Жорсткі раманс

Жорсткі раманс – гэта лірычна-драматычная песня аб падзеях, найчасцей звязаных з праблемамі любоўнага трохвугольніка. Вырашэнне канфлікту ў ім меладраматычнае: трагічная, часам недарэчная смерць гераіні (героя). Жорсткі раманс з’яўляецца адной з форм раманса як музычна-паэтычнага твора (нагадаем, што раманс у паэзіі – невялікі напеўны лірычны верш, пераважна пра каханне).

Па сваёй сюжэтыцы і тэматыцы жорсткі раманс падобны да баладных песень пра нешчаслівае каханне, драматычныя ці трагічныя выпадкі ва ўзаемаадносінах паміж дзяўчынай і хлопцам. У большасці і лексічна, і вобразна-інтанацыйна жорсткія рамансы суадносяцца з т. зв. «новымі баладамі» – рускімі жорсткімі рамансамі («Маруся отравилась», «Как на кладбище Митрофаньевском», «Кирпичики»). Ім уласцівы таксама займальны змест, драматызм падзей, вастрыня інтымнай праблематыкі: каханне і рэўнасць, каханне і здрада, каханне і паклёп, каханне і трагічная смерць. Але заўсёды ў якасці першачынніку тут выступае матыў кахання. Без яго няма сюжэту, няма паўнацэннай мастацкай рэальнасці. Афектацыя, пэўная экзальтацыя ўчынкаў і пачуццяў герояў – характэрная якасць жорсткіх рамансаў.

Гістарычна жорсткі раманс – набытак гарадской культуры, аднак у другой палове ХХ ст. сфера яго бытавання пашырылася. На вёсцы, ды і ў горадзе пры запісе ад інфарманта назвы «жорсткі раманс» можна і не пачуць: і балады, і жорсткі раманс яны могуць назваць як «жаласлівыя песні» пра некага (нешта).

ОЙ, ВЕЧАР ВЕЧАРЭЕ…

Запісана ў в. Вялікая Баркоўшчына Маладзечанскага раёна

ад С. М. Нехвядовіч (1917 г. н.)

Ой, вечар вечарэе,

Прыказчыцы ідуць.

Маруся атравілася –

У бальніцу павязуць.

Увозяць у бальніцу,

Паклалі на краваць.

Два доктара й сястрыцы

Старалісь жызнь спасаць.

– Спасайце – не спасайце,

Мне жызнь не дарага.

Любіла я мілога,

Такога падлеца.

Прашу я вас, падружкі,

Як буду я ляжаць,

Прашу я вас, падружкі,

Мяне не асуждаць.

Прашу я вас, падружкі,

Звіце мне вянок

І з левае старонкі

Прыколіце цвяток.

Запісала М. У. Канапацкая ў 1994 г.

ЖАРТОЎНА-ГУМАРЫСТЫЧНЫЯ І САТЫРЫЧНЫЯ ПЕСНІ

Гэта група рознажанравых песень вылучаецца па эстэтычным прынцыпе. Значная іх частка ўваходзіць у склад каляндарна- і сямейна-абрадавай паэзіі, не ствараючы, аднак, асобных разнавіднасцей. Вось чаму даследчыкі і падкрэсліваць старажытны, старадаўні характар дадзенай групы твораў, прымяркоўваць час іх узнікнення да перыяду фарміравання беларускай народнасці.

Грамадская функцыя гумарыстычных (жартоўных) песень абумоўлена асаблівасцямі іх прызначэння і бытавання. Перш за ўсё яны закліканы стварыць пэўны настрой, захапіць слухачоў, перадаць весялосць, заклікаць да забавы. Але існуе і пэўная колькасць твораў, створаных аўтарамі-выканаўцамі для сябе, якія выконваюць інтымную функцыю і не вымагаюць публічнай аўдыторыі («Хлопец пашаньку пахае…»).

Асноўная тэматыка жартоўна-гумарыстычных песень, якія складаюць у беларускім фальклоры адну групу, – сямейна-бытавыя адносіны паміж іх традыцыйнымі персанажамі: мужам і жонкай, дзедам і бабай, зяцем і цешчай, нявесткай і свекрывёю, хлопцам і дзяўчынай.

