл Дүниеде болуы да, болмауы да мүмкін, ол қажетті емес. «Олардың өмір сүруімен мән-мағынасы толығынан бір-біріне сәйкес келмегеннен кейін, оны бүкіл жаратылған дүниеге таратып, ол болуы да, болмауы да мүмкін еді, онда Бұл Дүние мүмкіндік пен кездейсоқтықтан пайда болды», -деген пікір айтады. Фома Аквинскийдің Бұл ұлы ойларын талай ғасырлар өткеннен кейін, XX ғасырда ғалымдар растады. Қазіргі Дүние жөніндегі түсініктер бойынша Дүние өзінің ішінде орасан зор потенцияны (мүмкіндікті) сақтайды, соның кішкентай ғана бөлігі кездейсоқтық арқылы іске асады (актуальділікке айналады), потенция-шындықтың толқыны, қай толқын дүниеге айналады, ол кездейсоқпен байланысты. Толық болмыс тек Құдайда ғана болса, жаратылған дүние болмыстыққа қатысады. Сондықтан болмысқа келген заттардың өзінің мән-мағынасын ашудағы, шындыққа айналдырудағы мүмкіндігі зор, олай болса Фома Аквинскийдің философиясы оптимистік философия. Өйткені біздің Бұл Дүниеге келуіміз де, келмеуіміз де мүмкін еді. Бірақ біз бағасы жоқ қымбатты сыйға - өмірге ие болып, көз алдымыздағы болмыстағы таңғажайып құбылыстарға шаттанып караймыз, өзіміздің ішкі мүмкіндіктерімізді, табиғи дарындарымызды өмірге өткізуге, іске асыруға тырысамыз.
