2018-02-14
988
У розныя часы паходжанне назвы звязвалі з: прыгажосцю зямлі; мноствам снегу; вольнасцю насельніцтва; незалежнасцю ад татара-манголаў; з антрапалагічным тыпам жыхароў (светлавокія і светлавалосыя; з больш раннім прыняццем хрысціянства; шырокім распаўсюджаннем ў тапаніміцы (назве насельн. пунктаў) назваў са словам ―белая‖.
Калі звернуцца да гістарычных крыніц, то ў летапісах, на заходнеўрапейскіх картах, хроніках тэрмін ―Белая Русь‖ у ХШ – ХІУстагоддзях ужывался ў дачыненні да шмат якіх тэрыторый усходнеславянскага насельніцтва – да Маскоўскіх,Смаленскіх, Пскоўскіх і
іншых зямель. З сярэдзіны ХУІ стагоддзя ім сталі абазначаць тэрыторыюпадзвінска-дняпроўскага рэгіѐну на тэрыторыі сучаснай Беларусі (земліПолацкай, Віцебскага, Мсціслаўскага і часткова Мінскага ваяводстваў. Адназвы рэгіѐна паходзіць і назва яго жыхароў – беларусы ці беларусцы.На заходнюю частку беларускай тэрыторыі (беларускае панямонне) з канца ХУІ стагоддзя распаўсюджваецца назва ―Чорная Русь‖ (да таго часу яна ужывалася да назваў тэрыторый паўднѐва-заходняй часткі сучаснай Украін – тагачаснай Галіцкай зямлі). Паходжанне і гэтага тэрміна не маеадназначнай трактоўкі.
45,48 Полацкае княства ў9-10ст(у12-13ст).
Полацкае княства было першай дзяржавай, якая утварылася набеларускіх землях. Яно паклала пачатак дзяржаўнасці на беларускіх землях,але яго нельга называць беларускай дзяржавай, бо гэта быў адзін з трохмоцных дзяржаўных цэнтраў (палянскі Кіеў, славянскі Ноўгарад і крывіцкіПолацк) славянскай дзяржаўнасці, а беларуская народнасць яшчэ не
сфарміравалася.Вялікую ролю ва ўзнікненні дзяржаўнасці менавіта тут, на паўночным
усходе Беларусі, адыгрывалі геаграфічны, сацыяльна-эканамічны і этнічныяфактары.
Да геаграфічных асаблівасцяў, што спрыялі развіццю края, адносіццаразгалінаваная тут рачная сетка (аб ролі рэк як шляхоў зносін і крыніціснавання насельніцтва мы ужо казалі), а таксама вялікая колькасць азѐр іхваѐвых лясоў.Ворныя землі на месца такіх лясоў быліасабліва урадлівымі. Акрамя таго, клімат у гэтай зоне значна цяплей і больш вільготны, што вельмі спрыяльна адбівалася на вядзенні земляробства і жывѐлагадоўлі. Таму ісацыяльна-эканамічнае развіццѐ гэтага краю адбывалася даволітрывала. Этнічныя аб‘яднанні крывічоў, якія прыйшлі ў Прыдзвінье іВерхняе Падняпроўе мелі даволі высокі ўзровень вытворчай гаспадаркі, у іхрана пачаліся працэсы сацыяльнай і маѐмаснай дыференцыяцыі, што вяло дазародкаў дзяржаўнасці.Росту полацкай зямлі ў палітычным і эканамічным аднгосінах спрыяла ітое, што тэрыторыя знаходзілася на аднім з адгалінаванняў гандлѐвага шляху ―з варагаў ў грэкі ‖, які злучаў Чорнае і Балтыйскае моры. Ён праходзіл зБалтыйскага мора па заходняй Дзвіне да яе вярхоўяў, потым волакам давярхоўяў Дняпра і далей па ім да Чорнага мора. Гісторыю Полацкага княства адлічваюць ад пачатку існавання горадаПолацка, які у ―Аповесці мінулых гадоў‖ упамінаецца ў 862 годзе. Несумненна, аднак, што і да гэтага часу тут існавала гарадзішча днепра-дзвінцаў, якія і далі пасяленню назву ад раки Палаты. Па звестках
археолагаў, у ІХ стагоддзі тут жыло каля 1 тысячы чалавек, што па тым
часам лічылася вельмі масавым паселішчам.
Мяркуючы па звестках з ―Аповесці мінулых гадоў‖, першым князем уПолацку стаў стаўленнік скандынаўскага князя Рюрыка, што княжыў ўНоўгарадзе, і раздаваў гарады падначальных зямель на княжэнне. Прозвішчапершага Полацкага князя не вядома, але з вялікай долей вераготнасці янтаксама быў скандынавам. Летапісы згадваюць прозвішча Полацкага князя Рагвалода, які таксама належыў да скандынаваў.Таму ў другой палове ІХ стагоддзя Полацк і полацкая зямля сталі аб’ектам барацьбы паміж Кіеўскім княствам, якое імкнулася
распаўсюдзіць свой уплыў на поўнач, і Ноўгародскім княствам, якоеімкнулася захаваць кантроль на падначальных тэрыторыях. Такоегеапалітычнае становішча Полацкай зямлі – паміж двума буйнымідзяржаўна-палітычнымі цэнтрамі – Кіевам і Ноўгарадам, якія знаходзіліся ўпастаянным праціборстве, наклала адбітак на шмат стагоддзяў палітычнай і
эканамічнай гісторыі Полацкага княства.У гісторыі Полацкага княства можна выдзяліць некалькі перыядаў.
Першы перыяд – канец ІХ- пачатак Х стагоддзя, калі княжыла дынастыя Рагвалода – Полацкае княства знаходзілася у пастаянных палітычных і эканамічных сувязях як з Ноўгарадскім так і з Кіеўскім княствамі. Вядома,што крывічы-палачане прымалі ўдзел у паходзе 882 года кіеўскага князяАлега на Смаленск, у паходзе 907 года на Царьград (Візантыю). Навукоўцылічаць, што Полацкае княства у той час намінальна ўваходзіла ў складКіеўскай дзяржавы, але яе адносіны абмяжоўваліся толькі ўдзеламі ў ваеныхпаходах.
Другі перыяд – паміж 907 і 980 гадамі, калі няма ніякіх звестак аб падначальным стане Полацка Кіеву, фактычна адбыўся выхад Полацкага княства з-пад улады Кіева. У гэты час полацкія княззі вядуць самастойнуюваенна-палітычную і гандлѐва-эканамічную дзейнасць, узмацняць дзяржаўную уладу, аб‘ядноўваюць новыя землі. На аснове Полацкага княствасфарміравалася абшырная і адносна самастойная Полацкая зямля. Яетэрыторыя ў паўночна-заходнім накірунку пашырылася ад р. Дзісна ўздолжЗаходняй Дзвіны. На паўдневым захадзе ўлада Полацка распаўсюджвалася давярхоўяў Свіслачы, да сучаснага Заслаў‘я, на Поўдні– да Рагачѐва. Напоўначы княства межавала з Наўгародскай зямлѐй на тэрыторыіПскоўшчыны.
Трэці перыяд – ад 980 да 1003 года. У 70-я гады Х стагодзя ў Полацкукняжыў Рагвалод. Полацкая зямля пры ім канчаткова сфарміравалася яксамастойная дзяржава, займала важнае месца сярод славянскіх дзяржаў –княстваў. Сэнс падзей 980-га году быў у тым, што ѐн апынуўся ў гушчары
барацьбы паміж братамі – наўгародскім князем Уладзімірам і кіеўскім княземЯраполкам. (абодва з‘яўляліся унукамі кіеускай княгіні Вольгі.)
Пытанне аб прыцягненні Полацкага княства на свой бок кожны з іхспрабаваў вырашыць шляхам шлюбу з дачкой Рагвалода – Рагнедай.Шлюбныя адносіны паміж прадстаўнікамі княжэцкіх дынастый у той час былі сферай не сколькі прыватнага, колькі палітычнага жыцця. Менавітапраз дынастычныя шлюбы падчас вырашаліся лѐсы дзяржаў і народаў.
Абіраючы сярод прэтендэнтаў, Рагнеда і Рагвалод аддалі перавагу кіеўскаму князю Яраполку, што адлюстроўвала жаданне да палітычнага ссаюза зкіеўскім княствам.
Пакрыўджаны наўгародскі князь Уладзімір сабраў вялікае войска,штурмам узяў Полацк, забіў Рагвалода і яго двух сыноў і прымусам узяўРагнеду ў жонкі. Неўзабаве Уладзімір захапіў Кіеў і стаў правіцелемКіеўскай Русі.Асноўным вынікам падзей 980 года для Полацкага княства стала стратанезалежнасці і ўключэнне яго у склад Кіеўскай дзяржавы.
46 Полацкае княства ў перыяд Ізяслава, Брачыслава і Ўсяслава Чарадзея
Ад шлюбу з Уладзімірам Рагнеда мела 4-х сыноў: Яраслава (князь наўгародскі, а потым і кіеўскі князь Яраслаў Мудры), Ізяслава (які стаў полацкім князем), Мсціслава (у далейшым стаў чарнігаўскім князем), Усеслава –(князь уладзіміра-валынскі) і двух дачок. Пасля неудалага замаха Рагнеды на жыццѐ Уладзіміра (з мэтай помстыза забойства бацькі, братоў і гвалтоўны шлюб), яна з другім па старшынству сынам – Ізяславам, (які уступіўся за маці і даў бацьке расправіцца з ѐй пасля неудалага замаху) была саслана на пасяленне ў крэпасць пад Мінскам, якая пазней сталя вядома як г. Ізяслаўль (сучасны Заслаўль). Усе гэтыяперапетыі палітычнага і асабстага жыцця і сталі асновай ―Падання пра Рагнеду”, якое вядома з ―Летапісу мінулых гадоў‖. Сасланы Ізяслаў тым не меньш ужо ў 984 (988 па некаторыхкрыніцах) годзе атрымаў у княжэнне Полацкую землю, стаў новым Полацкімкнязем.Ізяслаў паклаў пачатак новай полацкай княжэцкай дынастыі.
