ТЕЛЕСЦЕНАРИй

Игорь Братцев

Отандық телевидение саласында сценарий жазумен ғана айналысатын

мамандар жоқтың қасы (жоқтың қасы дейтінім мен ондай мамандарды

кездестірмедім, бірақ оны мүлдем жоқ деуге аузым бармайды). Сцена-

риді продюсерлер (бұл олардың шаруасы болмаса да) де, режиссерлер

де, журналистер де бірлесіп жазып жатады. Әрине, оның құрылымдық

бөлігін меңгеру қиынға соқпайды. Бірақ, оның мазмұндық жағы жеке

тұлғаның үнемі өзін жетілдіріп отыруын талап ететін процесс.

Бұл жерде сценаридің жалпы көлемі, сценаристің өмірдің барлық саласы

бойынша жинақтаған білім қоры маңызды рөл атқарады. Журналистің ой-

өрісі қанша бай болса, ақпаратты телекөрермен көретіндей, тартымды

етіп беру мүмкіндігі соншалықты жоғары. Өз біліміңді үнемі толықтырып

отыру процесі ешқашан бітпейді. Сондықтан да сценарий жазушының

жұмысы өте қызықты болып табылады.

Әрине, кез-келген тақырыпта ақпарат табуға мүмкіндік жасайтын Ин-

тернет-ресурстар қазіргі заманғы журналистің жұмысын айтарлықтай

жеңілдетіп береді. Алайда, сценарий шын мәнінде қызықты және тар-

тымды болуы үшін бір-бірімен байланысты салалар бойынша білім ғана

емес, оны сюжет желісіне үйлестіре білу де қажет.

Сценарий телевизиялық өнім жасау барысында атқарылатын жұмыстың

бастапқы емес, аралық кезеңі болып табылады. Ол танысу және ма-

териалды іріктеу, тақырып құрастыру, композицияларды анықтаудан

тұратын дайындық бөлімін аяқтайды. Әдетте бұл кезең сценариді жазу-

дан да көп уақыт алады. Бұл жағынан сценарист әмбебап журналистке

ұқсайды, ол қашан да қай тақырыпты болса да жаза білуі тиіс. Қазіргі

заманғы журналистикада бұл кеңінен қолданылып та, қолдау көріп те

жүрген жоқ. Ал, тақырыптық сценарилер жазатын сценаристің әмбебап

болудан басқа амалы жоқ.

Сценарий жазудағы негізгі қадамдарды белгілеп алайық және сипаттап

көрелік.

1. Сценарлық өтініш – бұл келешек тележобаның негізгі идеясын баян-

дайтын құжат. Онда міндетті түрде:

- Жобаның атауы (шамамен);

- Мән-мазмұнын нақты баяндау;

- Мақсатты аудиториясы;

- Хронометражы (хабардың ұзақтығы);

- Эфирге шығу жиілігі (күнделікті, апталық және т.б.);

- Авторлық ұжым құрамы;

- Болжамды шығын – барлық шығын;

- Жобаны іске асыру мерзімі

толық көрсетілуі тиіс.

Телебағдарламаны шығару жөніндегі немесе одан бас тарту туралы

шешім осы өтініш негізінде қабылданады.

2. Сценарлық жоспарда сценарий мазмұнының өрбу бағыты

хронологиялық тәртіппен баяндалады. Сюжеттердің тәртібі, соларға

сай айтылатын диктор сөзі (подводка) мен қонақтарды шақыру тәртібі

нақты көрсетіледі. Эфирді таспаға жазатын күн мен тақырыбы беріледі.

Сценарлық жоспар сценарий жазатын кісіге ғана емес телебағдарламаны

монтаждау үшін де аса қажет. Онда: жүргізушілер, қатысушылар

құрамы(қонақтар); реквизиттер толық көрсетілуі тиіс.

3. Телеөнімнің түріне байланысты сценарилер ‑ ақпараттық

(танымдық, публицистік, ток-шоу және т.б.) және қойылымдық немесе

рөлдік болып бөлінуі мүмкін. Бұл жерде әртістік өнер мен эмоция жағы

маңызды, ал ақпараттық құрамы онша маңызды болмайды. Сценарлық

жұмыс тәсілдері де соған сәйкес болуы қажет. Енді сценарийдің осы екі

түріне нақты мысалдар келтіріп көрейік.

№ 1‑ші мысал (ақпараттық сценарий)

«ВсЯ сТрАНА» бағдарламасының сценариі (үзінді).

«Хабар» агенттігі, 2005 жыл.

Тақырыбы: «Қазақстандық туризм»

Ақпараттық сценарилерді жазуда Интернеттің көмегі шексіз. Алай-

да, қажетті материалды іздеу мен оны тексеруге сценарий жазатын

уақыттың 2/3 бөлігі жұмсалады.

