Окыту технологиясы, онын белгiлерi жане курылымы

Алгашкы педагогтар «педагогикалык технология», «оку-окыту технологиясы» жане «тарбиелеу технологиясы» угымдарынын озiндiк ман-магыналарына назар аудармай келдi. Ал бугiнде педагогикалык технология оку жане тарбие аймагындагы педагогикалык мiндеттердiн шешiлуiне байланысты орындалатын педагог iс-арекеттерiнiн бiрiздi жуйесi ретiнде танылуда. Осыдан «педагогикалык технология» манi «оку технологиясы», «тарбие технологиясы» угымдары мандерiмен салыстырганда терендеу де аукымдылау. Педагогикалык технология педагогикалык урдiске катысушылардын барлык корiнiсiнде белсендi iс-арекетiн коздейтiн, белгiленген касиеттерi бар онiмдi алуга мумкiндiк жасайтын урдiстер мен адiстердiн бiрiздiлiгi мен жиынтыгы ретiнде карастырылады.

Педагогикалык технология – бул педагогикалык арекеттер табысына кепiл болардай каткыл гылыми жоба. Арi сол жобанын дал жангырып iске асуы. Педагогикалык технология кешендi процесс. Ол оз курамына адамдарды, идеяларды, курал-жабдыктарды, сонымен бiрге жоспарлау, камсыздандыру, багалау жане бiлiм менгерудiн барша кырлары жонiндегi проблемалар шешiмiн баскаруды камтиды.

Педагогикалык технологиялар коп турлi болуына карамастан, олардын iске асуынын екi гана жолы бар. Бiрiншiсi - теориялык негiзде орындалуы (В.Б.Беспалько, В.В.Данилов,В.К.Дьяченко жане т.б.) екiншiсi – тажiрибемен жузеге келуi (Е.Н.Ильин, С.Н.Лысенкова, В.Ф.Шаталов жане т.б.).

Мундай гылымдык манi бар ой жана емес. Кезiнде оны Я.А.Коменский де дарiптеген. Улы педагог 16 гасырда-ак окудын «техникалык» (ягни «технологиялык») болатынын уагыздап, онын мултiксiз тиiмдi натиже беретiн жолдарын iздестiрiп бакты. Я.А.Коменский енбектерiне унiле туссек, педагогикалык технологияга бастау берген даналык пiкiрлердi табамыз: «Дидактикалык машина ушiн кажет нарсе

1) тубегейлi ойластырылган максаттарды;

2) сол максаттарга жетуге дал икемделген жабдыктарды;

3) максаттын орындалмауына мумкiндiк бермейтiн накты жабдыктарды колданудын мызгымас ережелерiн табуымыз керек»

Я.А.Коменский заманынан бастап, окудын мултiксiз арекеттегi механизмге сайкестендiру умтылысынын талайы кунi бугiнге дейiн басылган емес. Кейiн оку технологиясы жонiндегi коптеген тужырымдар толыктырылып, нактыланып отырды. Асiресе, техникалык прогрестiн аркилы теориялык жане практикалык кызметтер аймагына енуiмен окуды технологизациялау идеясы ныгайып, iске асырыла бастады (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина, Ю.К. Бабанский жане т.б.).

Окыту технологиясы - окыту урдiсiнде алдын ала жоспаланган, окытудын диагностикалы койылган максатына практикада жуйелiлiк жане бiрiздiлiкпен жету куралдары.

Оку технологиясынын топтастырылуы, сонымен бiрге, накты кезенде басым болган максаттар мен мiндеттерге, окуды уйымдастыру формасынын колданылуына, дал кезенде кажет болган адiстерге жане баска да негiздемелерге тауелдi келедi.

Оку технологиясын оку адiстемесiнен ажырата бiлген жон. Олардын бiр-бiрiнен айырмасы – оку технологиясын кайталап, кобейте таратуга болады. Кай жагдайда да технология озiне сай тузiлген оку процесiнiн жогары сапасына жане педагогикалык мiндеттердiн табысты шешiлуiне кепiл бола алады. Ал адiстеменiн сонгы тиiмдi натижеге жете алуы жиi кездеседi. Сонымен бiрге, адiстеме технологиялык денгейге дейiн котерiлуi мумкiн. Мысалы, жана материалды тусiндiрудiн белгiлi адiстемесi бар. Егер ол адiстеме шынайылык, сенiм, сайкестiк талаптарына орайласса, оны технология деп тануга болады.

