Сын есім (Имя прилагательное) 2 страница

 

67-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіндегі жіктік жалғаулы сөздердің астын сызып, жіктік жалғауларының сөйлемдегі қызметін түсіндіріңіздер.  

Жіктік жалғаулары (Личные окончания)

Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша. Ол басқа қосымшалар сияқты сөз бен сөзді байланыстырып, қарым-қатынасқа келтіріп тұрады. Жіктік жалғауы жалғанған сөз үнемі баяндауыш қызметінде жұмсалып, бастауышпен жақтық, шақтық жағынан қиыса байланысады. Сөздерге жіктік жалғауы жалғануын сөздің жіктелуі дейміз.

Егер сөздің соңғы дыбысы дауыстыға және үнді л, р, й, у дыбыстарына аяқталса, онда -мын, -мін (жекеше), -мыз, -міз (көпше) жалғаулары жалғанады.

Мысалы: Мен бала-мын, жақсы-мын, кіші-мін, тұр-мын, ұл-мын, жау-мын.

Егер сөздің соңғы дыбысы б, в, г, д дыбыстарынан басқа ұяң дыбыстарға аяқталса, онда -бын, -бін (жекеше), -быз, -біз (көпше) жалғанады.

Мысалы: Мен қыз-бын, жалғыз-бын, біз қыз-быз, жалғыз-быз.

Егер сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыздарға және б, в, г, д ұяң дыбыстарына бітсе, онда -пын, -пін (жекеше), -пыз, -піз (көпше) жалғанады.

Мысалы: Мен студент-пін, биолог-пын, біз студент-піз, биолог-пыз.

Көптік мағынаны білдіру үшін -сың, -сің және -сыз, -сіз жіктік жалғауларынан кейін көптік жалғаулары жалғанады.

Мысалы.: Сендер мұғалім-сің-дер.

      Сөздің соңғы дыбысы жекеше ІІ жақта қандай дыбысқа аяқталса да, -сың, -сің, -сыз, -сіз, -сыңдар, -сіңдер жалғаулары жалғанады. М.: мұғалім-сіз, оқытушы-сыз, биші-сіз, құрылысшы-сың, суретші-сің, оқушы-сыңдар, биші-сіңдер. ІІІ жақта жіктік жалғауы болмайды. М.: Ол отыр, ол студент, олар оқушы.

    68 -тапсырма. Мәтіннен алынған сөздерді жекеше, көпше түрде жіктеңіздер.

Ү л г і: Батыл қолбасшы. Жекеше: Мен батыл қолбасшы+мын, сен батыл қолбасшы+сың, сіз батыл қолбасшы+сыз, ол батыл қолбасшы. Көпше: Біз батыл қолбасшы+мыз, сендер батыл қолбасшы+сыңдар, сіздер батыл қолбасшы+сыздар, олар батыл қолбасшы.

Хан, әскербасы, саясаткер, білгір, ақылды, батыр, дарынды, басқыншы, сұлтан.

 

69-тапсырма. Мәтінге байланысты алынған сөз және сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыздар. Сөйлемдер жіктік жалғауларына негізделсін.

Қазақ ханы, ханның баласы, үш жүз басы, батыл, халық билеушісі, шайқас басшысы, сұлтанның қызы, көшпелі халық, біртуар тұлға, ел ағасы, тәуелсіз, әйгілі.

 

70-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігінен септік жалғаулы сөздерді тауып, олардың сөйлемдегі қызметін түсіндіріңіздер.

Ү л г і: Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтерілді.

«Хан» - сөздің түбірі, зат есім; «ның» – ілік септігінің жалғауы; «тұс» – сөздің түбірі; «ы» – тәуелдіктің ІІІ жағының жалғауы; «нда» – жатыс септігінің жалғауы; «өз» – өздік есімдігі, сөздің түбірі; «і» – тәуелдіктің ІІІ жағының жалғауы; «нің» – ілік септігінің жалғауы; «биік» – сөздің түбірі, сын есім; «і» – тәуелдіктің ІІІ жағының жалғауы; «не» – барыс септігінің жалғауы.

 

71-тапсырма. Жалғаулар сөйлемде қандай қызмет атқарады? – деген сұраққа мысалдардың негізінде жауап беріңіздер.