Сценарий тақырыбы нақтыланып, қажетті ақпарат жиналып болғаннан

кейін сюжеттерді қалай ізбе-із беру керектігін, қонақтарды қалай сөйлету

қажеттігін ойлану қажет. Алғашқы материалдың сюжет-анықтама деп

аталуы тегін емес. Өйткені ол бағдарлама тақырыбы жөнінде жал-

пы түсінік береді. Негізінде бұл көп нұсқаның бірі ғана. Сценариді

маңыздырақ ақпараттан бастауға да болады. Ондайда жалпыла-

ма сәттер мен талқылауға кейін көшеді. Көбіне бұндай ақпарат рөлін

телебағдарламалар жөніндегі құлақтандыру (анонс) атқарады.

Жүргізушілердің әр сюжетке орай немесе қонақты студияға шақырған кез-

де айтатын сөздері белгілі бір ізбе-ізділікпен жазылуы тиіс. «Жүргізушінің

сюжет алдында айтатын сөзін (подводка) жаңалықтар бағдарламасына

тән дәстүрлі тәсілмен «бұл туралы бәленшенің материалында...» деп

аяқтауға болады. Дегенмен еркін жазу үлгісімен, бірақ қалыптасқан шаб-

лондарды пайдаланбай, сюжеттің мазмұнына және авторына тоқталмай

жазған дұрыс. Мәселен:

«Ақпараттық» деген терминді ақтау үшін жүргізуші мәтініне статистикалық

мәліметтерқосу қажет. Бірақ оны бірінен кейін бірін тізбектей бер-

мей, қызықты фактілермен және түйіндермен бөлген жөн. Дегенмен

қатар оның ақпараттық бағдарлама еместігін естен шығармау керек.

Сондықтан онда эмоция мен субъективтік бағалаудың болғаны абзал.

Қонақтарға қойылатын әрбір сұрақты сценарийге түсіргенде оның жа-

уабын алдын-ала бағамдайтындай етіп жазылуы тиіс. Өйткені, келесі

сұрақ соның негізінде жазылады. Бұл жүргізушінің жүгін жеңілдету үшін

жасалады. Өйткені, көбіне бір күнде бірнеше бағдарлама жазылады

және жүргізуші материалда не жазылғанын сценаристен жақсы білмейді.

Егер телебағдарламаға қонақ шақырылатын болса сценарийде оның

студияға қалай кіретіні, қандай музыка ойналатыны, қандай бейне-

кадрлар берілетіні (жұмыс, демалыс кадрлары) толық сипатталады.

Көбіне бағдарлама шығарушылары қонақтың студияға бірнәрсе ала

келуін өтініп жатады (студияны жандандыру мақсатында). Сценарист

бұдан хабардар болуы қажет. Өйткені, қонақтың әкелген бұйымына

қатысты сұрақтарды дайындап, оның қалай жұмыс істейтінін көрсетіп

беру сұралады. Сценарийге осы іс-әрекеттердің бәрі жазылады.

Тапсырма: 2 жүргізуші жүргізетін анықтама-сюжетке сценарлық кіріспе

сөз жазып көріңіз. Сцецнаридің тақырыбы: «Қазақстандағы көп әйел алу

мәселесі. Қолдаушылар мен қарсы шығушылар».

Ресейдің «Телевизиялық журналистика» оқулығының телесценарий

бөлімінде атап көрсетілгендей, сценарийдің драматургияның – тақырып,

идея және композиция сынды элементтерінен тұрады.

Тақырып – бұл талқыланып жатқан мәселені түсіндіріп беру; бұл

көтеріліп отырған мәселені төтесінен қою. Тақырып – бұл автор тарапы-

нан ең маңызды деп табылған мәселе.

Идея – бұл шығармадағы негізгі ой, автор сол арқылы өзінің азаматтық

ұстанымын білдіреді. Идея материалды меңгеруге негіз болады. Бұл

автордың шындыққа деген негізгі көзқарасы, белгілі бір фактіні мысалға

ала отырып азаматтық және этикалық ұстанымды көрсету әдісі. Идея

толығымен авторға, оның ойына, эрудициясына, ар-ожданы мен

психикалық жағдайына, талғамына, жеке басының өзге де қасиеттеріне

байланысты.

Тақырып идеяға қарағанда ауқымды. Бір тақырыпты бірнеше

бағдарламаға арқау етуге болады. Бірақ әр қайсысының идеясы әртүрлі

болуы тиіс.

Келешек сценарийге қажетті материалдарды жинап, тақырыбы мен иде-

ясы анықталғаннан кейін жұмыстың келесі кезеңі басталады. Бұл кезең

фактілерді, статистикалық мәліметтерді, оқиғаларды іріктеу, сарапшы-

лар мен өзге де кейіпкерлерді таңдаудан тұрады.

Ол қызықты сәттерді шатастырып алмас үшін жинаған материалының

біраз жерін кесіп тастауды талап етеді. Оған өкінбеңіз, пайдаланылмаған

фактілер мен оқиғалар алдағы уақытта керегіңізге жарайды. Сценарий

жазатындардың көпшілігі компьютердегі жұмыс үстелінен арнайы пап-

ка ашып, пайдаланылмаған фактілерді соған салып отырады. Қажет

болған жағдайда керекті мағлұматты содан ала қоюға болады.