Прадмет высмейвання ў жартоўна-гумарыстычных песнях – не зусім нармальныя, нездаровыя ўзаемадачыненні, адмоўныя, заганныя рысы характару: лянота, сквапнасць, здрадніцтва, хітрасць, п’янства, усялякае дзівацтва, а таксама некаторыя фізічныя слабасці (непамерна мажная, тоўстая баба ці жонка і адпаведна нямоглы, нягеглы дзед ці муж).

Колькасна меншай падгрупай прадстаўлены творы сатырычнай накіраванасці, дзе аб’ектам выкрыцця з’яўляюцца заганы пераважна сацыяльнага зместу: песні антыпанскія, антыклерыкальныя, антыбюракратычныя і да т. п.

Сярод моладзі найбольшай папулярнасцю карыстаюцца жартоўна-гумарыстычныя песні любоўнага зместу, у якіх праступае мяккая, нязлосная ўсмешка над няўмелымі заляцаннямі хлопцаў, какецтвам дзяўчат, над жаніхом і нявестай.

Для фармальна-паэтычнай структуры беларускіх жартоўна-гумарыстычных песень характэрны самыя розныя выяўленчыя сродкі: завастрэнне, гіпербалізацыя вобразаў, шырокі зварот да гумару, іроніі, сарказму, гратэску.

Цікавая падгрупа – песні недарэчнага, алагічнага зместу, так званыя небыліцы. Персанажы ў іх пастаўлены ў фантастычныя абставіны, з імі здараюцца розныя цуды. Лічыцца, што такія творы ў старажытнасці мелі магічнае значэнне і выказвалі наіўныя сялянскія ўтапічныя ўяўленні аб свеце, дзе няма гвалту і несправядлівасці, дзе можна «пабываць на небе і паесці ўволю». Сустракаюцца жартоўныя творы эратычнага зместу.

Падсумоўваючы сказанае вышэй, адзначым асноўныя тэматычныя падгрупы беларускіх жартоўна-гумарыстычных і сатырычных песень, зафіксаваных навуковымі рэдактарамі і ўкладальнікам (а таксама аўтарам прадмовы) І. К. Цішчанкам у томе «Жартоўныя песні» са Зводу БНТ:

1. Гора, бяда. Антыпанскія і антыклерыкальныя творы.

2. Хлапечыя і дзявочыя заляцанні; лянівая дзеўка; каханне хлопца; свáты; жаніцьба; жонка-няўдаліца; не такі муж, як хацела; лютая свякроў і лянівая нявестка.

3. Сямейны лад і непаладкі: лянівая жонка, жонка гуляе, у карчме выпівае, муж-няўдаліца, п’яніца, стары муж; гулі; кум ды кума, зяць і цешча, пра дзеда і бабу.

4. Былі і небыліцы: пра жывёл і птушак, неверагодныя гісторыі, вясёлыя музыкі.

БАБА ДЗЕДА ШАНАВАЛА*…

Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёна

ад Н. І. Александровіч (1924 г. н.)

Баба дзеда шанавала,

На папары навязала.

– Еш, дзед, траву палявую,

Пі вадзіцу лугавую:

Палявая трава сытна,

Лугавая вада спітна.

Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.

*Варыянт вядомай песні (Звод БНТ. Жартоўныя песні. С. 194).

БАЦЬКА ДОМА РАБОТАЕ…

Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёна

ад С. М. Шчурэвіч (1938 г. н.)

Бацька дома работае,

Сын у Піцеры жыве,

Бацька грошы дажыдае,

Сын ў апорачнях ідзе.

– Охты, бацюхна радной,

Не з чым ехаць мне дамой.

Прадай, бацюхна, карову,

Прышлі грошай на дарогу.

Прадай, матухна, курэй,

Прышлі грошы паскарэй.

Прадай, братухна, казу,

Я гармошку прывязу.

Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.