Септік жалғаулары (Падежные окончания)

Септік жалғаулары арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып, әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жалғастырып, септестіріп тұратын қосымшаларды септік жалғаулары дейміз.

Қазақ тілінде 7 септік бар. Септік жалғаулары – зат есімдердің мағыналарын түрлендіріп, оларды басқа сөздермен байланыстыратын қосымшалар.

Септік жалғаулары
Атаулары	Сұраулары	Жалғаулары
Атау (имен. падеж)	кім? (кто?), не? (что?)
Ілік (родит. падеж)	кімнің? ненің? (чей? чья? чье? кого? чего?)	-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің
Барыс (дательно- направительный падеж)	кімге? неге? қайда? (кому? чему, зачем? куда?)	-ға, -ге, -қа, -ке, -а, -е, -на, -не
Табыс (винит. падеж)	кімді? нені? (кого? что?)	-ны, -ні, -ды, -ді,  -ты, -ті, -н
Жатыс (местный падеж)	кімде? неде? қайда? қашан? (у кого? на чем? где? когда?)	-да, -де, -та, -те,  -нда, -нде
Шағыс (исходный падеж)	кімнен? неден? қайдан? (от кого? от чего? откуда?)	-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен
Көмектес (твор.-соед. падеж)	кіммен? немен? қалай? (с кем? с чем? как?)	-мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен)

72-тапсырма. Мәтіннен жіктік және септік жалғауында тұрған сөздерді теріп жазып, олармен сөз тіркестерін, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ү л г і:Соғыс; Отан соғысы+ның. Отан соғысы+ның сүргіні басталғанда, қазақ халқы 2 миллионға жетер-жетпес болып қалды. Тарих; өзінің тарихы-нда. Қазақ халқы өзінің тарихы+нда мұндай қасіретті кезеңге тап болып көрген емес.

Басшы;Ұйтқы болған басшы. Осыған ұйтқы болған басшы – халықпен ақылдасып, бәрі бірігіп, ортақ мүдденің абыройын жоғары көтерді.

ІІІ жақта жіктік жалғауы болмайды: Мен басшы+мын; сен басшы+сың; сіз басшы+сыз; ол басшы.  

73 -тапсырма. Терминдердің мағынасын түсініп, есте сақтаңыздар.

Мұғалім – кейде бұл сөздің орнына өз тіліміздегі «оқытушыны» қолданып жүрміз. Мұғалім бізге араб тілінен кірген. Араб тіліндегі алғашқы түбір галим – білгір, білетін мағынасында айтылады. Ал оның алдына «му» қосымшасы жалғанып барып мұғалім сөзі шыққан. «Мұғалім» біздегі «үйретуші» сөзінің мағынасымен бірдей.

Емтихан – бұл сөздің араб тіліндегі ең алғашқы түбірі «махан» – сынау, байқау дегенді білдіреді. Осы түбірге сол тілдегі түрлі қосымшалар жалғану арқылы «имтихан» болып өзгеріп, «сынау, байқау» мағынасын берген сөз, біздің тілімізге ауысқанда өз мағынасын сақтап, тұлғасы жағынан «емтихан» болып қалыптасқан.

Сабақ – «сабақтың» басты мағынасы мүлдем басқаша. Араб тіліндегі «сабақ» сөзі «таңертең» мағынасын білдіреді. Оның ауыспалы екінші мағынасы – «таңертең келу». Оқудың көбінесе ертеңгілікте басталатынын ескерсек, сабақ сөзінің «таңертең оқуға келу» мағынасын беретіндігін байқаймыз.

Кітап – түптеліп, тасқа басылған көркем, ғылыми шығармалар мен оқу құралдарын қазіргі тілімізде «кітап» дейміз. Ал бұл сөз бізге арабтардан ауысқан. Арабша «китабе» сөзінің ежелгі мағынасы «жазу» дегенді білдіреді. 

Мақала – газет, журнал беттерінде жарияланған хабарлар. Араб тілінде «қале – сөйлеу, сөз» деген мағыналарда қолданылады. Осы түбірдің алдына араб тіліне тән «ма» жұрнағы қосылса, «жарияланған сөз» мағынасында түсінуге болады.