Паколькі Ізяслаў па матчынай лініі з‘яўляўся унукам Рагвалода, ѐн быў прадстаўніком мясцоваў княжацкай дынастыі, а бацькоўскай лініі ен быў прадстаўніком дынасцыі Рюрікавічаў, што давала яму права прэтэндаваць на уладу ў Кіеўскай дзяржаве. Па самых сціплых звестках да дынастыіІзяслаўвавічаў адносяцца каля 10-ці у далейшым князѐў Полацкага, Тураўскаг і іншых княстваў. Памѐр князь Ізяслау ў 1001 годзе.
Пасля яго засталося два сына: Усяслаў (старэйшы, памѐр неўзабаве пасля бацькі, ў 1003 годзе) і Брачыслаў, які застаўся адзіным нашчадкам княжэцкай дынасцыі ў Полацку.
Новы – чацвѐрты перыяд у гісторыі Полацкага княства – перыяд першай паловы ХІ стагоддзя, час княжэння Брачыслава Ізяслававіча – 1003 – 1044 гады. Пры ім складваецца другая полацкая дзяржава, росквіт якоўпрыпадае на сярэдзіну – другую па ХІ стагоддзя.
У часы Брачыслава пашыраецца тэрыторыя Полацкай зямлі, у першаючаргу на захад і поўнач. Паустаюць навыя гарады, у тым ліку і Брачыслаўль (названы у гонар князя –сучасны Браслаў), і гарады сярэднім рэчашчы Дзвіны– Кукенойс і Герціка (зараз на тэрыторыі Латвіі), што дае магчымасцькантраляваць гандлѐвы шлях да Балтыйскага мора, збіраць даніну збалтыйскіх плямѐн. Усклад Полацкага княства былі ўключаны Віцебск і
Усвяты, дзе праходзілі валокі гандлѐвага шляху. Разам з тым, на перыядкняжэння Брачыслава прыпадае зніжэнне знешнепалітычнай актыўнасціПолацкага княства. Полацкае княства амаль не ваявала з сваімі суседзямі.Вядома толькі, што у 1021 годзе Брачыслаў нападае на Ноўгарад і захопліваеяго. Але неўзабаве была заключана мірная дамова паміж братамі – полацкімБрачыславам і наўгародскім Яраславам.Пяты перыяд у гісторыі Полацкага княства звязаны з княжэннем сына Брачыслава – Усяслава Брачыславіча (Усяслава Чарадзея), ахоплівае перыяд 1044 – 1101 гадоў. У першы перыяд сваяго княжэння, прыкладна да сярэдзіны 60-х гадоўХІ-га стагоддзя, Усяслаў Чарадзей з‘яўляўся прадаўжальнікам палітыкі свайго бацькі на ўмацаванне сваѐй дзяржавы. Узмацняецца улада Полацкагакняства на тэрыторыі ніжняга Падзвіння, у склад Полацкай зямлі былоуключана Менскае княства, а таксама Орша і Капысь. Значна растуцьплошчы гарадоў, у іх хутка равіваюцца рамяство і гандаль. У самім Полацку,насельніцтва якога ўзрасло да 10-15 тысяч чалавек, пачалося будаўніцтваСафійскага сабора, які адлюстроўваў моц і незалежнасць Полацкайдзяржавы.
Але у 1065 годзе адбываецца паварот у знешняй палітыцы Полацкагакняства ад мірнага суіснавання да ваенных супярэчнасцяў. У гэтый годадбыўся ваенны паход Усяслава Чарадзея на Пскоў. Такім чынам,аднаўляецца ваенная барацьба з Ноўгарадам, а потым і Кіевам. У ходзе гэтайбарацьбы былі як перамогі, так і паражэнні. Складаным і няпростым быў ілѐс самаго Усяслава Чарадзея.
Ім быў арганізаваны шэраг паспяховых паходаў на суседнія землі. Уперыяд з 1065 па 1078 год адбываюцца бітвы: за Пскоў (захоплены ў 1065 г.),Ноўгарад (у 1066 г. быў захоплены, разрабаваны і падпалены), Менск,Смаленск. (у 1078 годзе захапіў і спаліў яго).Супраць ваяўнічай актыўнасці Полацкага князі выступілі аб‘яднаныя сілы, якія склаліся з войскаў кіеўскага, чарнігаўскага і пераяслаўскага князеў Яраславічаў. Імі ў лютым 1066 годзе быў захоплены, разрабаваны і знішчаныМенск. У сакавіку 1067 года (3 сакавіка) адбылася жорсткая бітва на р.Нямізе, дзе перамога была на баку антыполацкай кааліцыі, але частка войскаУсяслава і ѐн сам ацалелі.У 1067 годзе Усяслаў Чарадзей і двое яго сыноў самі апынуліся ў палоне у кіеўскага князя і больш за год правялі у зняволенні. Але ужо ў верасні 1068года ѐн сам становіцца кіеўскім князем, аднак у хуткім часе вяртаецца да сябе ў Полацк. У перыяд з 1069 па 1071 год Усяслаў нават не з’яўляўся полацкімкнязем. Фактычна на некалькі год, на непрацяглы перыяд з 1067 па 1071 год,
Полацкае княства губляе сваю незалежнасць.З 1071 года адбываецца аднаўленне у Полацку княжэння УсяславаЧарадзея. Яшчэ некалькі год працягваліся яго напружанныя адносіны зсуседзямі, з паўднѐва рускімі князямі. У 1978 годзе Усяслаў Чарадзейзахапіў Смаленск. У сваю чаргу ў 1084 годзе ягоныя праціўнікі зноў захапіліі знішчылі Менск.
Перыяд полацкага княства, звязаны з дзейнасцю Усяслава Чарадзея,скончыўся з яго смерцю ў 1101-м годзе.Некаторыя даследчыкі называюцьяго аднім з выдатнейшых палітычных дзеячаў старажытнай Беларусі. З гэтым нельга цалкам пагадзіцца. Усяслаў Чарадзей быў тыповым прадстаўніком дзяржаўнага, палітычнага і ваеннага дзеяча свайго часу. З 57-мі гадоў княжэння каля 15 – 20 год Полацкім княствам вяліся актыўныя ваенныя дзеянні, яно само не пазбегла разбуральных спусташэнняў гарадоў і тэрыторый з боку суседніх княстваў. Полацкае князства не набыло значных новых тэрыторый, але і не
страціла сваѐй палітычнай незалежнасці. Полацкая зямля заставаласяцэластнай дзяржавай з адзіным цэнтрам у Полацку, адыгрывала важнуюролю ў палітычным жыцці ўсходніх славян.
47Тураўскае княства ў 9-10 ст.
Тураўскае княства ўтварылася ў межах рассялення дрыгавічоў — у паўднѐвай Беларусі, басейне р.Прыпяць. Сталіца княства — горад Тураў — прыгадваецца пад 980 г., калі на Беларусі з'яўляюцца князі, магчыма, браты — Рагвалод і Тур. Ад апошняга, як паведамляе летапіс, "тураўцы празваліся".Сярод гарадоў Тураўскага княства найбуйнейшымі былі Пінск і Бярэсце, меншымі — Кобрын, Камянец, Драгічын, Бельск, Мазыр, Рагачоў, Брагін. У часы Рагвалода (да 980 года) Тураўская зямля, магчыма, належала даПолацка, а пасля 980 года была далучана да Кіева.Падзеі 988 г., калі былі вызначаны межы Тураўскай зямлі, сведчаць абтым, што Тураўшчына з самага пачатку развівалася як самастойная
дзяржаўная адзінка з усімі адпавядаючымі гэтай пабудове інстытутамі, але былі і свае асаблівасці, што накладвалі адбітак на умовы існавання і лѐс Тураўскай зямлі.
Галоўнай складанасцю ў фарміраванні гэтай дзяржавы было тое, што яна займала не ўсю этнічную тэрыторыю дрыгавічоў, а толькі землі левага берага Прыпяці з гарадамі Туравам, Слуцкам, пазней — Бярэсцем. Напоўначыземлі дрыгавічоў вакол Менска належалі Полацкай дзяржаве, напоўдні і ўсходзе Турацскае княства межавала з Кіеўскім і Чарнігаўскім княствамі,на захадзе частка зямель дрыгавічоў была ва ўладанні ўладзіміра- валынскіх князѐў. Тураўскае княства, у адрозненні ад Полацкай зямлі, знаходзілася значна бліжэй да Кіева. Гэта і абумовіла тое, што менавіта кіеускія княззі імкнулісяусталяваць кантроль над Тураўскім княствам, разглядалі яго як сваювотчынну. Як правіла, Тураўскае княства давалася ва ўладанне трэцяму пастаршынству з сыноў кіеўскага князя. Нярэдка, яны нават калі станавілсякіеўскімі князямі, пакідалі за сабоў валоданне Тураўшчынай.Усяго за перыяд ад 980 года і да сярэдзіны ХІІ стагоддзя было 10 князѐў
Тураўскай зямлі.