Оку технологиясы педагогикалык шеберлiкпен озара байланысты. Оку технологиясын жете бiлудiн озi - шеберлiк. Бiр технологияны арбiр окытушы жеке iске асырып отыруы мумкiн, ал осы iске асырудагы технологиялык ерекшелiктерден мугалiмнiн оку шеберлiгi корiнедi.

Педагогикалык iс-арекет саласында "технология" деген идеяга негiзделген жане ол окытуда техникалык жабдыктарды колданумен байланысты. Бул багытты бiркатар бурынгы кенестiк укiметтiн аймагындагы галымдар (В.П.Беспалько, П.И.Пидкасистый жане т.б.) колдаган. Бiлiм беру саласындагы педагогикалык технологиянын баска багыттары оку материалын талдау техникасын, мугалiм мен окушылардын оку iс-арекетiн уйымдастыруды iздестiруде. Осымен катар педагогикалык технология устаздар мен окушылардын аз гана куш жумсап ен жаксы натижелерге жетудiн тиiмдi принциптерi мен адiстерiн аныктауга багытталган.

Технологияны жасау ушiн нактылы енбек затынын касиеттерiн байланыстары мен катынастарынын жолын сипатттайтын зандылыктарын бiлу керек: енбек затын ондеу тасiлдерiн бiлу; енбек затынын жагдайын аныктай бiлу; енбек затынын жагдайын озгерту тартiбiн жасау. Педагогикалык технология угымынын ар турлi тургыдан аныктамалар берiлген.

В.П.Беспалько педагогикалык технологияны койылган бiлiм беру максаттарын тиiмдi жузеге асыруга мумкiндiк беретiн тарбиелеу мен окытудын теориялык негiзделген процестерiн жанадан ондiрудiн, еске тусiрудiн куралдар мен адiстер жиынтыгы ретiнде аныктайды.

В.М.Монахов педагогикалык технология – мугалiм мен окушы ушiн жагымды жагдайды камтамасыз ететiн оку урдiсiн жобалау, уйымдастыру жане откiзуде барлык болшегiне дейiн ойластырылган бiрлескен педагогикалык iс-арекеттiн улгiсi. Технологиянын мiндеттерiн тусiндiре отырып: педагогикалык технологиялык жобалаудагы жетекшi кагидасы-окушынын жеке белсендiлiгi, мунда ен бастысы - бiлiмдi менгеруге iштей калыптаскан кызыгушылыгы мен ынтасы, бiлiм алу iскерлiгi – деп жазады.

Г.М.Кусайыновтын есебiнше педагогикалык технология адеттегi тусiнiктерден баска – ол мугалiмнiн жоспарланган окыту мен тарбиелеудегi максаттары мен натижелерге жету мен сабак беру урдiсi емес, ол касiбi устаздын басшылыгымен окушылардын озiнiн жане озара окыту процесi, ол бiлiм берудiн мазмунымен оку жоспарымен багдарламаларында ескерiлген iс-аркеттердiн сол турлерiн менгеру жумыстарынын арбiр салаларындагы болатын озгерiстер мен кайта куру болады.

В.А.Сластенин бойынша педагогикалык технология деген ол катал гылыми жоспарлау жане далiрек айтканда педагогикалык арекеттiн жетiстiгiн камтамасыз ететiн елестету.

Технология - бул iс-арекеттi уйымдастыру жане оны жузеге асыруда куралдарды тандау ережесi. В.В.Гузеев казiргi кезендегi технологиянын бурынгыдан айырмашылыгын корсете отырып, былай деп жазады: «Бурын бiр куралды курастырып, оны уксас жагдайларда бiрнеше жылдар бойы колдануга болатын. Казiр уксас жагдайлардын бар екенiнiн озi карама-кайшы келедi.»