«Телевизиялық журналистика» кітабының авторлары «еңбек тәжірибесін

енді ғана бастаған журналистер сценарлық материалға тақырыппен

жанама байланысы бар шығармаларды қосады. Бұл автордың пробле-

мамен онша таныс еместігінен, ашылуы тиіс фактілер мен оқиғаларды

іріктей білмеуінен туындайды» деп жазады.

Мұнымен келісуге тура келеді. Өйткені, шынында бұл әу баста тақырыпты

дұрыс білмегендіктен, тақырыпты жан-жақты меңгеріп, қажетті матери-

алды жинауға уақыт бөлуден қашқалақтау салдарынан орын алады.

Композиция – бұл шығарманы жазу, байланыстыру, оның заңдық

құрылымы, жекелеген бөліктерін құрастыру, сөйтіп біртұтас материал

дайындау. Бұл –материалды жазу ұстанымы.

Кезінде С.Эйзенштейн былай деген болатын: «Автор композицияның

көмегімен материалды ұйымдастырады, ізбе-із орналастырып, басты

және қосалқы бөліктерін анықтайды, оларды бір-бірімен үйлестіруге

тырысады. Композиция көбіне техникалық қиындықтарды жеңуге де

көмектеседі. Телевизиялық өнімді белгілі бір уақыт шеңберіне сыйғызу

қажет, бұған сценарийді сцена мен эпизодтарға бөлу арқылы қол жет-

кізуге болады».

Сценариді жазу үшін көркем шығарманың құрылымдық схемасын да

пайдалануға болады.

экспозиция (пролог) – басталуы – шегініс (оқиғаның дамуы) – кульми-

нация (шығарманың шарықтау шегі, ой немесе қақтығыстың шиеленісуі)

– шешу жолдары (соған апаратын әрекеттер) – түйін (соңы) – эпилог.

Дегенмен, ең бастысы – логика, өз шығармаңа көрермен көзқарасымен

қарай білу және ақпараттың түсінікті және қызықты жеткізілуі. «Егер сце-

нарист қайталанатын болса автор ойы тұншығады» деген пікірдің де

жаны бар.

Кейбіреулер мынадай пікір айтады: «Студияда, жүргізушілер жүргізетін

телевизиялық сценарий жазғанда диалогтарды сөзбе-сөз баяндаудың

қажеті жоқ, өйткені жүргізушілердің әр қайсысы өз қабілетін көрсетуі

тиіс. Бағдарламаның құрылымдық желісін қысқаша баяндаса жеткілікті,

ал жүргізушілер мәтінді өздері-ақ іліп әкетеді және жандандыра түседі.»

Мен мұнымен келіспеймін. Әрине, жүргізушінің кәсіби деңгейі жоғары

болса ол қиыннан қиыстырып, сөз табады және мәтінде жаңа деталь-

дармен толықтыра түседі.

Алайда, менің түсінігімше, сценарист диалогтарды жазғанда,

жүргізушілер өздерін нашар сезініп тұрса да, тіпті тақырыпты мүлдем

білмесе де бағдарламаны «ойнатып» әкететіндей етіп баяндауы тиіс.

Оның үстіне жүргізушілер дауыс екпіні, ымдау және ишара арқылы ере-

кшелене алады.

Бұл әсіресе жүргізушілерден әртістік қабілетті талап ететін қойылымдық

сценарий үшін аса қажет.

№ 2 мысал. (қойылымдық сценарий)

«Уже проснулись?» таңертеңгілік бағдарламасының сценарийі

(үзінді). «Хабар» агенттігі, 2001 жыл

Тақырыбы: «Құпиясы мол құбылыстар» (оқиға қазіргі уақытта,

кәдімгі №13‑ші пәтерде өрбиді)

Жүргізушілер:

Роза-апай

Валера

Андрей

реквизит:

«Ильич» кепкасы, кеудеге тағатын қызыл бант, қару салатыны бар қайыс

тағылған екі комиссарлық былғары бешпет, қызыл орамал, сыпырғыш,

ыдысқа отырғызылған үй өсімдігі, шелек…

№1‑СЦЕНА

Бөлмеде үстел, оның үстінде орындық тұр. Орындықтың арқасынан

сыпырғыштың басы қылтияды. Бұл – ойдан жасалған «бронекөлік».

Онда Ленинге қойылған ескерткіш құсап тұр (басында кепка, кеудесін-

де қызыл бант). Оның алдында таңданысын жасыра алмай Андрей мен

Роза апай тұр. Үстерінде былғары бешпет. Оқиға түс пен өңнің арасында

өтіп жатыр.

Валерка: (сақауланып)

- Жұмысшы және студент, депутат жолдастар және үй бикелері! Біз

ұзақ уақыт бойы күткен революцияның жолы болмады.

Роза‑апай:

- Не! Тағы ма!?

Андрей:

- Тағы емес, қайтадан…

Валерка:

Бәрі жақсы деуге болмайды! Империализм акулалары шіріген тістерін

ақситып, пролетариаттың нақ жүрегіне – оның, сүйікті көсеміне ауыз

салмақшы, жолдастар!