49Тураўскае княства ў 12-13 ст
У 988 г. Уладзімір кіеўскі выдзеліў Тураўскую зямлю свайму трэцяму сыну Святаполку. Гэта сведчыць аб вялікай значнасці і ролі Тураўскага княства. Пасля смерці Уладзіміра Святаславіча ў 1015 г. менавіта Святаполктураўскі становіцца кіеўскім князем, але пакідае за сабой і Тураўскую зямлю. Таксама і Яраслаў Мудры — князь кіеўскі — напрыканцы свайго жыццяаддаў Тураўшчыну свайму сыну Ізяславу. Гэта сведчыць пра ўстойлівасцьдзяржаўна-княжацкай традыцыі ў Тураве, таксама як і пра пастаянства тэрыторыі гэтай дзяржавы. Пасля смерці Яраслава Ізяслаў становіцца вялікімкнязем кіеўскім, але таксама пакідае за сабой і Тураў. Два сыны Ізяслава — Яраполк і Святаполк — трымалі за сабой Тураў.Але ў 1113 г. са смерцю Святаполка ўлада Ізяславічаў у Тураве скончылася і
сталіца разам з княствам перайшла да роду Манамахавічаў. Кіеўскім княземстаў Уладзімір Манамах. Ён і яго паслядоўнікі трымалі Тураўскае княства ўякасці дадатку да сваіх асноўных уладанняў — Кіева, Пераяслаўя і іншыхзямель. Але гэта было права сілы, а не вынік прыналежнасці Тураўскай зямліда Кіеўшчыны. За перыяд ад 1113 па 1146 год змянілася 11 кіеўскіх князѐў,з якіх 8 таксама валодалі і Тураўскай зямлѐй, былі князямі тураўскімі.У сярэдзіне XII ст. паміж паўднѐварускімі князямі адбывалася зацятая барацьба за валоданне Кіевам. Разам а Кіевам з рук у рукі пераходзіў і Тураў— то да суздальскіх, то да валынскіх князѐў. Але ў 50-я гг. XII ст. натураўскім троне апынуўся князь Юрый Яраславіч, які вярнуў зямлю ваўладанне дынастыі Ізяславічаў. 3 гэтым не жадалі мірыцца кіеўскія князі.
Аб'яднаўшыся ў 1158 г., яны зрабілі паход на Тураў, каб адабраць яго ўЮрыя. Відавочна, што Юрый Яраславіч быў не толькі ўдалымвоеначальнікам, але і карыстаўся павагай тураўцаў, іх поўнай падтрымкай.Ён клапаціўся ў першую чаргу пра жыхароў зямлі, разглядаючы княства як сваю законную спадчыну. Толькі гэтым і моцнай фартыфікацыяй горадаможна растлумачыць, што дзесяцідзѐнная аблога была паспяхова вытрымана.
Таксама быў адбіты напад на Тураў валынскіх князѐў у 1160 г. На гэты разварожыя войскі прастаялі пад сценамі горада тры тыдні. Праз цяжкуюбарацьбу Тураўскае княства аднавіла сваю самастойнасць і незалежнасць..
50. Беларускія землі ва ўмовах пагрозы татара-мангольскай і крыжацкай агрэсіі.
ХШ-е стагоддзе ў гісторыі Беларусі – не толькі перыяд феадальнай разробленасці, але і час, калі на долю усходніх славя выпалі вялікіявыпрабаванні. У той ці іншай ступені закранулі яны і лѐс жыхароўтагачаснай Беларусі. Насельніцтва беларускіх зямель вымушана былобараніцца ад пагрозы адразу з двух бакоў – ад татара-мангольскай навалы з усходу і крыжацкай агрэсіі з поўначы. У пачатку ХШ стагоддзя у Цэнтральнай Азіі склалася моцнаяМангольская дзяржава. У 40-я гады пачаўся яе паход на захад. Першымісярод усходніх славян пад удар мангола-татарскага нашэсся трапілістаражытнарускія княствы. У 1240 годзе быў захоплены Кіеў, потым ордызаваѐўнікаў накіраваліся на Галіцка-Валынскую зямлю. Сярод беларускіхгарадоў, што былі зруйнаваны манголамі, можна назваць гарады поўдняБеларусі – Гомель, Бярэсце, Мазыр і Тураў. Вядома паданне, змешчанае убеларуска-літоўскіх летапісах, што непадалѐку ад Мінска, каля горадаКрутагорье адбылася бітва, ў якой войскі Міндоўга разграмілі войскі ханаКойдана. Ад таго часу гэта мястэчка стала называцца Койданава (сучасны –Дзяржынск). Аднак больш дакладных звестак, акрамя летапісаў, гэтай падзеіне знойдзена. Аднак мангольская навала 1238 – 1241 гадоў не закранула большасцьтэрыторыі Беларусі. Не зведала мангола-татарскага нашэсця Полацкая земля. У далейшыя гады – (татара-мангольскае іга праснавала настаражытнарускіх княства больш за 200 год) – набегі мангола-татарскіхвойскай на беларускія землі мелі эпізадычны характар. Яны адбыліся ў 1258,1259, 1275 і 1287 гады. У гэтых паходах мангола-татары рабавалі маѐмасць, спальвалі гарады,зводзілі людзей у палон. Але накласці пастаянную даніну, усталявацьпастаянны кантроль на мясцовымі княствамі праз выдачу ―ярлыкоў‖, як гэтабыло у рускіх землях, на Беларусі татара-манголы не змаглі.Татара-мангольскага іга на тэрыторыі Беларусі не было усталявана.Але пагроза такой небяспекі пастаянна працягва існаваць, падштурхоўвалада пошукаў шляхоў ѐй супрацьстаяць.
Не меншая небяспека склалася у тыя ж гады з паўночнага захаду.Асабліва яна датычылася Полацкай зямлі.У 1201 годзе з дазволу полацкага князя Уладзіміра ў вусці р. Дзвінынемецкім крыжыцкім ордэнам была была пабудавана крэпасць Рыга., а у 1202 утварыўся ордэн мечаносцаў. Мэтай яго была хрысціянізацыямясцовага насельніцтва (дарэчы – таму і полацкі князь не быў супраць), а насамой справе – заваѐва Ніжнядзвінскіх полацкіх зямель. У выніку полацкаекняства страчвала выхад да Балтыйскага мора і адпаведна да ўсѐй Еўропы.Таму ўжо ў 1203 годзе адбылася першая сутычка полацкага войска зкрыжакамі, але яна завершылася неудала. Лівы ад гэтага часу пачалі плаціцьданіну ужо не Полацку, а Ордэну.У наступныя гады Ордэн мечаносцаў, які з 1237 г. называўся Лівонскім,узяў пад свой кантроль землі латгалаў і ліваў па ніжнім цячэнні Дзвіны, былізахоплены полацкія гарады Кукейнас (1208) і Герсіка (1209), у 1224 г. імібыў заняты эстонскі горад Тарту (Юр'еў).Крыжацкая пагроза прымушала ісці на ваенны саюз Полацка зНоўгарадам і Полацка з Літвой. Дачка полацкаі-віцебскага князя Брачыслава— Параскева стала жонкай Аляксандра Яраславіча наўгародскага (Неўскага)у 1239 г. Але пераможныя бітвы з крыжакамі на р.Нява ў1240 г. і. Чудскім возеры ў 1242 г., у якіх прымалі удзел і полацкія дружыны, карэнным чынамсітуацыю не змянілі. Полацкая зямля паступова губляла сваю магутнасць ібылую веліч.
У такіх абставінах палачане і пайшлі на саюз з землямі ВерхнягаПанямоння, сталіцай якіх быў Наваградак, праз запрашэнне на сваѐкняжанне літоўскіх князѐў. У канцы 50 —пачатку 60-х гг. XIII ст. наполацкім княжанні з'яўляецца першы літоўскі князь Таўцівіл. Пачынаеццаперыяд існавання Полаччыны ў саюзе з Літвой ў новай дзяржаве — ВялікімКнястве Літоўскім.
51 Сельская гаспадарка насельніцтва Беларусі (9-12 ст.)
Характар эканамічнага жыцця беларускіх зямель у сярэднія вякі уасноўным вызначала сельская гаспадарка. Галоўнай галіной сельскайгаспадаркі працягвало быць земляробства. Яно знаходзілася ў непасрэднайзалежнасці ад прыродна-кліматычных умоў і традыцый, але на яго стануплывал і ўзровень развіцця сельскагаспадарчых прылад працы (некаторыяаўтары азываюць – узровень землеапрацоўчай тэхнікі – але гэта яшчэнельга назваць ―тэхнікай‖, у лепшым выпадку можна казаць абудасканаленні тэхналогіі апрацоўкі глебы і вядзення земляробства).
Ворныя прылады працы ў сярэднявеччы рабілі, як і раней, з дрэва. Металічнымі (жалезнымі) былі толькі асобныя часткі. Асноўным прыладайпрацы для апрацоўцы зямлі былі ралы, якія маглі быць беспалозныя і ралы зполазам, мелі металічны наральнік.Удасканаленне зямляробчых прылад прывяло да з‘яўленні прынцыповаіновага, больш дасканалага ў параўнані з ралам прыстасавання для апрацоўкі глебы – сахі. Яны таксама вырабляліся з дрэва, але былі, як правіла,двузубыя, з двума металічнымі сашнікамі. Саха не толькі добра рыхлілаглебу (як рала), але і падразала карэнні пустазелля. (Але яшчэ непераварачвала глебу. Прыстасаванні для перагортвання, адкідвання глебыз‘явіліся толькі 14 ст.). Гэта было найбольш карысна ва умовах лясной зоны.
Пашырэнне колькасці вораўнай зямлі дало магчымасць паступова перайсціда больш эфектыўнай папаравай сістэмы земляробства. У ХІ – ХШ ст. натэрыторыі Беларусі папаравая сістэма земляробства існавала у выглядзедвухполля і нават трохполля (чаргаване пасеваў на адным і тым полі 2-3культур). Але у вядзенні земляробства захоўвалася і лядная сістэма, і лясныпералог.