74-тапсырма. Төмендегі сөз және сөз тіркестеріне 1-3 жақтарда жіктік жалғауларын жалғаңыздар.    

Құрылтайшы, Жошы ханның баласы, Шыңғысханның ұрпағы, негізін қалаушы, қайсар, ержүрек, жаушы, Отырар, Сығанақты бағындырушы, маңғыстаулық, қыпшақ.

75-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауларын қосып жазыңыздар.

Махмұд Қашқари – түркі... тұңғыш тіл маманы, түркі тілі... оқулығы... жасаған, грамматикасы... түзеп, жалпы түркі әлемі... тіл өнері... өрісі... кеңейтіп, өркені... өсірген ғұлама. Түркология тарихы... ол тұңғыш тарихи-салыстырмалы әдіс... қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясы... негізі... салды. Оның осы тілдер... салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілері... ортақ зерттеу тәсілі реті... өзінше бір мектеп болып қалыптасты.

76-тапсырма. Сөздерге септік жалғауларын (7 септік те қамтылуы керек) жалғап, олармен сөз тіркестерін, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Әскер, шайқас, бөгет, қала, мешіт, тіл, мекен, сақталу, ел, халық, қыпшақтар.

Ү л г і:Шығарма; тарихи шығармалар+да.Мысалы: Оны тарихи шығарма+лар+да Бейбарыс, Бибарыс деп те атайды.

Египет; Египет+ті билеген.Мысалы: Жамақұлы Бейбарыс түркі әулеті Баһриден шыққан мамлюктердің Египет+ті билеген төртінші сұлтаны.

77-тапсырма. Сөйлемдерден септік жалғауларында тұрған сөздердің астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Болат хан өлгеннен кейін «қазақтың бас ханы болу жолы менікі» деп сеніммен жүрген Әбілқайыр билік тізгінінің басқаның қолында кеткенін көргенде ашуланып, бәрін тастап еліне кетеді. Сөйтіп олар Еділ қалмақтарын да, башқұрттарды да, сондай-ақ Жайық қазақтарын да айдап салып, Кіші жүз қазақтарының тынышын кетіре бастайды. Соның аяғы Әбілқайырдың 1730 жылы өзін Ресей империясының қол астына алуын сұрап, Петербургке елшісін жіберуіне әкеліп соғады.

 

 

2 апта. 6-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Тәуелдік жалғаулары.

78-тапсырма. Қазақ хандығының негізін қалаған Әз Жәнібек хан туралы тарихи деректермен танысып, оның қазақтардың басын қосуға сіңірген еңбегін меңгеріп, мазмұндаңыздар. 

  

Қазақ хандығының негізін

қалаушылардың бірі – әз Жәнібек хан

                                       (? – 1480)

Барақұлы Жәнібек хан – Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы. Көк Орда ханы Өрістің (Орыстың) шөпшегі, Барақ ханның баласы. Шын есімі Әбусағит (кей деректерде Бусаид). «Жәнібек» – ханның жалған аты. Ол XV ғасырда өмір сүрген, оның 1450 жылға дейінгі өмірі мен қызметі туралы нақты деректер жоқтың қасы. Сол кездерден жеткен дерек көздерінде оның есімі үнемі Керей ханмен бірге аталып отырады. Оның алғашқы белсенді қимылы өздеріне қоныс берген Монғолстан ханы Есенбұғаға көмектесіп, қалмақтарға шайқаста көрінеді. Ол Әбілқайыр ханның баласы Шейх-Хайдарға қарсы соғыста бірнеше ел ағаларымен тіл табысып, оларды өздерінің одақтасы етеді. Осы соғыста оның есімі Керей хансыз алғаш рет жеке аталады.

Монғолстан ханы өз қарсыластарымен болатын күресте көмектесер деген есеппен, қазақ басшыларымен одақтас болды. Өзара қырқысулар мен соғыстардан жапа шеккен 200 мыңға жуық көшпенділер Жәнібек хан мен Керей ханның маңына топтасты.

Әбілқайыр хан өлімінен кейін ханның тағы үшін болған өзара қырқысулар өрши түсті. Оларға туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетеді. Олар Әбілқайырдың мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түседі. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар, билік үшін күресте жеңіліске ұшырайды.