Роза‑апай:

- Жетер! Мен көмек шақырамын!!

Валерка: (Роза апайға қарап)

- Қажеті жоқ! Мен қазіргі кезде Кеңестің сеніміне кіріп алған Керенский

үкіметіне қарсы көтерілуге шақырып тұрғам жоқ. Оны құлатуды талап ет-

пеймін, тынымсыз еңбек пен жүйелі бұғаулау арқылы келісім партиясын

қоғамнан аластауды сұраймын.

Андрей:

- Қане-қане… Мынау сәуір тезистері ғой… Сценарий авторы – Влади-

мир Ильич Ульянов. Жазылған жылы – 1917.

Валерка: (Андрейге көзін сүзе қарайды)

- Ал сіз, әкей, кім боласыз… Пролетармысыз!? Ауыл қалай күн көріп

жатыр!?

Андрей: (абдырап)

- Рахмет, жақсы. Бірақ, әлгі «құлақтар» Павлик Морозовты сатып кетті

…

Валерка:

- Қандай оңбағандық! Мемлекеттік басцқарудың жаңа түрін енгізуді

ұсынамын – пролетариат үстемдік етсін, ал әлгілерді тап ретінде жою ке-

рек! Экономика саласын (саусақтарын бүге бастайды) мемлекеттендіру,

тәркілеу, экспроприациялау (бір таптың өндіріс құралдарын екіншісінің

тартып алуы), мен стерильдеу… жо-жоқ, қалай еді… пайдаға асыру

қажет. Мен №13-ші пәтердегі Жұмысшы депутаттар кеңесін қоғамдық

өндіріс пен материалдық игіліктерді таратуды бақылауға шақырамын.

(Роза‑апайға қарап) Наденька! Көгершінім-ау! «Пролетариатты азат

ету одағында» не істеп жүрсіз? Пролетарлық «Искра» газетінде жарна-

ма жоқ!!! Революциялық күреске қажетті ақшаны бізге неміс империа-

листері беруі керек пе сонда?! Сіздіңше, солай ғой!?

Роза‑апай: (Андрейге қарап):

- Ұлы адам! Ұлы данышпан… бірақ өте қарапайым… көздері сондай

мейірімді…

Валера (Андрейге):

- Ал сіз, көгершінім, студентсіз бе? Неге конспект жазбай тұрсыз!? Бұл

мұрағат үшін маңызды!!! Оның үстіне сәуір айы…

Роза‑апай:

- Сәуір!!! Бүгін нешесі…

Андрей:

- 22-сі... Әлемдік пролетариат көсемінің туған күні

Роза‑апай:

- Туған күніңізбен Володя…

Валерка:

- Бұл мәселеде де кемшіліктер жетіп артылады... Мойындау керек,

жолдастар, туған күн жылына бір-ақ рет болады.

Бұнымен келісуге болмайды!!! (Андрейге қарап) – Феликс Эдмундович,

шара қолданыңыз…

Андрей:

- Болды, жетер…(Валерканы орындықтан түсіріп, жұлқиды). – Оян!

(Бәрі ояу, кәдімгі киіммен тұрады)

Валерка: (өз-өзіне келеді)

- Жетер, мені жұлқылама… Жынданып кеткеннен саумысың… Демалыс

күні – ұйқы берсеңдерші.

Роза‑апай:

- Қайырлы таң, Валерка!!! (Андрейге қарап) – Байғұс-ау! Ол ұйықтап

жүрген екен ғой!

Андрей:

- А, солай ма!!! Қазір оятамыз!!! Қане, жаттығу жасайық…

БойыҢды СЕРГІТ айдары

Қойылымдық немесе рөлдік сценарий жазу көркемдік тұрғыдан алып

қарағанда өте қиын. Онда ақпарат пен көңіл-күй беріп қана қоймай, сце-

нарийді матефоралармен, әзілмен, ирониямен, сарказммен... байыту

қажет. Бұл жерде тек Интернет-ресурстармен шектеліп қалуға болмай-

ды.

Сценарий жазғанда білім қорын, көркемдеу мен драматургиялық ше-

берлік таныту талап етіледі. Ол үшін афоризмдер, сентенциялар мен

әзіл-әңгіме жинақтарын пайдалануға болады.

Жүргізушілерге келер болсақ, олардың актерлік қабілеті болуы

тиіс, кәсіби актер болса тіпті жақсы. Ондайда сценарист кез-келген

драматургиялық әдісті пайдала алады және оның қалай шығатынын ой-

лап бас қатырмайды.

Қойылымдық немесе рөлдік сценаридің бастан-аяқ логикалық байла-

нысы болуы шарт емес. Бұндай сценаридің бір қойылымы екіншісіне

мүлдем ұқсамауы да мүмкін.Сонымен қатар бұл сценариде: қимыл-

қозғалыс, ым, дауыс ырғағы, қажетті заттар, жүргізуші киімдері, т.б.

толық жазылады.

Қойылымдық сценариде жүргізушілердің әр қайсысының мінез-құлқын

анықтап, олардың сомдайтын рөлдерін де соған қарай бөлу қажет.

