Гнат абд31ралов1ч

Адвечным шляхам¹

(урыеак)

Можа, гэтае зацьверджаньне гучыць крыху абстрактна, але 3yciM зразумела што немаль уся жыцьцёвая нядоля мае сваей падставай неад-паведнасьць жыцьцёвага зьместу тым формам, у яюя ён уложаны. Усе няшчасьщ, як 1ндывщуальныя, так соцыяльныя, залежаць якраз ад таго, што формы жыцьця заместа таго, каб служыць чалавеку, маюць сигу ва-ладаць над im, сщскаючы i затрымл1ваючы яго духовыя 1мкненьш.

Формы жыцьця нам не наюдаюцца, мы caMi творым ix, мы caMi, у часе патрэбы, надзявал1 нашы ланцуп, але тады яны бьип неабходнымк

' Абдз1рал<шч I. Адвечным шляхам. Дасьледзшы беларускага сьвета-по-гляду. Мн., 1993. С. 20-25.

Раздел V

стварьип сямью, гаспадарства, суд, касьцёл, партыю; гэта стварьш мы caMi; шмат чаго ужо сьщскае, душыць нашу вольнасьць, але створаныя формы маюць сшу вялжай жыцьцёвасьщ. Заместа таго, каб служыць чалавеку у яго жыцьцёвых патрэбах, форма сядае яму на шыю, пачы-нае юраваць чалавекам, защскаючы сваей уладай праудз1вае чалавечае жыцьцё.

Змаганьне духу прощу запанеушай формы становщь зьмест жыць-ця й яго нядолю; патрэбна лдачаяся, зьменная, заусёды адпаведная жыцьцёвым праявам форма, але гэтага — няма.

Форма — вышк чалавечай творчасьщ, а чалавек творыць заусёды кахаючы, ён любщь дзщя свае творчасьщ, жадае яму вечнага icraa-ваньня: у гэтым — першая падстава жыцьцёвасьщ i сшы формы. Мо­ральны закон, абычаёвае права, у творчасьщ якога прымае чын амаль што увесь народ, за^сёды мае адзнаку боскасьш. Творацца легэнды i казкь, што Бог сходз1у на зямлю i дау людзям гэты закон. Першы людзю моральны кодэкс — Дзесяць запаведзяу — прышоу з маланкаю i rpaMHiuaMi ад самаго Бога, каторы у хмарах сходзгу на гару Стай. Так, адзнакаю боскага натхненьня народ надзяляе кожную абычаёвую форму. У гэтым яе сша, магчымасьць валадаць людцам1, гвалтаваць ix, кал1 форма навет страшць свой сэнс i запатрабуецца новае.

Другая падстава жыцьцёвасьщ i сшы формы — карысьць. Kani ча­лавеку або грамадзе астнуючая форма здаецца карыснай, тады заусёды эгоютычныя мэты аздабляюцца ктнуючай формай. Так, формай кась-цёлу карысталася духавенства. 1дэя хрысьщянскай любасьщ прыкры-вала самыя дрэнныя карысныя замеры: «Хто дарыць цэркв1 — таму вечная спасеньне, хто адшме ад другога i дасьць цэркш — так сама спа-сеньне душы, а хто адшме ад цэрквы, таму — пракленства i вечныя мую». Так духавенства усходняе i заходняе карысталася прыхшьнась-цю народу да хрысьщянства, каб павял1чаваць свой маёнтак. У свой час щэя гаспадарства зрабшася канечнай, неабходнай: яе зрэатзавал1 у пеуных формах. Цяпер жа невял1ия кучк1 буржуазп, шляхэцтва щ па-лЬычных бадзяка? нашнаюць горла ад каханьня да бацькаушчыны. Справа у тым, што форма сучаснага гаспадарства з яго палщыяй, пры-мусам i турмам! запя^няе Удачу ix цёмных справау, i пратэст npouiy вяльможнага машэнства рауняецца да здрады бацькаушчыны i бяз л1тасьц1 караецца. У парывах соцыяльнага натхненьня родзяцца пал1-тычныя партьп, а праз колью гадоу, бачыш, жменька здольных хлапцоу^ круц1ць чалавечыя галовы, а разам не запамшае i аб сваей юшэш.

Философская мысль Беларуси в XX в.

Чым слабей разьвгга духовасьць чалавека, тым большую вагу на-6ipae форма: звычай, догмат, дактрына, незразумелы лёзунг. Добра ве-дама с1ла абычаёвага права у сялянск1х масах, фанатычная рэлтйнасьць у цёмных малаасьвечаных народау, ix прыхшьнасьць да патаемных рэл1пйных формулау у незразумелай мове. На нашых ва-чох вырастала дз^ная сита палпычных лёзунгау, так сама незразуме-лых, а часам i пазбауленых зьместу, характеру, як самага рэакцыйнага, так i ультра-радыкальнага, як1я маса сустрачала дружным! воплескам!.