Сеялі ў глебу насенне ўручную, баранавалі зямлю драўлянай бараной. Пры рабоце на агародах выкарыстоўваліся і прылады ручной апрацоўкіглебы – матыка з жалезнай акоўкай, (т.зв. рыльцам), а таксама драўлянаярыдлѐўка (лапатка) з жалезнай рабочай часткай. Ураджай збіралі металічнымі сярпамі, якія мелі даволі працяглае, да 30см. лязо, часта з насечкамі. (Блізка да сучаснага выгляда). Зерне абмалочваліцапамі, малолі на муку пры дапамозе каменных жорнаў, крупы выраблялісяў ручных і нажных ступах. У Х – ХШ стагоддзях на тэрыторыі Беларусі вырошчвалі амаль усевядомыя ў наш час зернавыя культуры. Шырокае распаўсюджанне атрымала азімае жыта, а тасама яравое жыта. З ХІ ст. жыта становіцца вядучайзернавой культурай (дарэчы – як і зараз у Беларусі). На другім месце пасляазімага жыта ішла пшаніца, на трэцім быў ячмень, радзей сусіракалісяпасевы аўса. Паўсюдна, як і раней, вырошчвалася проса. Новай культурай,якую пачалі вырошчваць на тэрыторыі Беларусі з ХІ ст., стала грэчка. Загародных культур у гэтыя часы вядомы капуста, рэпа, цыбуля, буракі,агуркі.
У жывѐлагадоўлі значных змен, у параўнанні з позднім жалезнымвекам, не адбылося. Яно складалася з развядзення усіх вядомых і у наш часвідаў хатняй жывѐлы. Адбывалася толькі пэйная спецыялізацыя паразвядзенню жывѐлы ў залежнасці ад тыпаў паселішчаў.На паселішчах побач з гарадзішчамі, дзе жыло залежнае ад знацінасельніцтва, якое павінна было забяспечваць прадукцыяй у першаю чаргунасельніцтва гарадзішчаў, разводзілі буйную ранатую жывѐлу і свіней. У гарадах і на умацаваных паселішчах свіней ў сувязі з іхвысокапрадукцыйнасцю разводзілі значна больш, чым іншых жывѐл. Вядучаемесца ў хатнім статку жыхароў гарадоў і ўмацавых паселішчаў займаўтаксама конь, які меў асабліваю каштоўнасць для вайсковых паходаўдружыннікаў.
У Х – ХШ стагоддзяў насельніцтва тэрыторыі Беларусі апрачажывѐлагадоўлі занімалася і птушкагадоўлей – разводзілі, ў тым ліку і ўгарадах, к урэй, качак, гусей. Хатнюю птушку ў ХІ – ХШ стагоддзяў натэрыторыі Беларусі разводзілі паўсюдна.
У гарада, якія узніклі як ваенныя крэпасці (напрыклад Ваўкавыск,Гродна і інш.) і знаходзіліся ў лясной зоне, захавалася і значная роля паляваання на дзікую жывѐлу. Палявалі таксама і на дзікіх птушак – глухароў, курапатак, гусей, буслоў і інш – спецыялісты налічваючь іх да 11-ці відаў.Не страціла сваѐй ролі ў жыцці насельніцтва ў сярэднявеччы і рыбалоўства, якім займаліся як сельскае, так і гарадское насельніцтва. Прыраскопках знаходзяць самыя розныя прылады рыбалоўства таго часу, у тымліку кручкі самых розных размераў і форм, грузілы, паплаўкі і нават блѐсны зкаляровых металаў. Пры раскопках у Ваўкавыску былі выяўлены рэшкі 12відаў прамысловых рыбаў, у тым ліку балтыйскага асятра, ласося, шчупака,галаўля, жэреха, судака і інш.
Апрача сельскай гаспадаркі як сельскае, так і гарадское насельніцтва займалася промысламі. Самамі распаўсюджанымі хатнімі промысламі былі прадзенне, ткацтва і ганчарства. Усюды пралі лѐн і шэрсць, з атрыманыхнітак выраблялі тканіны. У сельскай мясцовасці распаўсюджана было ганчарства – выраблялі пераважна пячныя гаршкі. Значнае месца займала бортніцтва. Калі улычваць, што ў тую пару неведалі цукру, то спажывецкія патрэбы мѐду цяжка пераацаніць. Атрымлівалітаксама і воск. Акрамя таго, мѐд, воск і футра з‘яўляліся галоўнымігандлѐвымі прадметамі з іншымі краінамі і народамі.Металургія таксама заставалася важным заняткам людзей усярэднявеччы. Але адбылася пэўная спецыялізацыя самаго працэсу – усельскай мясцовасці дабывалася руда, яна праходзіла там першастнуюапрацоўку і ў выглядзе таварных крыц (жалезных ляпѐшак) пастаўлялася угарады, дзе жалеза праходзіла далейшую апрацоўкі і з яе выраблялібольшасць прылад працы, ўпрыгожванні і іншыя рэчы.
52,53 Узнікненнегарадоў на тэрыторыі Беларусі у 9-12ст.Рамесная вытворчасць у 9-13ст.
Узнікненне гарадоў і гарадскога жыцця было пераломным момантам ужыцці сярэднявечнага грамадства. Гарады узнікалі у найбольш развітых ігустанаселенных раѐнах, у месцах перасячэння важных шляхоў зносін. Узнікалі яны як цэнтры княжэцкай улады, паселішча рамеснікаў і гандляроў.Працэс узнікнення гарадоў складаны і разнастайны. Гарады вырасталі зумацаваных паселішчаў, княжацкі і феадальных замкаў, і таксама зкрэпасцяў.
Пісьмовя крыніцы называюць на тэрыторыі Беларусі звыш 35 гарадоў(некаторыя налічваюць іх да 50-ці). Старэйшымі з іх былі – Полацк (862), Тураў (980), Віцебск (974), Заслаўе (985), Друцк (1001), Бярэсце (1017), Копысь (1059), Браслаў (1065), Менск (1067), Орша (1067), Лагойск (1078) і інш. Фактычна, пераважная большасць сучасных гарадоў Беларусі бярэ свойпачатак ад ХІ – ХШ стагоддзяў.Гаспадарчая дзейнасць насельніцтва гарадоў мела комплексны характар:
– спалучала ў сябе рамество, гандаль і промыслы.
Гарады з‘яўляліся цэнтрамі рамеснай вытворчасці. (наогул, аддзяленнерамяства ад сельскай гаспадаркі, выдзялене яго ў самастойный занятакпэўнай катэгорыі людзей – т.зв. рамеснікаў, аддзяленне горада ад вѐскілічыцца першым рэвалюцыйным этапам у развіцці вытворчых сіл). Ужо ў ІХ– Х стагоддзях у гарадах Беларусі налічвалася звыш 40 спецыяльнасцяўраместніцтва: кавалі, збройнікі, ювеліры, ганчары, каменяцѐсы, гарбары(апрацоўшчыкі скуры),бондары, ткачы, шаўці і інш.
54. Гандаль беларускіх зямель перыяду (9-13 ст.)
У ХІІ – ХІІІ стагоддзях, у сувязі з аддзяленнем горада ад вѐскі, зараджаецца унутранні гандаль як сродам абмены паміж гарадскім ісельскім насельніцтвам. Аднак патрэбна ўяўляць, што значная часткажыхароў горада працягвала сумяшчаць заняткі рамяством з працай на зямлі,займалася земляробствам. Таму ўнутраны гандаль развіваўся паступова, памеры таго, як усѐ большая частка жыхароў гарадоў парывала з працай назямлі. Унутраны гандаль ажыццяўляўся, як правіла, шляхам простагапрадуктаабмену. У ХІ – ХШ стагоддзях на Беларусі быў т.зв. ―безманетныперыяд‖.
Знешні гандаль, які развіваўся на Беларусі ў сярэднявеччы, меў тыя жсамыя накірункі, што склаліся раней: Кіеў, Паўночнае Прычорнаморье,Візантыя, арабскі Усход, Прыбалтыка і Польшча, а праз іх ізаходнееўрапейскія краіны, скандынавія. Сутракаюцца ў археалагічныхраскопках беларускіх гарадоў таго часу і рэчы з больш аддаленных іэкзатычных краін - з астравоў Індыйскага акеана, Цейлона і Суматры(ракавіны, косці паўлінаў), тканіны, посуд і ўпрыгожванні з Персіі.Менавіта да знешняга гандлю маюць дачыненні і першыя грашовыя сродкі – манеты. Зноўйдзены арабскія манеты – дырхемы, срэбраныя манеты – дынарыі з Германіі, Англіі, Чэхіі, Францыі, Італіі, срэбраныя і залатыя манеты з Візантыі. З‘яўляюцца і манеты, што чаканілі ў Кіеве – срэбранікі і златнікі. У абарачэнні у якасці плацѐжных сродкаў выкарыстоўваліся і зліткіз срэбра, вырабленыя у Кіеве (у выглядзе ромба, вагою140 – 165 г.),Ноўгарадзе (лодкападобныя, вагою 200 г.), а таксама літоўскія цізаходнерускія (у выглядзе палачак вагою 100-110 г.). У пісьмовых крыніцахіхназываюць грыўняй, рублѐм, срэбрам літым, а іх палавінкі – паўцінаю. Алевыкарыстоўваліся яны толькі пры буйных абменных аперацыях, як правіла, ўзнешнім гандлі. Усе вядомыя гарады Беларусі таго часу былі цэнтрамі такогагандлю.
55. Складванне і развіццё феадальных адносін на тэрыторыі Беларусі (9-13 ст.)
Перыяд сярэднявечча – гэта час станаўлення і фарміравання новага грамадскага ладу – феадалізма.