Сонымен, педагогикалык технология - педагогикалык процестi уйымдастыру мен жузеге асырудын жобасы (алгоритмi) (Г.Т.Хайрулиин). Педагогикалык технологиялар - теориялык бiлiмдердi тутас педагогикалык урдiстiн кызметiн практика жузiнде iске асыруга багытталган жане сол урдiс натижелерiн кезендер бойынша олшеп, тулганын да, ужымнын да даму динамикасын коруге болатын, педагогтар мен окушылардын оздерiн-оздерi дамытуларына мумкiндiк тудыратын жуйелi iс-арекеттер кешенi.

 Педагогикалык технологиялар (на выбор):

Осы замангы дидактикада аркилы оку технологиялары корiнiс берiп жур. Олардын коп турлi болу себебi, ар автор мен орындаушынын педагогикалык процеске озiнше жаналык косып, технологияга озгерiс ендiрiп баруымен байланысты. Срлардын бiрнешеуiне токталайык.

1. Окытудын дастурлi технологиясы. Окытудын дастурлi технологиясы деп ен алдымен ХVII гасырдын дидактика прнициптерiнде калыптаскан, Я.А.Коменский негiздеген жане казiрге дейiн дуние жузi мектептерiнде басым копшiлiгi колданатын окытудын сынып-сабактыктык уйымдастыру формасы деп тусiнедi.

Дастурлi сынып-сабак технологияларынын аса корнектi белгiлерi: бiрдей жастагы окушылардын туракты курамы мен дайындык денгейлерi; сыныптын бiрiнгай жылдык оку жоспары мен багдарламасымен жумыс iстеуi; сабак окудын негiзгi бiрлiгi; ар бiр сабак бiр оку панiне, такырыпка арналган, себебi сынып окушылары ортак бiр материалмен жумыс iстейдi; сабактардын унемi туракты алмасуы кесте мугалiмнiн мугалiмнiн баскарушылык ролi.

Сонымен, окушы, оку кунi, сабактар кестесi, оку каникулдары, узiлiстер – бул сынып-сабак жуйесiнiн белгiлерi.

Дастурлi окыту технологияларынын концептуалдык негiзiн Я.А.Коменский жасаган педагогика принциптерi: гылымилык, бiрiздiлiк, жуйелiлiк, берiктiлiк, белсендiлiктегi сапалылык, корнекiлiк, теориянын практикамен байланыстылыгы, жас аралык пен озiндiк ерекшелiктердi ескеру.

Максаттын мазмунына байланысты дастурлi окыту тулганы дамытуга емес, кобiне бiлiм, бiлiк жане дагдыларды менгеруге багытталган.

Дастурлi окыту технологияларынын адiстерiн екi келесi топтарга жаткызуга болады:

1. Иллюстративтi–тусiндiру адiстерi (лекция, баяндау, ангiмелесу, тажiрибелердi корсету, енбек операциялары, экскурсиялар жане т.б.) мугалiм тусiндiредi жане оку материалын корнектi турде корсетедi.

2. Репродуктивтiк адiс: мугалiм бiлiмдi, iс-арекет тасiлерiн, тапсырмаларды шешудi тажiрибелердi елестету ушiн тапсырмалар курастырады; окып уйренушi оку материалдарын белсендi еске тусiредi, сонымен «бiлiм кошiрмелерiн калыптастырады».

Сонымен дастурлi окыту технологиясынын артыкшылыктарына мыналарды жаткызуга болады:жуйелелiгi; оку материалын логикалык дурыс бере бiлу уйымдастыру; мугалiм тулгасынын окушыларга туракты асерлi эмоция сезiмдiк ыкпалы. Бул технологиянын нашар жактары мыналар: бiркелкiлiк, табандык курылым, сабак уакытын тиiмсiз болiп тарату, окушыларда дербестiктiн болмауы, енжарлык; окушылардын соз iс-арекетiнiн нашарлылыгы; окушыларга орташа олшеммен карау, индивиуальды окытудын таза болмауы, нашар кайта байланыс. Бундай сабактарда материалдан тек кана хабардар болуын камтамасыз етiледi, ен жогаргы денгейге жету уй тапсырмасын орындауга коладанылады.