АЖАНІЎСЯ СТАРЫ ДЗЕД…

Ажаніўся стары дзед,

Узяў дзеўку дваццаць лет.

Ой-да, ой-да, ой-да-даль.

Узяў дзеўку дваццаць лет.

Толькі класціся ўжо спаць –

Маладзіцы не відаць.

Ой-да, ой-да, ой-да-даль

Маладзіцы не відаць.

– Ты пагрэй, дзед, трохі спінку,

А я выйду на хвілінку.

Ой-да, ой-да, ой-да-даль

А я выйду на хвілінку.

За дзвярмі чакаў каваль.

Цалаваліся на ганку,

Дзед на печы спаў да ранку.

Ой-да, ой-да, ой-да-даль,

Дзед на печы спаў да ранку.

Не жаніцеся, дзяды,

Кабы не было бяды!

Ой-да, ой-да, ой-да-даль,

Кабы не было бяды!

Запісала І. Р. Лагеня ў 2006 г.

ПРЫПЕЎКІ

Прыпеўка (у залежнасці ад рэгіёна – частушка, прыпеў, папеўка, падпявалка, скакуха, плясуха, круцёлка, дрындушка, таптушка і інш.) – невялікі па аб’ёме лірычны твор гумарыстычна-сатырычнага, сацыяльнага, любоўнага, бытавога зместу; разнавіднасць пазаабрадавага песеннага фальклору. Тэкст прыпеўкі аднастрофны, складаецца з 4–6 радкоў, спяваецца на пэўную мелодыю, часта выконваецца як прыпеў да танца («Лявоніха», «Базар», «Шастак», «Кракавяк» і інш.). Прыпеўкі могуць спявацца сола, дуэтам, хорам, салістам і хорам. Падзяляюцца на «мужчынскія», «жаночыя», а таксама тыя, што могуць выконвацца абодвума бакамі.

Па тэматычнай дамінанце прыпеўкі падзяляюцца на сацыяльныя, гумарыстычныя, сямейныя, любоўныя, любоўна-эратычныя, да танцаў. Пры гэтым цалкам магчыма накладанне дзвюх і болей тэм у адным творы. Хоць прыпеўкі адносяцца да пазаабрадавай творчасці, яны маглі выконвацца і падчас некаторых абрадаў, напрыклад, вяселля або хрэсьбін.

Прыпеўкі – самы прадуктыўны песенны жанр. У адрозненне ад іншых разнавіднасцей песеннага фальклору прыпеўкі вызначаюцца «аператыўнасцю» рэагавання на змены жыцця. Яны амаль імгненна адгукаюцца на ўсякую новую з’яву, даючы ёй сваю ацэнку, пры якой важную ролю адыгрываюць гумар і іронія. Сёння прыпеўкі можна запісаць і на рускай мове.

Прыпеўкі любоўныя

МАЯ МІЛКА ЧАРНАБРЫЎКА…

Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёна

ад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)

Мая мілка чарнабрыўка,

Яна любя каўбасу.

А я хлопец не лянівы –

Кожны вечар паднясу.

Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.

МЯНЕ МІЛЫ ПРАВАЖАЎ…

Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёна

ад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)

Мяне мілы праважаў,

Пень бярозавы абняў.

Думаў у кохці розавай –

Гэта пень бярозавы.

Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.

ЛЮБЛЮ ТОЕ ЖЫТА ЖАЦЬ…

Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёна

ад В. А. Салаўёвай (1953 г. н.)

Люблю тое жыта жаць,

Дзе бальшыя каласы.

Люблю тога ўхажора,

Што падкручаны вусы.

Запісала А. У. Кісліцына ў 2008 г.

МЯНЕ МІЛЫ ЦАЛАВАЎ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна

ад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Мяне мілы цалаваў,

К плоціку прыціснуў.

У кармане быў траяк,

Ён яго і свіснуў.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

Прыпеўкі любоўна-эратычныя

СУСЕД ТЫ МОЙ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна

ад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Сусед ты мой,

Я твая суседка.