Феадалізм – гэта грамадска-эканамічная фармацыя, якая прыходзіць на змену рабаўладальніцкаму ці першабытнаабшчыннаму ладу і папярэднічае капіталізму. Асноўная эканамічная сутнасць феадалізма – прысвайнне феадаламі дадатковага прадукту шляхам эксплуатацыі сялян на аснове манапольнай уласнасці феадалаў на землю і уласнасці на непасрэдных вытворцаў (сялян). На тэрыторыі Беларусі феадалізм існаваў працяглы час –з ІХ па ХІХ стагоддзі. Асновай складвання феадальных адносін з‘яўляюцца:
- распад патрыярхальнай абшчыны, пераўтварэнне яе у суседскуюсельскую абшчыну
- з’яўленне прыватнай уласнасці на землю
- сацыяльнае расслаенне грамадства, выдзяленне сацыяльных груп, якіяпрысвоўваюць сабе кіруючыя функцыі і абараняюць гэтае права з дапамогайузброенай сілы, (параўнанне з сучасным рэкетам).
У пачатковы перыяд фарміравання феадальных адносін суседскаяабшчына заставалася нацйбольш масавай сацыяльнай структурай, адной засноўных форм арганізацыі грамадства. Менавіта ў выглядзе суседскайабшчыны існавала большасць сельскага насельніцтва таго часу. Селькаяабшчына уяўляла сабою тэрытарыяльнае аб’яднанне непасрэдныхвытворцай – земляробаў. Гэта былі сяляне, якія яшчэ не трапілі ўправатнаўласніцкую залежнаць і былі падпарадкаваны толькі дзяржаве.Ворная зямля знаходзілася ва ўладанні сялян-абшчыннікаў і перадавалася ўспадчыну. Абшчына несла агульную адказнасць перад княжацкімі ўладамі завыкананне дзяржаўных павіннасцей і падаткаў. Абшчына валодаласамакіраваннем – выбірала свае арганы кіравання, мела свой абшчынны суд.
Ва умовах умацавання феадальных адносін абшчына паступова трапляла узалежнасць ад феадалаў – вотчыннікаў, якія аб‘яўлялі абшчынныя землісваѐй уласнасцю. Тады члены абшчыны з уласнікаў зямлі пераўтвараліся утрымальнікаў, карыстальнікаў землі феадала. У выніку сама абшчына ціраспадалася альбо падпарадкоўвалася феадалу.
З узнікненнем прыватнай уласнаці на зямлю (што пачалося яшчэ уперяд поздняга жалезнага веку), землі прысвоўваліся не толькі асобныміабшчыннікамі, але і кіруючай вярхушкай плямен, дружыннікамі, з якіх іфарміраваўся слой феадалаў. Яны захоплівалі сілай абшчынныя землі,абкладалі сялян, якія працавалі на ѐй, данінай. Сяляне-абшчыннікі (смерды)пазбаўляліся зямлі, траплялі такім чынам у залежнасць ад уласніка зямлі –феадала.
Некаторыя частка сяляне-абшчыннікаў страчвалі нават асабістуюсвабоду, траплялі ў феадальную асабістую залежнасць рознымі шляхамі.Значная часка сялян бяднела ад уплаты цяжкіх княжацкіх данін, адрабаўніцкіх войнай, падчас якіх іх гападарка разбуралася, і была не ў станевыконваць падаткі. Збяднялі сялян і судовыя штрафы, а таксама ―кормы‖,якія яны павінны былі даваць прадстаўнікам княжецкай ўлады. У вынікузбяднення сяляне-абшчыннікі не маглі выканаць падаткі, траплялі ў кабалу,у іх адбіраліся землі за неуплату подацей і нават асабістая свабода.
56. Феадальнае і царкоўнае землеўладанне на тэрыторыі Беларусі (9-13 ст.)
Узнікае феадальнае землеўладанне, якое у ІХ – ХІІ стагоддзі значнаумацоўвалася і пашыралася. Уласнікамі зямлі з‘яўляліся князі, прыбліжаныяда іх людзі – баяры, а таксама княжацкія дружыннікі, якія атрымлівалі земліу якасці платы за службу князю. Землі, што належылі ім, перадаваліся іхнашчадкам у спадчыну. Уласнікі зямлі пачалі жыць ―карміцца‖ за кошт падаткаў (даніны), а таксама аблкладвалі насельніцтва штрафамі, якіяназываліся у той час ―віры‖, ―продажы‖. На гэтай падставе феадалыпераўтвараюцца ў пануючы клас.Землі, якія яшчэ не былі захоплены феадаламі і фармальна належыліабшчынам, аб‘яўляліся ўласнасцю дзяржавы, дзяржаўнымі. Сялене, штожылі на іх, падпарадкоўваліся князю, як вярхоўнаму правіцелю, плаціліпадаткі дзяржаве і выконвалі іншыя дзяржаўныя павіннасці. Часта гэтыя земліраздаваліся князямі ў ва увалоданне сваім набліжаным. На карысць дзяржавысяляне плацілі перш за ўсѐ даніну. Часта яна была ў выглядзе каштоўнайфутры (сабаліная, гарнастаявая, куніцавая, бабровая і інш), а таксама мѐд,воск, прадукты земляробства і лесу. Акрамя даніны былі іншыя павіннасці:
― палюддзе” – паборы, якія дадаткова збіраліся з насельніцтва акрамя збораданіны, (часта на гэта давалася адраразовае права за асобныя заслугі перадкнязем, які такім чынам плаціў сваім набліжаным), ―павоз ― – павіннасць,звязаная з дастаўкаў даніны у пэўнае месца.
На працягу ХІ – ХІІІ стагоддзяў узўнікае не толькі феадальнае (свецкае), але і царкоўнае землеўладанне. Узнікнене і умацаванне царквы наБеларусі як грамадскага інстытута суправаджалася раздачай часткідзяржаўнай зямлі ў валоданне тых ці іншых царкоўных устаной (епархій,манастыроў і інш.). Гэтыя землі не маглі адчуждацца (адбірацца), а таксама, уадрозненні аб княжацкіх і баярскіх уладанняў, не раздрабляліся, паколькі ўспадчыну каму-небудзь не перадаваліся. Таму царкоўнае землеуладанне пастаянна узрастала. Не толькі сяляне-абшчыннікі, але і жыхары гарадоў, што былірамешчаны на землях феадалаў, у ХІ – ХШ стагоддзі траплялі ў феадальнуюзалежнасць і выконвалі на карысць землеўладальнікаў розныя павіннасці,плацілі даніну. Гарады, што былі размешчаны на дзяржаўных (княжацкіх)землях, нярэдка проста дырыліся ўладальнікам.
Грамадскі лад у перыяд сярэднявечча набывае новыя рысы, якіх небыло да гэтага часу.З узнікненнем на тэрыторыі Беларусі першых дзяржаў – княстваўз‘яўляецца і новая рыса грамадскага жыцця – дзяржаўны лад. Дзяржава –гэта разгалінаваная сістэма палітычнай ўлады, якая ажыццяўляецца ўкраіне. Яна (дзяржава) аб’ядноўвае ўсѐ насельніцтва ў аднотэрытарыяльнаецэлае, мае сваю унутраную структуру, выконвае пэўныя функцыі.
Важная роля ў арганізацыі ўлады належала князю.Першым і важнейшым абавязкам князя былі арганізацыя вайска ікамандванне ім. Князь павінен быў клапатіцца пра бяспеку і абаронукняства ці зямлі ад ад знешняга ворага. Ён кіраваў знешняй палітыкай,зносінамі з іншымі князямі і дзяржавамі, мог аб‘явіць вайну і заключаць мір,іншыя пагадненні.Другім абавязкам князя быў сбор даніны і іншых пабораў зпадначальнага насельніцтва для утрымання дружыны і на іншыя дзяржаўныяпатрэбы.
Трэцім абавязкам князя можна лічыць упраўленне, кіраванне княствам.Ён назначаў службовых асоб. Напрыклад, у Полацкім княстве – цівуноў(выконвалі судовыя і фінансавыя функцыі), мытнікаў, ключнікаў і інш.Апорай княжацкай улады была дружіна, якая складвалася з групузброеных людзей, для якіх вайсковая справа стала прафесіяй. Дружыннікібылі найбольш блізкімі да князя людьмі, менавіта з ім князь раілся папытаннях арганізацыі паходаў, суда і адміністрацыйнага кіравання. Дружінаслужіла непасрэдна князю і была яму асабіста адданая, пастаянназнаходзілася пры князі і на яго ўтрыманні. Асобным прадстаўнікам са сваѐйдружіны князь мог даручыць і выконванне асобных даручэнняў, у тым ліку іабавязкаў кіраўнікоў у некаторых гарадах.
У некаторых мясцовасцях меліся сваі асаблівасці арганізацыідзяржаўнага кіравання. Напрыклад, у Тураўскім княстве акрамя ўлады князяўзгадваецца кіраванне княжацкім ―пасаднікам‖, які прызначаўся князем івыконваў яго функцыі кіравання ў горадзе. Знаходжанне адначасова ўгорадзе князя і пасадніка – з‘ява незвычайная для іншых гарадоў. У тым жаТураве існавала пасада ―тысяцкага‖, які ўзначальваў гарадское ўзброенаеапалчэнне, роля якога у абароне горада была важнай, асабліва калі князь здружынай пакідал княства.
57. Веча ў грамадскім жыцці на тэрыторыі Беларусі (9 – 13 ст.)
У Полацкай і Тураўскай княствах на працягу ХП – ХШ стагоддзяў, ўперыяд раннега сярэднявечча, ўлада князя хаця і была значнай, але не быланеабмежаванай. Дзейнічалі дзве галіны ўлады – улада князя і ўлада Веча.
Веча – народны сход, арган дзяржаўнай улады (разам з князем) у асобныхкняствах на тэрыторыі Беларусі – у Полацку, Друцку, Менску, Тураве,Віцебску і інш. княствах. Правам удзелу Вечы карысталіся ўсе вольныя мужчыны, рашэнне прымалася шляхам адабрэння крыкам, але вядучая роля ў Вечы належала заможным гараджанам, баярам. Па звестках летапісаў унекаторых вечах абіралі вузкі па свайму складу выканаўчы орган, які ад імяВеча вырашаў бягучыя справы. Так было у Полацку, дзе абіралі 30 мужоў,старцаў. Веча збіралі па меры неабходнасці, а тасама па ініцыятыве князя,пасадніка ці гарадскога насельніцтва.Веча мела даволі значныя функцыі, яго роля узрастала асабліва падчасаслаблення княжецкай улады ў перыяд феадальнай раздробленасці.