Қойылымдық сценаридің егжей-тегжейлі жазылатынына қарамастан,

онда жүргізушінің ойдан шығару қабілеті болуы шарт. Ақпараттық сце-

нарий бұны талап етпейді.

Қойылымдық сценарилерде айдарларға немесе сюжеттерге байланып

қалудың қажеті жоқ.

Айтқандай, қойылымдық сценарий жазудың белгілі бір қатып

қалған ережесі жоқ. Бұнда ең бастысы – шығармашылық, тағы да

шығармашылық!

Тапсырма: Төмендегі өлшемдер бойынша қойылымдық сцена‑

рий жазып көліңіз (бір бөлігін). Жанры – көңіл көтеру; тақырыбы

– Жаңа жыл; қатысушылар – үш адам (Аяз Ата, Қар Қыз және мыс‑

тан кемпір). Олар Бүкіләлемдік сауда ұйымына кірудің Қазақстан үшін

маңыздылығын талқылайды.

пайдаланылған әдебиеттер.

«Телевизиялық журналистика», Мәскеу университетінің «Высшая Шко-

ла» баспасы, 2002 ж.

ЕЛдІҢ КӨҢІЛ‑КҮйІН КӨТЕРУ – ЖҰмыС пА ӘЛдЕ ШЕБЕРЛІК пЕ?..

Егер кәсіби қызмет ретінде радионы таңдаған болсаңыз, айта кетейін:

бұл - өте қызықты және адамның жан-дүниесін еліктіріп әкететін жұмыс.

Бірақ, сіз адамдармен әңгімелесе білетін, өзіңізді және адамдарды жақсы

көретін жан болуыңыз шарт. Және осыны өз дауысыңызбен, жүректен

шыққан сөздермен жеткізе білсеңіз ғана сіз радио журналист бола ала-

сыз. Бірақ, радиода жұмыс істеу үшін бір ғана шешендік аздық етеді...

РАдИодА ЖҰмыС ІСТЕУ: АРТыҚШыЛыҚТАР мЕН КЕмШІЛІКТЕР

«Ретро» радиостанциясында бес жыл диджей қызметін атқарып

(оған дейін бірнеше жыл бойы газеттер мен телеарналарда жұмыс іс-

тедім) және эфирдегі әріптестеріммен жақын араласқаннан кейін мен

өзге мамандықтардағы сияқты радионың да өз «кемшіліктері» мен

«артықшылықтары» барын түсіндім.

Бірінші. Бүгінгі таңда қазақстандық радио барынша көңіл көтеретін және

коммерциялық эфирге айналып барады. Әйтеуір мемлекеттік радио-

станциялар саны өте аз (Алматыда біреу ғана). Олардың мүмкіндіктері

де шектеулі. Мемлекеттен бөлінетін дотациялар өкінішке орай, ештеңеге

жетпейді.

Жарнама есебінен күнелтетін коммерциялық радиостанцияларда қаржы

да, мүмкіндік те бар. Бірақ, менің ойымша сұраныс аз. Қазір радио эфир-

лер ақпараттық-көңіл көтерушілік сипаттағы хабарлармен толығып отыр.

Бірінші кезекте бұл бағдарламаның мазмұнына қатысты мәселе.

Олардың көбінің мазмұны төмен, немесе сәлем жолдап, анекдот ай-

тып, футболка немесе диск ұтып алуды ғана қалайтын тыңдарманға

арналған. Қазіргі радио бағдарламаларының тоқсан пайызы осылай

толықтырылады. Радио сараптамалық материалдар мен әлеуметтік

тақырыптарды өте сирек береді. Онда негізінен коммерциялық жағынан

ақталған бағдарламалар қуана қолданады. Радиостанцияны бұдан

өзгесі қызықтырмайды. Бұл бір жағынан түсінікті де - өйткені, эфир үшін

қаржы қажет.

Сұраныстан ұсыныс туады. Радиодағы қазіргі ток-шоулар мен

жобалардың да тыңдаушысы бар және аз емес. Өйткені, радио –

бұқаралық ақпарат құралы.

Ненің жақсы, ненің жаман екенін айтып дауласпай-ақ қоялық. Себебі,

бұл заман талабы. Мүмкін, 5-10 жылдан кейін бәрі де басқаша болар,

бірақ сол өзгерістердің жақсылыққа апаратынына дау айтатындар ол

кезде де табылады. Оның үстіне, меніңше, радионың көңіл-көтерушілік

функциясының маңызды өнімі бар – ол адамдарды эмоциялық тұрғыдан

жігерлендіреді. Жанды ауыртар оқиғалар мен қауіп-қатерге толы бүгінгі

заманда адамдарға жағымды көңіл-күй сыйлау – тек жұмыс қана емес,

шеберлік дер едім. Және бұл – радио.

Екінші. Телеарна немесе баспасөзге қарағанда радиода жас мамандар-

ды оқытып, дайындау мүмкіндігі аз. Бұл әрине радионың кемшін тұсы.

