Нашы дзеўкi ды хлопцы чакалi Каляды i з-за iх каўбас, i з-за вячорак-гулянак, а асаблiва з-за гульнi "Жанiцьба Цярэшкi". Першы дзень Каляд наступiў -- i збiралiся мы ў якой-небудзь большай хаце, дзе гаспадары весялейшыя. Мы iх з году ў год "бацькамi" выбiралi: мужчыну за "бацьку", а жонку за "матку". Прыйдзем i пяём:
Просiмся прыйсцi ў вашу хацiначку,
Хочам зрабiць вечарыначку.
У вашай хаце пабыцi,
Нiчога не можам рабiцi.
Просiм вас татай з мамай пабыцi,
Будзем Цярэшку жанiцi.
Ну, яны й пускалi. Дзеўкi загадзя есцi збяруць, а хлопцы гарэлкi нанясуць. I пачынаем. Спачатку па парах збiралiся. Калi хлопец з кiм гуляў, то з той i "жанiў Цярэшку", а не -- так змовяцца, што будуць гуляць. Бярэ тады першым, хто смялейшы, сваю дзеўку за руку i вядзе да бацькоў. А тыя ўжо на куце сядзяць, дзед кажух вывярне ды ўздзене.
-- Тата, мама, хачу жанiцца!
-- Жанiся, сынок, жанiся, толькi цi ўмее твая дзеўка ткацi-працi, дзетак даглядацi?"
А якi гэта "жанiх" зганьбiць сваю каханку? "Умее", -- адкажа. Зайграюць тады музыканцiкi "Лявонiху", дзед-"тата" з дзеўкаю пад руку перакруцiцца, а баба-"матка" -- з хлопцам. За iмi пайшлi i другiя пары.
|
|
А якая дзяўчына вайстрэйшая на язык, дык i прыкажа, як "матка" пачне яе разглядаць:
Замуж выйсцi -- не напасць,
Абы замужам не прапасць.
Не ўмею нi працi, нi ткацi,
Толькi ўмею вашага сына цалавацi
ды грошыкi лiчыцi.
Калi захочаце мяне навучыцi,
Усё навучуся рабiцi,
Толькi замуж мяне вазьмiце.
А "матка" ёй:
-- Матрац не падушка,
Нявестка не дачушка.
I дзеўка тады:
-- Каморка не хатка,
Свякроўка не матка.
Цяпер i хлопцы ўмеюць прыказваць. Як пахваляць бацькi дзяўчыну, ён iм:
-- Дару зарплату тату,
каб памог збудаваць хату,
а маме арэнбургскi пуховы платок,
каб памагла гадаваць дачок.
I бацька з маткай не скупiлiся на пажаданнi:
-- Жадаем вам мех золата i торбу медзi,
каб былi здаровыя, як мядзведзi.
Каб пад палком вадзiлiся цяляткi,
а на палку -- рабяткi.
Як бацькi благаславяць усе пары, тыя становяцца адна за другой, рукi сашчэпяць i падымаюць уверх. Папераду "бацька" з "маткай". А тут "бацька" круць -- i ўцячэ. Баба за iм, пакуль не дагонiць. А дагонiць, тады сама ўцякае, дзед яе ловiць. А тады становяцца назад, за ўсiмi парамi. За iмi другая пара, трэцяя i гэтак далей, пакуль усе не пабегаюць.
А баба ды дзеўкi пяюць усялякiя песнi:
Цярэшка-Цярэшанька!
Малы мой пацешанька!
-- Не ўцякай, бабулечка,
(гэта ўжо як баба цi дзеўка ўцякаюць ад жанiхоў)
Бо я твой дзядулечка.
Цi я табе лапцей на плёў,
Цi я табе абор не вiў?
Лапцiкi лiповыя,
Аборкi шаўковыя.
Хто гэтую гару капаў?
Хто гэту дарожку таптаў?
-- Гэта Ванечка гару капаў,
|
|
Гэта Ванечка дарожку таптаў.
Да Валечкi ходзячы,
Канфетачкi носячы,
Канфетачкi-абараначкi,
Дзевачкам падманачкi.
На дварэ сабачка брэшаць,
А за мной суседзька чэшаць.
Часаў, часаў ды астаўся,
Ад штаноў матуз парваўся.
А напяюцца -- i за стол, i там пяюць, а хлопцы адводзяць сваiх дзяўчат дадому.
(Зап.Т.В.Валодзiна ў 1980 г. у в. Матырана Ушацкага
р-на.)
"Звязда" i "Вiфлеем"
На працягу Каляд у некаторых краях адбываюцца пераважна два роды гульняў. Моладзь ходзiць або са "звяздою", або з "Вiфлеем". Звязду майструюць так. На раму ад рэшата або сiта наклейваюць прамочаную салам або алеем паперу i замацоўваюць яе на падставачнай жэрдцы, каб зручна было пераносiць з аднаго месца на другое. Каб гэты круг меў выгляд зоркi, прымацоўваюць да яго ў некалькiх пунктах чатыры--шэсць пiрамiдальных "рагоў" i, дзеля прыгажосцi, абгортваюць iх рознакаляроваю папяроваю махрою.
Затым робяць новае невялiкае кола, па акружнасцi якога наклейваюць выразаных з паперы салдацiкаў, коннiцу або пяхоту. Гэтае колца замацоўваюць на палачцы. Калi цяпер мы ўставiм у раму "звязды" свечку (у астатняй частцы пакоя не павiнна быць агню) i будзем там паварочваць колца з наклеенымi салдацiкамi, то тым, хто стаiць з пярэдняга боку "звязды", уяўляецца, што iдзе бясконцая колькасць войска.
Наладжванне "Вiфлеема" больш складанае i абыходзiцца даражэй. За яго пагэтаму бяруцца заможныя хлопцы. Майструецца нешта накшталт скрынкi, верх якой раздзяляецца на такiя ж, як у "звязды", пiрамiдальныя "рогi", толькi большага памеру. Бакi i верх гэтай скрынкi ўпрыгожваюць рознымi святымi карцiнамi, якiя тычацца свята. Нiжнi бок яе, або падлога, робiцца з разрэзамi i адтулiнамi, i бывае засланы белымi мехавымi шкуркамi.
Рыхтуюцца з дрэва выявы людзей, якiя ўяўляюць сабой розных асоб: Iрада, трох каралёў, жонку Iрада, Смерць у выглядзе якога-небудзь шкiлета з касою, Iуду-срэбралюбца, Цыгана з мядзведзем i г.д. Выявы гэтыя прымацоўваюцца да дроту, якi можа вольна рухацца ў разрэзах падлогi. Вопытная рука, кiруючы гэтым дротам (незаўважна, безумоўна, для гледачоў), можа прымушаць нямыя лялькi рабiць рознага роду спектаклi. Тут паважаныя гледачы могуць убачыць i прагную да крывi Смерць, якая, не шкадуючы, сячэ свае ахвяры тупою касой, i займальную барацьбу Цыгана з мядзведзем, i своеасаблiвы танец Iрадыяды, i многае iншае.
Вясковы люд лiчыць падобныя вiдовiшчы вяршыняй задавальнення i асалоды. Майстры з гэтымi рэчамi ходзяць звычайна па вечарах да больш заможных гаспадароў, паказваючы iм сваё майстэрства, i атрымлiваюць нейкае ўзнагароджанне.
(Крачковский Ю. Очерки быта западнорусского селянина. М., 1874.)