Веча істотна абмяжоўвала княжацкую уладу. На Вечы вырашалісяважнейшыя пытанні – вайны і міру, заключэння знешніх дагавораў,заканадаўства, ажыццяўляўся вышэйшый суд за палітычныя і іншыязлачынствы. Веча мела права выбіраць некаторых службовых асоб, маглозапрашаць на княжэнне князѐў ці наадварот, выганяць іх. Калі Веча непадрымлівала князя, ѐн вымушан быў пакінуць горад. Так здарылася ў 1127годзе з полацкім князем Давыдам, які не здолел выйграць адзін з ваенныхпаходаў. Полацкі князь Рагвалод Барысавіч у 1161 годзе пасля паражэння адменскага князя Валадара Глебавіча не рызыкнул вярнуцца ў Полацк, бо,вераготна, баяўся адказнасці перад Веча за гібель многіх палачан з свайговойску. Пры абранні князя паміж ім і Веча заключаўся дагавор, які павіненбыў выконвацца абодвымі бакамі, у тым ліку на князем.
Па меры узмацнення ролі царквыпадзней, высокае грамадскае палажэнне займаў епіскап. Ён з‘яўляўся нетолькі вышэйшай духоўным кураўніком, але і вельмі ўпловай асобаў ў Вечы.Ад яго імя пісаліся дагаворы, якія заключаліся полацкім вечам, выдавалісяграматамі. Полацкія біскупы разам з князямі адносіліся да вузкага кола асоб,што мелі віслыя пячаткі, якія прымацоўваліся да дакументаў. Такім чынам, княствы, дзе існавалі выбарныя органы у выглядзе Веча,можна лічыць княствамі з абмежаванай княжэцкай уладаў, якое было нашляху да пераўтварэння ў сярэднявечную рэспубліку.Але з наступленнем перыяда феадальнай раздробленасці, узмацненнемўлады удзельных князѐу Веча там, дзе яно існвала, паступова страчвала сваезначэнне і у 14 – 15 стагоддзях у ВКЛ было заменена соймам.
58.З’яўленне і распаўсюджванне хрысціянства на беларускіх землях
Распаўсюджанне хрысцыянства на беларускіх землях пачынаецца зканца Х-га стагоддзя. Першыя славянскія супольнасці, якія жылі тут - крывічы, дрэгавічы,радзімічы,балты і іншыя былі паводле сваіх вераванняў і культу язычнікаміці паганцамі. Тэрмін утвораны ад лацінскага слова ―паганус‖ - язычнік). Язычніцкі перыяд у нашай гісторыі вымяраецца тысячагоддзямі із‘яўляенцца самым працяглым па часе. Язычніцтву Беларусі, як і іншыхкраін, характэрна шматбожжа.
Аднак на мяжы першага тысячагоддзя язычніцкія вераванні паступовазмяняюцца монатэістычнымі вераванніямі. Прынцыпова новым было тое,што замест шматбожжа з‘яўляецца вераванне ў сілу аднаго бога, штоафармляецца ў выглядзе адпаведнай рэлігіі. (язычніцтва – не рэлігія, авераванні. Рэлігія – стройная сістэма поглядаў). Узнікнене рэлігіі, веры уаднаго бога, было звязана з этапам узнікнення і умацавання монаэтнічныхдзяржаў, неабходнасцю падмацаваць існаванне адзінства улады на зямле (удзяржаве, княстве) як і адзінства на небе. (Бог – на небе, Князь – на зямлі).
У канцы Х ст. і на тэрыторыю сучаснай Беларусі пачынае пранікацьадна з буйнейшых рэлігій – хрысціянства, прычым у абодвух яе формах – і праваслаў’е, і каталіцызм. Трывалыя сувязі ўсходніх славян з Візантыяйспрыялі прыняццю пераважна праваслаўных абрадаў, і да сама Візантыйскаяцарква разглядала усходнеславянскія княствы як рэгіѐн свайго уплыву.Носьбітамі хрысцыянства каталіцкага абраду на беларускіх землях былікрыжацкія ордэны, сувязі з прадстаўнікамі каталіцкай скандынавіі іПольшчы.
Прамых звестак пра хрышчэнне Беларусі няма. У нас не было такіхпадзей, як у Кіеве ў 988 годзе і у Ноўгарадзе (публічнае знішчэннеязычніцкіх багоў, прымусовае прывядзенне кіеўлян на Дняпро з мэтай хрышчэння, крывавая бойка у Ноўгарадзе).Распаўсюджанне хрысцыянства у полацкай і тураўскай земляхпачыналася з прыняцця веры прадстаўнікамі вышэйшая знаці – князямі, членамі іх сямей, асобамі з акружэннем князяі іншымі прадстаўнікамі улады. Паступова пашыралася кола вернікаў сярод іншых плыняў насельніцтва,перш за усе гарадскога. Аднак у сельскай мясцовасці працэс хрысцыянізацыіішоў вельмі марудна, павольна, паступова выцясняючы язычніцтва. Нанашай тэрыторыі у перыяд распаўсюджання хрысцыянства амаль не былопраяў жорсткасці у барацьбе з язычніцтвам, як гэта было у некаторыхкраснах. Хрысцыянства на Беларусі больш памяркоўна ставілася дазахавання у насельніцтва, асабліва сярод сялянства, язычніцкіх звычаяў. Кабне даводзіць справу да абвастрэння сітуацыі, праваслаўная царква нават былавымушана успрыняць некаторыя язычніцкія рытуалы, святы, традыцыі.Спрыяла распаўсюджанню новай рэлігіі раздача зямель прадстаўнікамцарквы, будаўніцтва манументальных культавых збудаванняў, утварэнне царкоўнай структуры.
59. Роль і месца царквы ў грамадскім жыцці на беларускіх землях у перыяд ранняга сярэднявечча
З прыходам новай рэлігіі паўсюдна ў гарадах, пры княжацкіх замках у ХІІ стагоддзі узнікаюць культавыя збудаванні хрысціянства. Ужо ў канцы ІХст. у Полацку была пабудавана першая царква імя Багародзіцы. У гэтуюцаркву ў ХІ ст. былі перанесены мошчы невядомых святых. У сярэдзіне ХІстагоддзя быў пабудаваны вялікі саборны храм – Сафія. Такія ж існавалі ўКіеве і Ноўгарадзе. Полацкая Сафія з‘яўлялася яскравым увасабленнем ідэімагутнасці, адзінства і непадуладнасці. У ХІІ стагоддзі ў Полацку было неменш 10 культавых манументальных збудаванняў, тры манастыры. Дасѐнняшняга часу захавалася Спаская царква Ефрасіннеўскага манастыра. Выдатныя храмы хрысціянства таго часу былі пабудаваны ў Гародне (3царквы, сярод іх – Барысаглебская (каложская) царква), ў Тураве, Віцебску,Менску, Наваградку, Ваўкавыску, Пінску і інш.гарадах.Разам з тым, у ХІ – ХІІІ стст. працягвалі існаваць язычніцкія свяцілішчы,дзе людзі працягвалі пакланяцца язычніцкім багам. Гэтую з‘яву гісторыкі іназываюць ―дваяверства‖. Яна адлюстроўвала складаны шлях хрысціянствасярод славянскага насельніцтва.Утварыўшаяся хрысціянская царква мела сваю унутранную структуру -цэнтралізаванае кіраванне, пэўную іерархію. Наогул, у грамадстве з‘явіласяновая сацыяльная група - прафесійныя служыцелі культу (клір) –духавентва.
На чале царквы на Русі стаяў мітрапаліт, які прызначаўсявізантыйскім партыярхам. Паводле правіл візантыйскай царквы, царкоўнаяструктура павінна была адпавядаць структуры свецкай улады. Таму у канцы Х – пачатку ХІ стагоддзяў пачалі стварацца царкоўныя акругі – епархіі (епіскапіі). Яны тэрытарыяльна ад‘ядноўвалі веруючых, межы епархійсаўпадалі з межамі княстваў ці земляў, у некаторых выпадках аб‘ядноўвалінекалькі іх. Начале епархій стаялі епіскапы, якія прызначаліся кіеўскімметрапалітам, але пры гэтым кандыдатура ўзгаднялася з мясцовым князем, азатым, вераготна, як гэта было у Полацкай зямлі, павінна была зацверджанаВечам.Гісторыкі прыйшлі да высновы, што прыблізна ў 992 годзе быластворана Полацкая епархія. У 1005 годзе была заснавана епархія у Тураве, вядома і прозвішча першага епіскапа – Фама. У далейшым тураўскіміепіскапамі былі – Ігнацій (1137 г.), Іакім (1144 г.), Кірыл (каля 1169 г.найбольш вядомы – Кірыл Тураўскі), Лаўрэнцый (1182 г.).
Епіскап быў у сваѐй епархіі вышэйшым прадстаўніком царквы. Ямуналежала права пропаведзі і нагляду за казаннямі святароў. Ён меў праварыхтаваць усе богаслужэбныя акты, назначаць святароў. Епіскап быўгалоўным начальнікам усіх царкоўных устаноў і ўсяго духавенства ягоепархіі. Таксама ѐн меў права суда над царкоўнікаі па усіх грамадзянскіх ікрымінальных справах і часткова права суда над вернікамі (міранамі).Ніжняў царкоўнай ячэйкай быў прыход, цэнтрам якога з‘яўляласяцаркоўная пабудова ў горадзе ці на вѐсцы. Цэрквы будаваліся на сродкіепіскапаў, князѐў ці іншых багатых людзей (баяр, купцоў). Саборы, цэрквы іманастыры сталі самымі велічнымі і прыгожымі будынкамі.