У цябе ёсць уключацель –

У мяне рызетка.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

ПАЛЮБІЛА – ЦЯПЕР КАЮСЬ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна

ад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Палюбіла – цяпер каюсь,

Аказаўся ён связіст.

У яго нашчот любові

Правада павіслі ўніз.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

ПРЫГЛАСІЎ МЯНЕ МІЛЁНАК…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна

ад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Прыгласіў мяне мілёнак

Палапаціць на таку.

Я прыйшла – ў яго гармошкай

І схаваны ў хмызняку.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

Прыпеўкі гумарыстычныя

ДЗЕВАЧКІ, ДЗЕВАЧКІ…

Запісана ў в. Людкова Быхаўскага раёна

ад А. У. Булгак (1931 г. н.)

– Дзевачкі, дзевачкі,

Дзе вы пабяліліся?

– На лузе кароў даілі,

Сырадоем мыліся.

Запісаў І. В. Нікіценка у 2005 г.

А Ў СЛУЦКУ НА БАЗАРЫ…

Запісана ў в. Дараганава Асіповіцкага раёна

ад П. І. Качаноўскай (1935 г. н.)

А ў Слуцку на базары

Прадаюць мужчын вазамі.

Адна баба ўсіх любіла –

За капейку ўсіх купіла.

Запісалі У. М. Дзяткоўскі, І. В. Юрэвіч, Э. В. Дуброўкіна ў 1992 г.

Прыпеўкі сацыяльныя

БЕЛАРУСКАЯ СТАРОНКА…

Запісана ў г. Бабруйск

ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Беларуская старонка

Славіцца абрусамі,

Бульбай, салам, самагонкай

І хлапцамі русымі.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

ЭХ, БУЛЬБАЧКА…

Запісана ў г. Бабруйск

ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Эх, бульбачка

Беларуская,

А гарэлачкі нагоняць,

Пішуць – руская.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

ВЫХАЖУ Я ЗА КАЛІТКУ…

Запісана ў г. Бабруйск

ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Выхажу я за калітку:

Два падкідышы ляжат,

Аднаму лет 48,

А другому 50.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

Прыпеўкі сямейныя

НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧКЕ…

Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёна

ад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)

На чужой староначке

Не клююць вароначкі.

Без радзімай мамачкі

Заклююць і галачкі.

Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.

НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧЦЫ…

Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёна

ад К. І. Кляшчонак (1928 г. н.)

На чужой староначцы

Сонейка не грэе,

Без радзімай мамачкі

Ніхто не жалее.

Запісала К. Ф. Кляшчонак у 1991 г.

ЗЛАЯ МАЯ МАМА…

Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёна

ад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)

Злая мая мама,

Што мяне заставіла,

На чужую радзіму

Гараваць адправіла.

Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.

ШТО Б Я ЗНАЛА МАЛАДАЯ…

Запісана ў в. Міхайлаўка Светлагорскага раёна

ад А. Я. Сандрос (1935 г. н.)

Што б я знала маладая,

Дзе мне замужам бываць,

Памагла б сваёй свякрусе

Хоць капусту паліваць.

Запісала Ж. В. Сандрос у 1987 г.

Прыпеўкі да танцаў

ОЙ, ТЫ, ПОЛЕЧКА-ТРАСУХА…

Запісана ў п. Усяж Смалявіцкага раёна

ад А. С. Сухадольскай (1930 г. н.)

Ой, ты, полечка-трасуха,

Да чаго ж ты давяла:

Я паследнюю кароўку

На базары прадала.

Запісала Ю. І. Выдронак у 1990 г.

ОЙ, ТУФЛІ МАІ…

Запісана ў в. Пешкі Бярозаўскага раёна

ад М. Л. Юдчыц (1936 г. н.)

Ой, туфлі маі,

Наскі выстрачаны.

Не хацела танцаваць –

Самі выскачылі.

Запісала Ж. В. Юдчыц у 1986 г.

ОЙ, ТОПНУ НАГОЙ…

Запісана ў в. Баронікі Віцебскага раёна

ад Г. Я. Кіндзяевай (1910 г. н.)