Әбілқайыр өліп, оның қармағындағы ел ыдырап, бұрынғы көшпелі өзбек тайпаларының дені қазақтарға келіп қосылып, өзбек-қазақ атанған кезден, яғни Қазақ хандығының елі көбейіп, жері кеңейген кезден бастап, Кереймен бірге Жәнібекті де хан дейді. Осыған қарағанда, Жәнібек Керей ханның тұсында «кіші хан» есебінде елді онымен бірге басқарып, ол өлгеннен кейін билікті тұтас өз қолына алған сияқты.

Жәнібек Керей ханнан кейін жеті жылдай қазақ хандығының ханы болған. Қазақ хандығының бастау кезінен мол дерек беретін атақты тарихшы Мұхамед Қайдар Дулати қазақтардың Монғолстан жеріне келген кезін баяндағанда, үнемі Керейді хан, ал Жәнібекті сұлтан деп ажыратып атап отырады.

Шейх-Хайдар жеңіліске ұшырағаннан кейін, биліктің Орыс хан тұқымдары – Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтуі «Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі» саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға «Көшпелі өзбектер мемлекеті» атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Монғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында «қазақтар» деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады.

Билік үшін күресте Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері – қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.

XVғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды. 

Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа (Көшпелі өзбектер мемлекеті) оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 ж. кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған. Жәнібек өлгеннен кейін билік басына Керей ханның баласы Бұрындық келеді.

 

    Сөздік:

әулет – династия; поколение; потомство; род; семья

шөпшек – праправнук (пятое поколение)

дерек – источник; факт; весть; данные; сообщение; известие

шайқас – битва; сражение; схватка; борьба; биталия

жапа шегу – страдания; терзаться; страдать; мучиться

қырқысушылық – вражда

кескілескен шайқас – жестокая борьба

ұлыс – племя; народность; день великого праздника; этнос

үзеңгілес – соратник; единомышленник

тайпа – племя; племена; род

 

79-тапсырма. Мәтінді үш мағыналық бөлікке бөліп, бірінші мағыналық бөлігіне сұхбат (сұхбат-жауап) құрастырыңыздар.

Ү л г і:

– Қазақ хандығының негізін кім қалаған?

– Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаған – Барақұлы

Жәнібек хан. 

 

80-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігінен бес сөзді теріп жазып, оларды оңаша тәуелдену формасына салып тәуелдеңіздер.

Ү л г і: Қоныс (поселение; стоянка). Менің қоныс+ым; сенің қоныс+ың; сіздің қоныс+ыңыз; оның қоныс+ы.

81-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігінен бес сөзді теріп жазып, оларды ортақ тәуелдену формасына салып тәуелдеңіздер.

Ү л г і: Қарсылас (противник). Біздің қарсылас+ымыз; сендердің қарсылас+ың; сіздердің қарсылас+ыңыз; олардың қарсылас+ы.

82-тапсырма. Мәтіннің үшінші мағыналық бөлігінен бес сөзді теріп жазып, оларды көпше тәуелдену формасына салып тәуелдеңіздер. 

Ү л г і: Тарихшы (историк). Жекеше: Менің тарихшы+лар+ым; сенің тарихшы+лар+ың; сіздің тарихшы+лар+ыңыз; оның тарихшы+лар+ы. Көпше: Біздің тарихшы+лар+ымыз; сендердің тарихшы+лар+ың; сіздердің тарихшы+лар+ыңыз; олардың тарихшы+лар+ы.

 

Тәуелдік категориясы

(Категория притяжательности)

Бұл грамматикалық категория орыс тілінде жоқ, тәуелдік мағына негізінен тәуелдік есімдігі арқылы беріледі: моя книга, твой дом.

Заттың бір адамға, көп адамға меншіктілігін білдіретін тілдің арнайы грамматикалық тәуелдік категориясы бар.

Тәуелдік категориясының мағынасы жұрнақ және тәуелдік жалғаулары арқылы беріледі:

1. Тәуелдік мағына -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтар арқылы беріледі, жұрнақ меншікті заттың иесін білдіретін сөзге жалғанады М.: кітап менікі, қалам сенікі, дәптер Асандікі т.б.