Біріншіден, радиостанцияның шығармашылық ұжымы әрі кеткенде он

адамнан тұрады. Сондықтан да жас журналистер үшін бос орын мен

бос эфир уақыты жетіспейді. Екіншіден, радиода тәжірибеден өтуге

немесе тәжірибе жинақтауға мүмкіндік жоқ десе де болады. Газет пен

журналдар тәжірибе жинақтаушыға шағын ғана бағанды сеніп тапсыра

алады. Телеарнада жас журналист кей сюжеттерді монтаждауға немесе

кішігірім блиц-сауалнама алып келуге жұмсалуы мүмкін. Жалпы, жас ма-

ман үшін онша қиындық туғызбайтын, істей жүріп цехтағы әріптестерінен

үйренуге болатын жұмыстар бар. Радиода бұндай жұмыс мүлдем жоқ де-

сек қателеспейміз. Радиоға жұмысқа кіру үшін өз қабілеттеріңді көрсете

білуің қажет (алда бұған нақтырақ тоқталатын боламыз).

Үшінші. Кәсіби радио журналист атану үшін арнайы білім мен біліктіліктің

қажеті жоқ. Радионың тағы бір артықшылығы осында. Жұмысқа

орналасқан кезде сіздің резюмеңіздің «білімі» деген тұсына ешкім

мән бере қоймайды. Жасыңыз да онша маңызға ие емес. Ең бастысы

– сіздің дауысыңыз бен сіздің адамдарға не айта алатыныңыз. Одан

арғысы сіздің табандылығыңыз бен радио журналист кәсібінің қыр-сы-

рына қанығуға деген ниетіңізге байланысты.

Төртінші. Радио басқа БАҚ-на қарағанда барынша оперативті сала, бірақ

ұтқырлық жағынан төмен. Түсіндіре кетейін. Радиода ақпаратты эфирге

дайындау мен беру процесі телеарналар мен баспасөзге қарағанда бір-

шама қысқа. Ақпараттың тыңдарманға жеткенге дейінгі аралықта өтетін

сатылары аз. Оның үстіне, радио барынша қол жетімді БАҚ болып табы-

лады. Әсіресе бүгінгі заманда ол үйде де, жұмыста да, жолда да, дема-

лыста да, кез-келген радиоқабылдағышта, тіпті ұялы телефонда да сіз-

бен бірге. Радионың барынша оперативті болуы да сондықтан. Әрине,

бұл тұрғыдан бүгінде оны интернет желісінің ығыстыра бастағанын

жасыруға болмайды.

Ендеше, радио неліктен мобильді емес деп отырмыз? Бұл радионың

сыртқы емес, ішкі ерекшелігіне байланысты мәселе. Радиоэфирдің ба-

сым бөлігі студияда жасалады. Яғни, журналист немесе диджей жұмыс

барысында ешқайда шықпайды, жұмыс процесі толығымен бір орында

жүргізіледі (репортаждар мен жекелеген акцияларды есепке алмағанда).

Бұл әрине, ыңғайлы. Радиода журналист өзінің түр-әлпетіне, өзі-өзі

ұстау жағына бас қатырмаса да болады, өйткені оны ешкім көріп тұрған

жоқ қой.

Ол директорды да күнде көре бермейді. Радиодағы жұмыс бөлмелері

шағын және тыныш (дыбыс өткізбейтін студия), ол жерге бөгде кісілер

кірмейді. Елестітіп көрші, онда сенің сүйікті әуенің ойнап тұрады,

қолыңда – саптыаяққа құйылған кофе, құлағыңда – құлаққап (наушник).

Тамаша емес пе? Бірақ, осы бір қалыпты өмірге дағдыланған адамда

алға ілгерілеуге деген талпыныс төмендейді:) Бұның жақсы әлде жаман

екенін сіздердің төреліктеріңізге қалдырдым.

Бесінші. Радио – акустика. Ондағы негізгі әрекет – дыбыс төңірегінде,

музыка мен дауыстан құралады. Бұл – жаман. Өйткені, онда көрермен

картинасы жоқ, сондықтан оның орнын толтыруға тура келеді. Ал, бұл

– жақсы. Өйткені, бұдан ерекше, барынша сезімге толы, жанды әңгіме

туындайды.

Алтыншы. Радио бір сәттік қана. Қағазға басылған мәтін немесе теле-

сюжетке қарағанда радионың мәтінін қайта қосып, қайта-қайта тыңдау

мүмкін емес. Радио материалдары да мұрағатта ұзақ сақталмайды.

Бұл да радионың бір кемшілігі. Бірақ ол сөзбен әсер етудің ең терең

тәсілдерін іздеуге итермелейді – бұл жақсы.

дИдЖЕй ЖҰмыСы

Каждый день, в этот час,

Даже если неохота,

Я готов петь для вас,

Что поделаешь – работа!

«Круиз»

Радиода істейтінімді естігендер менен ең алдымен «Сіз қандай

бағдарламаны жүргізесіз?» деп сұрайтын. Түсіндіру қажет болады.