Чым душа цямней, тым панаваньне формулы непадзельней. На канчатках форма перакручаваецца у старажытнага Малоха, у вогненнае жарало каторага матю кщал4 ceaix дзяцей. Сколыа малохау захавалася да нашага часу? Сколыа im прынесена незразумелых, непатрэбных ах-вяр. Псых;чная прыхшьнасьць масы, спрытная аптацыя — i зноу вант-роба малохау жарэ лепшыя сьветлыя, маладыя сшы чалавецтва, пеуныя у тым, што яны пнуць за лепшыя 'щэ1 чалавецтва, што яны прыносяць свае жыцьцё на аутар агульна-сьветавой прауды.

Валаданьне формы над жыцьцём накладае на яго сваю пячатку: 3a6ipae сшу патрэба нярухомасьщ i спакою. Заусёднасьць i цьвёрдасьць po6iuua душы прыемнай i неабходнай, як патрэба хадзщь па цьвёрдай зямл1, а не па вулькашчным грунце.

I вось большасьць эурапэйскага грамадзянства набывае щэялёпю, якую можна назваць духовым мяшчанствам. Яно ня л1чыцца са зьмен-насьцю, вечнай цякучасьцю жыцьця; вечная патрэба зьмяняцца, шукаць новага — надта марудная i клапатл!вая праца. Адсюль выплывае прых­шьнасьць да рознага роду ауторытэтау, пашана да пюаных законау i кон-стытуцыя^, зацьверджаньне доктрын, устаноуленай Mopani; паважаньне ceaix i чужых «цьвёрдых» перакананьняу, здольнасьщ чалавека пась-вяц1ць iM свае жыцьцё, ня гледзячы на тое, щ адпавядаюць яны яго унутранаму перакананьню, щ не: усе гэта ня робщь клопату у кожным выпадку думаць, як трэба рабщь, i зьвяртацца да уласнага сумленьня.

Культура духовага мяшчанства выгадавала дзьве сапраудныя сшы: моду i дысцыплшу. Мода моцна трымае жыцьцё у сваей уладзе: яе дыктатура пачынаецца ад выгляду вопрати i канчаецца на пераканань-нях чалавека. Мода прымушае яго падпарадкавацца яе указам, угрун-таваушыся у самым сэрцы чалавека. Ён пачынае саром1цца свае вопратга папярэдняга сэзону, ба1цца паказацца адсталым у ceaix пера-кананьнях: рэл1пйных, палпычных, фшёзофсюх. Мода стварае псыхоз

Раздел V

на юданьне у пратэстанства, вяртаньне на старую веру, прымушаючы кожны раз чалавека заставацца ортодоксам. Мода прымушае быць соцыя-лгстым щ роял1стым, гледзячы па настрою масы. Пращвщца модзе — не-бясьпечна, за гэта можна стращь галаву. Толью адзшю, вышэйшыя за масы, адважваюцца, У часы рэвалюцыяу i наагул масавага псыхозу, зас­тавацца caMi сабой. Ui ж можна было рызыкаваць пры трэцяй iMnapbii быць камушстым, а пры камуне — прыхьльшкам 1мпэрьп?

Кал1 не памагае мода, на сцэну выплывав дысцыплша. Апошняя павшна баранщь выпрацаваныя щэалы, берагчы ютнуючыя падставы жыцьця. Дысцыплша, вельм1 паважаная праз грамадзянства, гэта — здольнасьць пераламаць сябе i маучаць, прымаючы тое, npoui чаго дух пратэстуе, з чым сумленьне не згаджаецца. Дысцыплша прашкае усе кутю жыцьця; яна бывае рэлшйная, грамадзянская, партыйная, мо­ральная, навуковая; у кожным разе забараняе чалавеку рабщь па яго уласнаму сумленьню, а толью па выпрацаванай форме. Гэта — ланцуп, каторым1 сьвядома апутаны чалавек, каб ён сядзеу щха i ня рыпауся.

Здаваленьне ютнуючым i сабой асабл1ва характэрызуе духовае мяшчанства, адсюль выплывав шэрцыя i непатрэба у зьмене старога новым. Заусёды самае 1мкненьне да такой зьмены разглядаецца як пра-ступак, годны кары. Ад духовага мяшчанства не ратуе Hi нацыяналь-насьць, hi рэлшя, Hi кляса, Hi партия, Hi прафэс1я.

Як толью щэя хаваецца у драулянасьць формы, няма ратунку, яна трухлявее, 3bHiKae. Паглядзеце, што зрабшася з хрысьщянствам i яго KipyHKaMi, кал1 яно прыняло форму цэрквы. Дух яго зьшк, яго няма У сучасных мураваных сьвятынях. Дух нацыянальны заусёды мацнейшы i чысьцейшы у народау прыгнечаных. Разам з пачаткам рэал1зацьп уласнай гаспадарсьцьвеннасьщ, з яе ущскам нацыянальны дух прыш-жаецца або i 3yciM пне (прыклад Pacei, Польшчы).