Царква мела значныя матэрыяльныя сродкі. Па-першае, яны складалісяз з часткіфеадальнай ренты – князі перадавалі царкве дзесяціну (дзесятуючастку) ад даніны, якую ѐн збіраў у розных формах. Па-другое, на карысцьцарквы ішлі сродкі ад судовых спраў, якія разглядаліся епіскапскім судом(сямейныя і шлюбныя справы). Па-трэцяе, паступова епархіі атрымлівалі ваўвалоданне землі, а таксама і сялян, даходы ад якіх ішлі епархіі.Такім чынам, з увядзеннем хрысціянства на беларускіх землях узніклаузнікла асобная ветвь улады – царква, якая стала неад‘емнай часткайсяреднявечнага грамадства. Вера ў адзінага бога Ісуса Хрыста, якуюпрынесла і ўпарта распаўсюджвала хрысціянства, адпавядала адзінаўладдзюкнязя ў дзяржаве. Хрысцыянскае веравучэнне сцвярджала, што ўсякая ўладаад Бога, а ўсѐ, што ад бога, з‘яўляецца свяшчэнным і нязменным. Нездарматаму прыняцце хрысціянства супала па часе з усталяваннем дзяржаўнасці убеларускіх землях, было важным інструментам гэтага працэса.Таму духавенства падтрымлівала свецкую уладу, адстойвала і садзейнічала распаўсюджанню ідэі моцнай княжецкай ўлады ў дзяржаве, была ѐй апорай. З свайго боку, свецкая ўлада была зацікаўлена ў існаванніцарквы, падтрымлівала яе матэрыяльна. У сярэднявеччы на Беларусі царква валодала вялікімі палітычнымі правамі, мела велізарныя матэрыяльныя сродкі.
Разам з тым, прыняцце хрысціянства аказала моцны ўплыў на духоўнаежыццѐ грамадства. Паступова сфарміравалася саслоўе духавенства, якоесклалі ў той час самыя адукаваныя і ўплывовыя людзі. Аб уплывехрысціянства на развіццѐ адукацыі, літаратуры, мастацтва, архітэктурымы будзем гаварыць далей. Хрысцыянства з яго запаведзямі станоўчаўплывала і на маральны стан грамадства (зніклі такія звычаі паганства, якахвярапрынашэнне, многажонства, кроўная помста і інш.).Ацэньваючы значэнне прыняцця хрысціянства, ѐсць падставысцвярджаць, што прыход на змену язычніцтву новай хрысціянскай рэлігіібыў гістарычны абумоўлены палітычнымі і сацыяльна-эканамічныміпрацэсамі, ў цэлым садзейнічаў прагрэсіўнаму развіццю грамадства, мѐў самыя розныя вынікі.
Распаўсюджанне хрысцяінства на старажытнабеларускх землях сталааднім з вызначальных фактараў ў развіцці культуры ва ўсіх яе праявах, інават прывяло да з‘яўленне новых яе формаў. Нараджаецца прафесійнаемастацтва – архітэктура, літаратура, жывапіс, пласціка. (тэрмін―прафесійнае‖ азначае, што з‘яўляюцца катэгорыі людзей, для якіхасноўным заняткам становятся названыя віды дзейнасці).
60. Манументальнае дойлідста Беларусі (9-13 ст.)
Менавіта з усталяваннем хрысціянства звязана з‘яўленнеманументальнага дойлідства.На тэрыторыі Беларусі з ХІ стагоддзя з‘яўляюцца мураваныя(каменныя) храмы. Першым з іх быў Сафійскм сабор у Полацку. Паступовамураваныя збудаванні з‘яўляюцца і у іншых гарадах. Гэта сведчыла аб тым,што паступова будаўнікі авалодвалі новым будаўнічым матэрыялам(камнем, да таго ўсе збудаваніі былі з дрэва), тэхнікай яго апрацоўцы,планіроўкі збудаванняў, што знайшло свае прымяненні ў далейшым і ўсветскіх збудаваннях. У ХІІ стагоддзі у Полацку сярод 13 мураваныхзбудаванняў была ужо адна і грамадзянская пабудова – княжацкі хорам(харомы), які ўя‘ўляў сабою невялікі, квадратны ў плане мураваныбудынак.Такія ж мураваныя збудаванні з‘яўляюцца і ў Гародні, дзе таксама быў пабудаваны мураваны княжацкі хорам. Мураваныя збудаванні былі у тойчас былі даступны толькт вышэйшай знаці, бо іх узвядзенне патрабавалазначна больш сродкаў, чым драўляных. Але каменныя пабудовы, ўадрозненні ад драўляных, вытрымлівалі пажары, іх было цяжка знішчыць,разбурыць.Авалоданне прыемамі апрацоўкі камня, выраб брусковай цэглы (зкамню выпіліваліся брускі у выглядзе кірпічоў, цэглы) дало магчымасцьпачаць будаваць мураваныя абарончыя збудаванні. Найбольш вядома і добразахавана з ХІІІ стагоддзя Белая Вежа у Камянцы. У Навагрудку у канцы ХІІІ стагоддзя была таксама ўзведзена мураваная абарончая вежа. Усяго да Беларусі вяўлена і даследавана 25 мураваных помнікаў культавай і грамадзянскай архітэктуры ХІ – ХІІ стагоддзяў.
З‘яўленне мураванага дойлідства выклікала і складванне пэўныхархітэктурных традыцый і школ. Мураванае дойлідства беларускіх зямельу ХІІ стагоддзі развівалася ў рэчышчы архітэктурных традыцый ўсягоўсходнехрысціянскага свету (візантыйскія траддыцыі планіроўкі іупрыгожвання), але мела і шэраг арыгінальных асаблівасцяў, што вылучаліяго сярод архітэктурных школ суседніх рэгіѐнаў і выяўляліся ў сферыархітэктурных рашэнняў, будаўнічай тэхнікі і дэкору.
Гісторыкі архітэктуры лічаць, што на працягу ХІ – ХІІ стагоддзяў натэрыторыі сучаснай Беларусі склаліся дзве архітэктурныя школы – полацкая і гародненская, таму, што менавіта там пачалося першае мураванае дайлідства.Агульнымі расамі абедзвюх архітектурных школ было:
- выцягнутасць планаў здудаванняў,
- лаканічнасць пластычнага архітектурнага дэкору,
- беражлівае стаўленне да архітектурнай плоскасці,
- шырокае ужыванне колеру для аздаблення пабудоў,
- пэўны кансерватызм у развіцці будаўнічай тэхнікі,
- багаты набор маѐкалевых падлог (пола) з плітак жоўтага, зялѐнага і
- карычневага колеру самай разнастайнай формы,
- вялікая колькасць клеймаў і знакаў майстроў на старажытнай цэгле.
Шэраг асаблівасцяў мураваная архітэктуры на Беларусі ў другойпалове ХІІІ стагоддзя сведчыць і аб раманскім, ―заходнім‖ уплыве, штопраяўлялася і вонкава, і канструкцыйна. Раманскі стыль адчуваецца,напрыклад, у шырокім выкарыстанні пры збудаванні валуноў, якія не простауключаліся ў муроўкі ў выглядзе апрацаваных каменных блокаў, а выступалінеапрацаванымі адпаліраванымі бакамі, ўпрыгожваючы фасадызбудаванняў.
61.Манументальны жывапіс і кніжная графіка Беларусі (9-13 ст.)
Храмавае будаўніцтва выклікала з‘яўленне новага віда мастацтва, якогада таго не было – манументальнага жывапісу.Сцены кожнай святыні абавязкова ўпрыгожваліся рознымі відамімастацтва. Шырокае распўсюджанне атрымалі фрэскі. Фрэска – тэхніка манументальнага жывапісу, калі размалёўка ажыццяўлялася па свежым сырым тынку, які пры высыханні ўтварае вельмі тонку празрыстаю плёнку,што замацоўвае фарбы і робіць фрэску далгавечнай. Такая тэхніказарадзіласчя яшчэ ў 2-м тысячагоддзі да н.э. у антычным і візантыйскіммастацтве, гэтыя прыѐмы асвоівалі і ўсходнеславянскія мастакі, ў тым ліку іна беларускіх землях.
На Беларусі найбольш старажытныя фрэскі захаваліся ў інтэрьеры Сафійскага сабора і Спаса-Ефрасінненскай царквы ў Полацку. Фрэскамі быліаздоблены інтэрь‘еры царквы Бельчыцкага манастыра ў Полацку, Благавешчанскай царквы Віцебску, Барысаглабскай царквы ў Гродне.Роспіс храмаў складаўся з выяў святых і пакутнікаў, у тым ліку і князёў, якія кананізаваліся (уводзіліся ў лік святых, напрыклад святыя уполацкім храме Барыс, Глеб напісаны, відавочна, з выяў адпаведных князѐў).Абавязкова ствараліся фрэскі тэматычных кампазіцый, якія адлюстроўвалі важнейшыя біблейскія сюжэты. Ужываліся таксама фрэскі ў выглядзеарнаментальных роспісаў, у тым ліку не толькі сіметрычнага, але іасіметрычнага арнаменту.
Узнікла і развівалася і такая галіна жывапіснага мастацтва, як кніжная графіка. Тагачасныя рукапісныя кнігі – толькі крыніца ведаў, але ітвор мастацтва каліграфіі, жывапісу, залатарства. Жывапіснае аздабленнестаражытных рукапісаў выяўлялася ў афармленні аніцыялаў, заставак і канцовак тэксту, а таксама ў мініяцюрах. Ілюмінаыя (мастацкае афармленне) кніг уключала таксама аргаменты згеаметрычных, раслінных і тэраталагічных элементаў. Помнікамі кніжнай графікі ХІ - ХІІ стагоддзяў на Беларусі служаць Тураўскае, Аршанскае і Мсціслаўскае евангеллі, Служэбнік ВарлаамаХутынскага. На думку мастацтваведаў, кніжная графіка развівалася урэчышчы візантыйскага мастацтва з раманскім уплывам.