20 гасырдын 80–шi жылдары Россияда жанашыл мугалiмдер топтары калыптасады, олардын аркайсысы баланы окыту, тарбиелеу жане дамытуда озiндiк жаналыктары болады, олар ен жогары натижелер бередi.

Барлык осы технологиялардын корнектi окiлдерi iшiнен Ш.А.Амоношвилидi ерекше атау керек. Ш.А.Амоношвили озiнiн эксперименталдык мектебiнде ынтымактастык педагогикасын жеке тулгалык бабын табу багыты, тiл мен математиканы есептi окытудын бiр реттiлiк адiстемесi онын педагогикалык iс-арекетiнiн озiндiк корытындысы, озiнiн туракты «О начальной ступений образования, построенного на принципах гуманно-личностной педагогики» деген енбегiнде баяндалган.

Жанашыл педагог Н.А.Зайцев сауаттылыкка ерте окыту жане интенсивтi окыту технологиясынын авторы болады, бул технология оте жогары натижеге жетудi камтамасыз ететiн сауаттылыкка окытудагы принципалды жана багытка негiзделген. Н.А.Зайцевтiн технологиясынын манi сонда, ол оку процесiн бала дамуын табигаттын негiзiне суйене отырып, катынас жане iс-арекет аркылы, танымдык кушiн жан–жакты удету аркылы жасайды.

Казiргi замандагы бiлiм беру технологияларына компьютерлiк окыту (жана информативтiк) технологиясы жатады.

Компьютерлiк окыту формаларын колданатын казiргi денгейдегi дамыган телекоммуникациялар, дистанциондык технологиялар, информациялык технологиялар алдыгы жузжылдыкта окыту процесiнiн дамыту негiзiн курайды.

2. Дамыта окыту технологиясы мектеп тажiрибесiне енген оку iс-арекеттерi арасындагы аса танымалы (Л.СВыготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин жане т.б.)

Галымдар далелдегендей, педагогика бала дамуынын откенiне емес, болашагына багытталу тиiс. Сонда гана ол оку урдiсiнде осы накты уакыт шенберiндегi жакын даму процестерiн жузеге асыра алады. «Жакын даму аймагынын» манi: бала оз дамуынын белгiлi кезенiнде оку мiндеттерiн ересектер басшылыгында не акылдылау дос-жарандарымен араласа журiп шешуi мумкiн. Келтiрiлген пiкiр жария болганга дейiн бала дамуы, асiресе онын акыл-ойынын орiстеуi оку жане тарбие iзiмен журетiнi мойындалган болатын.

Зерттеулер натижесiнде (Л,В.Занков) оку тиiмдiлiгiн котеру есебiнен окушы дамуын жеделдетуге болатыны далелденедi. Бул ушiн окуды жогары денгейлi киыншылыкта жургiзу принципiн устану - басты талап. Егер алдынан рухани, сезiмдiк куш-куаттын iске косылуын кажет ететiн кедергiлер (ойын, оку, турмыс) шыгып турмаса, арi оларды женуге талпынбаса, бала дамуы басендейдi.

Жогары киыншылык денгейiндегi оку принципiне орай бiлiм мазмуны жане оны курастыру ретi аныкталады. Оку материалынын мазмун каркыны улгаяды, арi терендейдi, жетекшi роль теориялык бiлiмдерге берiледi, дегенмен, окушылардын практикалык ептiлiктерi мен дагдыларынын манызы жойылмайды.

Дамыта окыту технология талаптарынын жане бiрi - оку iлгерiлi жане жедел каркында журедi. Откендердi жиi арi бiр беткей кайталаулар оку процесiнiн кедергiсiне айналып, окуды жогары киыншылык денгейiнде отуге мумкiндiк бермейдi. Дамытушы технологияны iске асыру сонымен бiрге окушылардын жас ерекшелiктерiне байланысты жуйелi iс-арекеттiк оку багытын устануды кажет етедi. (Д.Б.Эльконин)

Дамыта окыту технология идеяларынын катарына сондай-ак оку кызметiнiн аркилы жагдайларында окушылардын кажет болганда озiнше танып, содан оздiгiнен жауап арекет орындауга (рефлексия) ынталандыру идеясы да кiредi. Жауап арекетке (рефлексия) келу дегенiмiз баланын оз арекеттерiн сезiнуi мен тусiнуi, оку iс-арекеттерiнiн тасiл, адiстерiн озiнше байкап, тануы.