2. Тәуелдік мағына тәуелдік жалғаулары арқылы беріледі. Тәуелдік жалғауы 3-жақта, анайы, сыпайы түрде, жекеше, көпш түрде қолданады.

    Тәуелдік жалғау бір заттың екінші бір затқа немесе біреуге (адамға) тәуелді, меншікті екенін білдіреді. Тәуелденетін сөз үш жақтың біріне тәуелдене, меншіктене айтылады. Тәуелдік жалғау өзі жалғанған сөзді ілік септік жалғаулы сөзбен байланыстырып тұрады.

Меншіктік форма (тәуелдену ұғымын) тудыратын - нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары ілік септігінің -ның, -нің, -дың, - дің, - тың, - тің  жалғауларының және -қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақтарының бірігуінен пайда болған. Тәуелдік жұрнақтардың басқа жұрнақтардан ерекшелігі - жуан формасы болмайды. Мысалы: ме-нікі, се-нікі, сендер-дікі, олар-дікі, кі-тапхана-нікі т.б.

     Притяжательная форма образуется путем присоединения к именным основам суффиксов: - нікі, -дікі, -тікі.   Суффиксы притяжательной формы в отличие от других суффиксов не имеют твердого варианта.

 

Тәуелдік екі түрлі болады:

1. Оңаша тәуелдену; 2. Ортақ тәуелдену.

1. Бір не көп заттың жеке адамға меншіктелуі оңаша тәуелдену деп аталады: Менің кітабым, менің кітаптарым, оның қобызы, оның қобыздары.

2. Бір не көп заттың көп адамға меншіктелуі ортақ тәуелдену деп аталады: Біздің үйіміз, біздің мүліктеріміз, олардың саяжайлары.

 

83-тапсырма.   -нікі,  -дікі,  -тікі жұрнақтарын тиісті сөздерге жалғап,

олармен сөз тіркестерін құрастырыңыздар.

     батыр

ел

                                                                                     жүзбасы                                  

мемлекет

                      -дікі                                                   тарих

                      -нікі                                                   ұлт

                      -тікі                                                  тұлға

жауынгер

билік

патша

әкім

     халық

        

84-тапсырма. Мәтіннен он сөзді теріп жазып, оларға меншіктік форма (тәуелдену ұғымын) тудыратын -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтарын жалғап, олармен сөз тіркестерін құрастырыңыздар.

 

Ү л г і:   Қазақ: қазақ+тікі; жер қазақ+тікі. Басшы: басшылары+нікі; мекеме басшылары+нікі. Халық: халық+тікі; жеңіс халық+тікі.

85-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша сөйлемдерді толықтырып, орыс тіліне аударыңыздар.

1. Монғолстан ханы өз қарсыластарымен......................................................

2. Өз әміршілері тарапынан..............................................................................

3. Осыған қарағанда, Жәнібек..........................................................................

4. Дегенмен, бұл оқиға «Көшпелі....................................................................

5. XV ғасырдың орта шенінде..........................................................................

6. Мұхамед Хайдар Дулати..............................................................................

7. Қоныс аударған адамдар..............................................................................

8. Жәнібек хан жиі болатын............................................................................

 

Тәуелдену (Образование формы притяжательности)

Оңаша тәуелдену (Формы личной притяжательности)

Жақ (лицо)	Соңғы дыбысы (Конечный звук)
	Дауысты (Гласные)		Дауыссыз (Согласные)
І. Менің (мой, моя, мое, мои)      І	-м	-м	-ым	-ім
	аға+м қала+м	әке+м терезе+м	қыз+ым қалам+ым	ел+ім үй+ім
ІІ. Сенің (твой, твоя,  твое, твои)	-ң	-ң	-ың	-ің
	аға+ң қала+ң	әке+ң терезе+ң	қыз+ың қалам-ың	ел+ің үй+ің
Сіздің (ваш, ваши, ваше, ваши)	-ңыз	-ңіз	-ыңыз	-іңіз
	аға+ңыз қала+ыз	әке+ңіз терезе+ңіз	қыз+ыңыз қалам+ыңыз	ел+іңіз үй+іңіз
ІІІ. Оның (его, ее)	-сы	-сі	-ы	-і
	аға+сы қала+сы	әке+сі терезе+сі	қыз+ы қалам+ы	ел+і үй+і