62. Дэкаратыўна- прыкладное мастацтва Беларусі (9 – 13ст.)
Дэкаратыўна – прыкладное мастацтва ў сярэднявеччы таксамаатрымала сваё далейшае развіццё, ў тым ліку і пад значным уплывамхрысціянства. Мастацкія рамёствы забяспечвалі патрэбы як знаці, так і большшырокіх слаёў грамадства ў дэкаратыўных рэчах для асабістагаўпрыгожвання, а таксама ўпрыгожвання адзення, жытла, ў масавых рэчахкультавага (царкоўнага) прызначэння.
Паступова складваецца пэўны слой людзей, якія спецыялізаваліся у гэтай сферы вытворчасці – мастакі-рамеснікі, майстры-ювеліры, залатары і інш. Адбываецца іх дыференцыяцыя.
Самыя прывілеяваныя з іх працавалі ў княжацкіх майстэрнях, якія абслугоўвалі дзяржаўную эліту і царкву. Тут вырабляліся ўпрыгожванні ззолата, срэбра, іншых каштоўных металаў і камянёў. Найкаштоўнейшы твор і узор узроўня прыкладнога мастацтва Беларусі таго перыяда – крыж Ефрасінні Полацкай. Зробленыён у Полацку ў 1161 годзе майстрам-залатаромЛазарам Богшам. Драўляная аснова (51 см. даўжыней) пакрыта срэбранамі ізалатымі пласцінкамі, упрыгожванні зроблены з каляровых эмаляў, а таксамаз 8-мі вялікіх і 8-мі маленькіх каштоўных камянѐў, па перыметру ягоахоплівала нізка перлаў. (Крыж у арыгіналі страчаны, але адноўлена яговыява.)
Акрамя Полацку, майстры – ювеліры ўжо у Х ст. працавалі ў Віцебску,Лукомлі, Заслаўі, Клецку, а ў ХП стагоддзі – практычна ва ўсіх гарадах іўмацаваных паселішчах.Значная частка майстроў працавала на задавальненне патрэбгарадскога насельніцтвава ўпрыгожваннях (кольцы, гріўны, пацѐркі, прывескі, бранзалеты) іпрадметах хрысціянскага культу (крыжы, абразкі, нацельныякрыжыкі).Вырабляліся яны, як правіла з больш даступных металаў – бронзы, свінца, іншых каляровых металаў. Для вырабу прадметаў дробнай пластыківыкарыстоўваліся таксама дэкаратыўная кераміка, косць і камень. Вядомыкаменныя абразкі святых, зробленыя кастарэзамі прадметы хрысцянскагакульту, а таксама знойдзеныя самых розных гарадах старажытнай Беларусікасцяныя шахматныя фігуркі мясцовага вырабу.
63. З’яўленне пісьменства і яго помнікі на тэрыторыі Беларусі перыяда (9 – 13 стст.)
Значнай з‘явай ў развіцці культуры беларускіх земляў ў сярэднявеччыстала пісьменства.Насельніцтва усходнеславянскіх плямѐн стварала сваю сістэму гукавыхсімвалаў. Спачатку была створана азбука, якую называюць ―Глаголіц. Янамела даволі складанае графічнае напісанне. Потым у другой палове ІХ ст.на яе аснове братамі Кірылам і Мефодзіям была створана больш простая ва ўжытку азбука ―Кірыліца‖ (мела 43 літары), якая атрымала шырокае развіццё і выкарыстанне ў выглядзе стараславянскай мовы.
Першым датаваным надпісам на ўсѐй тэрыторыі Беларусі з‘яўляецца надпіс на пячатцы полацкага князя Ізяслава. Імя князя перададзенакірілічнымі літарамі ў грэчаскім звучанні – ―Ізяславос‖. Выдатнымі помнікамі пісьменнасці з‘яўляюцца т.зв. ―Барысавы‖ і Рагвалодавы‖камені. Гэта былі язычніцкія культавыя камяні, на якіх полацкія князізагадвалі ыбіваць надпісы хрысціянскага зместу.
Першымі кнігамі былі перакладзеныя з грэчаскай на стараславянскю мову рукапісныя царкоўныя кнігі евангеллі. Па свайму зместу гэта былізборнікі евангельскіх чытанняў. Выкарыстоўваліся яны пры правядзенніцаркоўных пропаведзяў ў хрысцыянскіх храмах.Першыя кнігі былі вялікай каштоўнасцю. Кнігі пісаліся на пергаменце – спецыяальна вырабленай скуры маладых жывѐл. Рукапісы складвалі ўсшыткі. Вокладкамі служылі дзве дошкі. Пераплёт аштоўных рукапісаўаздабляўся металічнымі ўпрыгожваннямі.Перапісванне і афармленне кніг патрабавала шмат часу, было справайтолькі асобных пісьменных людзей з царкоўнага ассяроддзя. Таму і існаваліяны толькі ў асобных экземплярах, захоўваліся пры буйных царквах,манастырах, былі даступны толькі вышэйшай царкоўнай і свецкай знаці.
Ёсць звесткі, што ў Полацку пры Сафійскім саборы існавала бібліятэка, ўякой захоўваліся рукапісныя кнігі, але яна была знішчана у час Лівонскайвайны.Старажытнейшымі кнігамі на беларускіх землях былі Тураўскае евангелле (створана ў ХІ ст.), тры старажытных рукапісы ХІІ – ХІУ стст. ЗПолацку (самае першае канца ХІІ ст. належала Траецкаму манастыру, мела172 лісты), Аршанскае евангелле (створана ў канцы ХІІ – пач. ХІІІ ст.,упрыгодана 300 выкананамі ў звярыным‖ стыле ініцыяламі (заглаўнымілітарамі), некалькімі застаўкамі і мініяцюрамі.Аўтарамі старабеларускіх кніг з‘яўляліся нешматлікія адукаваныяасобы з вышэйшай царкоўнай і дзяржаўнай знаці, такія як ЕфрасіньяПолацкая, Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч, Аўрамій Смаленскі, невядомыядухоўныя дзеячы таго часу.Напрыклад, Кірыл Тураўскі, будучы епіскапам, з‘яўляецца аўтарам больш за 60 літаратурных твораў розных жанра, такіх як малітвы (каля 30-ці), словы (звароты, павучанні на біблейскія сюжэты - 8), 3 прытчы(іншасакзальнае апавяданне з павучальнай высновай) прамовы, некалькіканонаў (царкоўнае песнапенне ў пахвалу святога, самаго свята) і інш.
Помнікамі літаратурнай творчасці таго часу з‘яўляецца таксама― Полацкі летапіс ‖ упамінаецца Тацішчавым, але не захаваўся), ― Слова пра паход Ігаравы, Памятнікамі старажытнай пісьменнасцьі з‘яўляюцца таксама надпісына віслых пячатках князѐў, старажытных свінцовых пломбах, а таксаманадпісы (графіці) на падмурках, сценах сабораў, на крыжах і інш., зробленыямайстрамі, што іх будавалі і распісвалі. Паступова пісьменнасць атрымлівае распаўсюджанне і сярод часткігарадскога насельніцтва. Складаліся прыватныя лісты з паведамленнямі,даручэннямі, просьбамі, распараджэннямі. Літары пісаліся (выцарапаўліся)касцяной ці жалезнай палачкай на тым баку кары бярозы, бяросты, якіпрылягаў да дрэва (т.зв.берасцяныя граматы).
64.Народная абрадавая творчасць Беларарусі (9 – 13 стст.)
Адзначыючы станоўчы ўплыў хрысціянізацыі на развіццѐ культуры,нельга не ўзгадаць, што гэты працэс ішоў памяркоўна, паступова, пачаўся звышэйшага дзяржаўнага і гарадского саслоўя. Таму акрамя формкультурнага жыцця, што з‘явіліся пад уплывам хрысціянства, у перыяд сярэднявечча культурнае жыццѐ большасці насельніцтва,сялянства заставалася пад уплывам язычніцтва, мела формы разнастайнайнароднай творчасці.
У сярэднявеччы значнае месца працягвалі мець вусная народнаятворчасць. Развівалася яна ў выглыдзе паданняў, народных святаў і абрадаў, што захоўвалі сваѐй большасці рысы язычніцкіх вераванняў. У той час, каліадукацыя і пісьменнасць не былі даступны пераважнай большасцінасельніцтва, доўгія стагоддзі менавіта паэтычная творчасць народа існавалатолькі ў вуснай форме.Захоўвалася і перадавалася ў нашчадкам праз вусную творчасць ісістэмы свят, абрадаў гульняў. Яскравым сведчаннем таму з‘яўляецца беларускі народны каляндар, якіпадзялял год на две роўныя часткі: з 1 студзеня і з 1 ліпеня. Назвы месяцаў,што ужываюцца у беларускай мове, пайшлі з таго часу. Выключэннемз‘яўляецца май – называўся ―травень‖, жнівень – серпень. Беларускінародны каляндар з‘яўляецца адной з форм духоўнага жыцця беларусаў.Значны пласт народнай культуры уяўляла сабой абрадавая творчасць.
Трывала існавала і каляндарна-абрадавая паэзія, калядныя песні, цесназвязаныя з працай земляроба. Захоўвалася сямейная абраднасць, якая адлюстроўвала тры галоўныя моманты ў жыцці чалавек – нараджэнне, уступленне ў шлюб і смерць. Дакожнай з гэтых падзей мелася свая сістэма абрадавых звычаяў, штоаблюстроўвала бытавыя і культурныя умовы існавання чалавека ў перыядсярэднявечча.