Рефлексиялык арекет-кимылдар аркашан озiндiк кадагалау жане багалаумен тыгыз байланысты болатындыктан дамытушы технология шарттарына орай оларга да коп ман берiледi.

Дамыта окыту идеясы бул кунде елiмiздiн мугалiмдерi арасында кен колданымда. Алайда, бул технологиянын кейбiр тужырымдары пiкiрталасты болып жур. Себебi, окушылардын барi бiрдей киыншылыкты денгей окуын котере алмайды. Солар iшiнде тума жайсан козгалысты тулгалардын мундай окуда абден куйзелiске туседi. Сондыктан барша шакiрттердi тендей шапшан жане жогары курделiлiк денгейiнде окытып, тарбиелеуге болмайды.

3. Багдарламалап окыту технологиясынын (БОТ) негiзгi максаты оку процесiнiн баскару жуйесiн жаксарту (П.Я. Гальперин, Л.Н.Ланда, А.М.Матюшкин жане т.б.).

БОТ бастауын берген американдык психологтар мен дидакттар (Н.Краудер, Б.Скиннер, С.Пресси.).

БОТ - бул арнайы жабдыктар, багдарламастырылган окулык, ерекше оку-машинасы, ЭВМ жане т.б. комегiмен кунi iлгерi дайындаган багдарлама бойынша орындалатын озiндiк жеке дара оку технологиясы. Бул технология арбiр окушыга озiндiк сапа-касиеттерiне орай (оку каркыны, сауаттылык денгейi жане т.б.) окуына мумкiндiк бередi.

БОТ - нын озiне тан сипат-белгiлерi:

- оку материалынын кiшi колемдi женiл игерiлетiн болшектерге жiктелуi;

- ар болшектi игеруге арналган накты арекеттердi орындау нускаулар жуйесiнiн берiлуi;

- ар болшек игерiлуiнiн тексерiлуi;

- кадагалау тапсырмаларынын дурыс орындалуы мен окушы материалдын ендiгi жана болшегiн алып, келесi оку кадамын iске асыруга отуi;

- дурыс жауап бере алмаган жагдайда окушынын косымша комек тусiнiктемелерiн алуы;

- кадагалау тапсырмаларынын натижесi хатталып, окушынын озiне де (iшкi керi байланыс), педагогика да (сырттай керi байланыс) белгiлi болуы.

4. Проблемалык окыту технологиясы мугалiм басшылыгында отетiн окушылардын оку мiндеттерiн шешуге орайластырылган озiндiк iзденiс iс- арекеттерiн уйымдастыруга негiзделедi. Оку iзденiстерi барысында окушыларда жана бiлiм, ептiлiк жане дагдылар калыптасып, кабiлеттерi, танымдык белсендiлiгi, кызыгуы, ой-орiсi, шыгармашыл ойы жане баска да тулгалык манызды сапалары дамиды (Т.В. Кудрявцев, А.М.Матюшкин, М.И. Махмудов жане т.б.).

Жалпы турiнде проблемалык технология сипаты келесiдей: окушы бiлiмдi дайын куйiнде усынбай, окушылар алдына мiндет (проблема) кояды, оган кызыктырады жане онын шешу адiс-тасiлдерiн табуга ынталандырады. Ал окушылар мугалiмнiн тiкелей басшылыгында не оз бетiнше олардын шешiмiн табудын жолдары мен адiстерiн зерттейдi, ягни болжам тузедi, онын шынайылыгын тексеру тасiлдерiн белгiлейдi арi талкылайды, дайектейдi, натижелерiн талдайды, пiкiр жургiзедi, далелдейдi.