Радиодағы диджейдің жұмысы «музыкалық бағдарламалар жүргізушісі»

дегенге келіп саяды. Бірақ, диджей атқаратын жұмыс осымен

аяқталмайды ғой. Тек музыка ғана керек болса адамдар радионы емес,

сүйікті дискілерін немесе таспаларын тыңдар еді.

Радио дегеніміз бұл көңіл‑күй. Ал, диджейдің жұмысы –

тыңдарманғдарға көтеріңкі көңіл‑күй сыйлау.

Әдетте, диджей аптасына бірнеше рет, белгілі бір уақытта, ауысым

бойынша жұмыс істейді (орташа есеппен үш-алты сағат). Диджей

эфирден ән жолдап, үзілістерде тыңдарманымен әңгімелеседі. Әңгіме

өзегі болатын тақырып та сан-алуан. Ол мәдени құндылықтар, тұрмыс,

аспаздық, көше тазалығы немесе қарыз беру, махаббат немесе ақылсыз

бастық туралы сөз етеді.

Әрине, музыка, ән-қазына назардан тыс қалмайды. Бастысы әңгіменің

айтылған әнге сәйкес, немесе осы әнді тыңдаған адамның ойына сәйкес

болуы. Тыңдарман езу тартатындай, ойланып, күрсініп, бір нәрсені есіне

алатындай, бір шаруаны тындырып тастайтындай етіп сөйлеу қажет.

Көңіл-күй – ди-джейдің дауыстан кейінгі екінші құралы. Бірде-бір радио

адамдарды қапаландыруды көксемейді. Радиостанция атаулының бәрі

адамдарға көтеріңкі көңіл-күй сыйлайды.

Жұрттың эмоциясына әсер етіп, көңіл-күйін көтеру оңай шаруа емес.

Өйткені, ди-джей де шаршайтын, кейде ауыратын, өмірдің қапалы

күндерін бастан кешетін қарапайым адам ғой. Кеше ғана сүйген қызыңмен

ренжісіп қалып, бүгін махаббат туралы айту, немесе жаңа ғана біреу

көңіліңізді қалдырған кезде сыйластық туралы әңгімелеу екінің бірінің

қолынан келе бермейді. Бұл оңай емес. Диджейдің көңіл-күйі әрқашан

тыңдармандарға берілетіні. Сіз микрофон алдында езуіңіз құлағыңызға

жеткенше жымиғаныңызбен бұныңыз шын жүректен шықпаса тыңдарман

сезіп қояды. Және сізге сенбейді.

Көңіл-күй – ұстап көруге болмайтын дүние, ол материалдық игіліктер-

ден де маңыздырақ. Диджей өзінің көңіл-күйін жұмыс құралы ретінде

пайдалана білуі тиіс. Бұл жұмыстағы бірінші ереже – нашар көңіл-күй

студияның сыртында қалсын.Ол жұмыс халаты секілді. Сіз оны киіп, мик-

рофон алдына отырдыңыз. Микрофон қосылған соң өзіңіз туралы ойла-

уды доғарыңыз. Эфир уақытында сіз тек қана өз тыңдармандарыңыз

туралы ойлауға тиіссіз.

Сіз көптеген адамды бірнеше секундқа өз әлеміңізге кіргізесіз. Оларға өз

әлеміңіздегі ең үздік дүниені беруге тиіссіз және тыңдармандарға барын-

ша берілуіге тырысыңыз. Сонда ғана тыңдарман сізге риясыз сенеді.

РАдИо ҚыЗмЕТКЕРЛЕРІ

Радио – көптеген адамдардың (олардың көбі «кадрдың сыртында»

қалады) жиынтық қызметінен тұрады.

Кез-келген радиостанцияның штатында:

- жаңалықтар қызметі (жаңалықтар шығарылымдарын әзірлейтін және

эфирден оқитын журналистер) мен бас редактор (журналистердің

жұмысын басқарады)

- диджейлер (музыкалық бағдарламаларды да солар жүргізеді) және

бағдарламалар директоры (эфирдің бағдарламалармен және музыка-

мен толығып отыруына жауапты)

- тақырыптық және ойын-сауықтық бағдарламалардың жүргізушілері

(бұны диджейлердің өздері де атқаруы мүмкін)

- саунд-инженерлер (техниканың үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз

етеді, сонымен қатар эфирдің техникалық жабдықталуына жауап бе-

реді)

- жарнама бөлімі (онсыз радио эфирге шыға алмайды).

Мен радиодағы өзге қызметкерлердің қосатын үлесіне тоқталмай-ақ,

диджейлер мен бағдарлама жүргізушілерінің қызметі туралы айтқым ке-

леді. Өйткені, радио – ең алдымен дыбыс. Бұл – музыка мен дауыс.