Здавалася, што соцыял!стычны, рэвалюцыйны рух вольны ад ду­ховага мяшчанства. Жыцьцё даводзщь, што — не, што самая рэвалю-цыйная адэя, зрэал1заваная формулай, naMipae у сваей сутнасьщ, тращць сваю жыцьцёвасьць. Прыхшьнасьць да nicaHbix праграмау, зацьверджаных доктрын i лёзунгау так моцна навет у рэвалюцыянэ-рау, што яны зараз жа наюдаюць жыцьцю свае формулы i заместа таго, каб яго разьв1ваць, мардуюць яго, зачараваныя гукам знаёмых лёзун­гау, ня бачачы, што у труне формул калюь сьвятыя тэг змарнель сплясьнел1, што час прайшоу i вымагае новай творчасц1.

Философская мысль Беларуси в XX в.

Духовае мяшчанства было заусёды, дзе заховавалюя сьвятыя тра-дыцьн, сьвятыя асобы, рэчы i щэ1, прымусовае здавальненьне icTHyro-чым, быццам «усе добра, лепей ня трэба», — а усе гэта было адвеку. У нашы часы таю духовы сьветагляд зрабгуся бл1зка што агульным. Воль­ная творчасьць уцякла у навуковыя каб!нэты i студьй, а жыцьцё цал-ком аддана у працу формау для самых форма)?. Запрауды, што робяць нашы парлямэнты, урады, суды, цэрквы, партьп, як не уганяюць жыцьцё у труну формау7 Таюм чынам щзе сама праца? — Характер­ным зьявшчам Эуропы зьяуляецца канцэлярыя. Праца яе сьщснута статутам!, 1нструкцыям1, палажэньням1, i гэтай жа самай стравай яна трактуе тых, хто да канцэлярьй зьвернецца. Ущснуць жыцьцё у фор­мулу — вось яе заданьне. I з гэтым спрауляецца вельм1 шчыра. Трэба прызнаць, што ня толью урады ужываюць канцэлярыю; яе дух npa6i-ваецца туды, дзе павшна была б працаваць творчая сша: у перадавыя партьп, профэсыянальныя саюзы, каапэратывы. Дух зьмярцьвеласьц1 над усей грамадзянскай працай.

Ня мёртвыя формы, а сам чалавек — гаспадар свайго жыцьця. Ён творыць усе формы жыцьця, яны залежны ад чалавека, а не чалавек мусщь заставацца пад мёртвай уладай струхлеушых формау: рэлгсИ, морал}, законау, агульных зданьняу. Час зразумець, што жыцьцё Kipy-ець формам!, а не наадварот, што сам чалавек, яго вялжая, родная со-нечным косам душа, яе натуральныя iMKHeHbHi да сьвятла, хараства, прауды — зьмест жыцьця, што у праудз1вым незалежным жыцьц! няма месца Hi щэалам, Hi ахвярам.

Трэба памятаць, што жыцьцё цячэ, што душа чалавека не стащь, што чалавек павшен укладаць свае жыцьцё так, як яно разьв1ваецца i л1ецца. Нажаль, гэта — незразумела i нячутна. Гэтае права гвалцяць i над iM зьдзекуюцца ад часоу, кaлi namtni жывыя вогнипчы Нэрона i сьв. iHKBi3bmbii i да нашых часоу кулямёту i гумовай палю.

У абедзьвюх культурах Эуропы над жыцьцём зьдзекуецца форма: у аднэй — монол1т, у другой — рассыпаная у крышталы. Бальзамаваць жа можна ня жывых, а толью трупы. Прырода нам даводзщь, што ед-насьць формы i сутнасьщ — неабходная умова жыцьця. Форма павшна быць, без яе жывое ня можа абыйсьц!ся. Толью бесканечнае, вечнае ня мае формы. У форме — сутнасьць матарыяльнага жыцьця. А яно л1ецца, як рака, зьмяняецца, як косы сонца у каплях расы. Чалавечая душа — такая ж капелька, ^раючая кветкам! косау. Трэба ж ня сьщскаць, не ха-

Раздел V

Философская мысль Беларуси в XX в.

ваць футлярам гэтай irpu, трэба даць поуную магчымасьць з1хацець нял!чаньш багацьцем фарбау. У гэтым сэнс жыцьця i яго хараство.

У прытарнаваньт формау жыцьця да гэтай зьменнасьщ, л1ю-часьщ, у шуканьш формау жыцьця элястычных, цякучых, зьменных — зьмест будучыны, зьмест шдывцгуальнага i соцыяльнага щэалу. <...>