Проблемалык окыту тиiмдiлiгi: окушыларга тек кажеттi бiлiм, ептiлiк жане дагдылар жуйесiн менгеруге жардемдесiп коймастан, олардын акыл-ой дамуына жол ашады, оз шыгармашылык куатымен берiк бiлiм калыптастыруга комектеседi, оз оку енбегiне кызыгу умтылысын дамытады, оку натижесiнiн бекiнуiн камтамасыз етедi. Кемшiлiгi: жоспарланган натижеге жету коп уакытты талап етедi, сонымен бiрге, окушылардын танымдык iс - арекеттерiн жуйелi баскару киын.

5. Модульдi окыту технологиясы. АКШ пен Батыс Еуропада 1960 жылдары дастурлi окуга балама ретiнде усынылган бiлiм игеру жуйесi. Бул технологиянын манi - окушы модульмен жумыс орындау барысындагы накты максатка оз бетiнше (не белгiлi шамада мугалiм жардемiмен) жетедi (П.Юцявичене, Т.И.Шамова.). Модуль - максатка орайластырылган оку мазмуны мен оны менгеру жолдарын (технологиясын) бiрiктiрген туйiн, топ.

Модуль курамы: арекеттiн максаттык жоспары, акпарат коры, дидактикалык максатка жетудiн адiстемелiк корсетпелерi.

Бул технологияга орай мазмуны оз алдына белгiлi жинакы курамга келтiрiлген акпараттык топ (блок) куйiнде берiледi. Ол акпарат оку мазмунынын колемiн гана емес, адiстерi мен олардын игерiлу денгейiн де корсететiн дидактикалык максатка сайкес менгерiледi.

Модульдiк окытуда озiндiк жумыстарга аса коп уакыт болiнедi. Бул окушыга оку арекеттерiне кiрiсумен оз мумкiндiктерiн сезiнуге, бiлiм игеру денгейiн озi аныктауына, оз бiлiмдерi мен ептiлiктерiндегi кемшiлiктердi байкауына жардемдеседi.

Модульдiк оку дастурлi бiлiм игеру жуйесiмен байланыста пайдаланылуы мумкiн. Модульдер оку жуйесiнiн калаган уйымдастырылу формасында орын тауып, онын сапасын жаксартуга жане тиiмдiлiгiн арттыруга колданылуы ыктимал.

Сонымен катар окытудын жана технологиялары - пандердiн адiстемесiн колдануды жоспарлау мынаган келiп тiреледi, ягни ар окушынын оз кезенi барысында мугалiм оган кажеттi арбiр жана педагогикалык технологиялар мен адiстемелердi мiндеттi турде пайдалануы кажет. Бул ушiн мына томендегi тусiнiктердi ескерген жон:

- катар отыратын екi сыныптагы окушылардын жас ерекшелiктерi мен бiлiм денгейлерiн ескеру;

- адiстеме мен технологиянын сабактастыгы;

- окушынын оз бетiнше iс-арекет жасау тасiлдерiн менгеруiне мугалiм тарапынан комек берудi бiртiндеп азайту;

- параллель сыныптардагы сынып топтарынын ерекшелiктерiн ескеру;

- мугалiмдердiн ыкыласы мен шеберлiк денгейiнiн болуы, т.б,

Жогарыда берiлген технологиялардын iшiнде шагын жинакталган мектептерде кобiнесе модулдiк технология жиi колданылуда. Модуль дегенiмiз бiр-бiрiмен тыгыз байланысты iрi блоктар, багдарламадагы такырыптар. Алгаш рет модулмен окыту 60-шы жылдардын сонында агылшын тiлдi елдерде пайда болды. Казiр дуниежузiнде модулдi окытудын 4 турлi жолы бар. 1. Американдык модул. 2. Немiс модулi. 3. Скавиннiн орыс модулi. 4. Алексюк пен Фурмайнын украин модулi.Блокты-модулдi окыту барысында, ягни. окушы бойында бурыннан калыптаскан енбек iс-арекет тасiлдерiмен жана iс-арекет тасiлдерiн озара жинактау натижесiнде окушылар бойында шыгармашылык iс-арекеттерi калыптасады.

Сонымен, барлык жана технологиянын алдына коятын максаты – окушынын жеке басынын дара жане дербес ерекшелiктерiн есерiп, олардын оз бетiнше iзденуiн арттырып, шыгармашылыктарын калыптастыру.