Жаңалықтарды тыңдай отырып сіз журналистің даусынан гөрі, оның

мазмұнына көбірек көңіл бөлесіз. Ал, диджейдің даусы сіз үшін

радиостанцияның атымен астасып жатады. Өйткені, ол күні бойы сізбен

бірге. Радио – таспаға жазылған дүние емес. Сіз радио құлағын қашан

бұрап қалсаңыз да әндердің арасынан диджейдің даусын естір едіңіз. Ол

сізбен сөйлеседі, дауласады, көңіліңізді көтереді. Тыңдарман эфирдің

сыртында не болып жатқанын көрмейді, ал диджей болса әрқашан

көз алдыңда, дәлірек айтсақ оның даусы құлақтың түбінде тұрады.

Сондықтан да диджейдің дауысы радиостанцияның «келбеті». Радиода

жұмыс істегісі келетіндер осы жауапкершілікті ұмытпағаны жөн.

Алайда, бір жағынан дауыс – диджейді тыңдарманнан жасырып тұратын

перде сияқты. Біздің бәріміз көрерменнің қабылдауына бейімделген-

біз. Көрермен картинасы болмаса, біздің миымыз ақпаратты өздігінен

толықтырып, оның ойша суретін сала бастайды. Тыңдарман эфирде

отырған адамды көрмейді, бірақ даусына қарап оның бейнесін көз ал-

дына елестетеді. Ол қандай адам, жасы нешеде, немен айналысқанды

жақсы көреді, не туралы ойлайды және т.б. Яғни, диджей образы – оның

жұмысындағы басты дүние.

ЭФИРЛІК оБРАЗ

-Сіз мен білетін пираттардың ішіндегі нағыз бейшарасы екенсіз!

- Иә?! Бірақ сіз мен туралы ЕСТІПСІЗ ҒОЙ!..

Командор Норрингтон мен капитан Джек-Воробейдің диалогы, «Кариб

теңізінің қарақшылары».

Радиода жүргізушінің образы маңызды рөл атқарады. Өйткені, бірін-

шіден ол ЖЕКЕ ТҰЛҒА. Тыңдарман өзін еріксіз түрде диджеймен са-

лыстыра бастайды, өзіне жақын, ұқсас (ұқсамайтын) нәрселерді таба-

ды. Бұндай жағдайда ди-джей ол үшін әндердің арасына қосылып мезі

ететін шырылдауық емес, таныс әрі жақын адам. Тіпті оның айтқандары

жынына тисе де сіз оның сөздерін өз көзқарасыңызбен салыстыра бас-

тайсыз. Басқаша айтқанда, сіз эфирге «қосылдыңыз» деген сөз.

Бұл ди-джейдің мақсаты кез-келген құралды пайдалану арқылы

тыңдарманды «іліп әкету» деген сөз емес. Бірақ, егер сізге ешкім назар

аудармайтын болса эфирдегі жұмыс далаға кетті деп есептеуге болады.

Негізінде радионы бір жерде қадалып отырып тыңдаудың қажеті жоқ.

Үй шаруасын істеп жүргенде, көлікте келе жатқанда... радио сөйлеп

тұрады. Тыңдарман оған жақсы ән, жақсы бағдарлама, жақсы диджей

қосылғанда ғана еріксіз құлақ түреді. Ендеше, диджей тыңадусыз қалмау

үшін тыңдарманның ығына «жығылуы» тиіс.

Сіз «зәкір» (якорь) деп аталатын психологиялық түсінікті білесіз бе?

«Зәкір» деп адамды өзіңе тартуға көмектесетін белгілі бір тәсілдерді,

ым мен сөзді, сөзге екпін түсіру амалдарын атайды. Бұл жерде ымдау,

ишара, сөздер, дауыс ырғағы «зәкір» қызметін атқарады. Міне, радио

жүргізушісі тыңдарман ойын осы зәкірмен жаулап алады. Диджейдің

негізгі мақсаты – назар аударту, адамды өзінің айтып жатқандарын

тыңдауға мәжбүрлеу. Сондықтан жүргізушінің тыңдарманға ұнағаны

әлде ұнамағаны жақсы. Эфирде байқаусыз қалғаннан жаман нәрсе жоқ

(ән айтылып жатыр, біреу сөйлеп отыр).

Әрине, назар аударту жағынан телеарналарға қарағанда радионың

мүмкіндігі аз. Сіз адамның көзіне тікелей қарай алмайсыз, сіз оны, ал

ол сізді көрмейді, бір-біріңнің қолыңды қысып, біріңе бірің қарап жы-

мия алмайсың. Радио жүргізушісінің қолындағы бар қаруы – дыбыс пен

көңіл-күй. Оны дыбыс пен дауыстың көмегімен тыңдарманға жеткізе

білу қажет.

Тыңдарманды эфирге «қосудың» бірнеше мүмкіндігі бар және олардың

бәрі де сіздің образыңыздың ажырамас бөлшектері:

- дауыс (тембр, ырғақ, екпін түсіру)

- мазмұн (айтатын әңгімең)

- тіл (орамдары, сленг)

- ара-қашықтық (тыңдарманға қатысты ұстанған ұстаным)

- харизма (жүргізушінің бедел-ықпалы)

Бұның негізгі рөл атқармайтынын айта кеткім келеді. Радиода адамның

ҚАЛАЙ айтқаны да, НЕ айтатыны да маңызды.