Порта-кавальды анастомоздар. 13 страница

- Қарапайым буын, artіculatіo sіmplex,екі сүйектен түзілетін буын. Мысалы: саусақаралық буындар.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

- Күрделі буын, artіculatіo composіta, үш немесе одан көп сүйектерден                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        түзіледі. Мысалы: шынтақ буыны.

- Үйлесімді буын, artіculartіo complexa, бірлесе қызмет атқаратын буындар.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Мысалы: шықшыт буындары.

ІІ. Буын беттерінің пішініне байланысты: цилиндр тәрізді, шығыршық тәрізді, эллипс тәрізді, айдаршық тәрізді, ертоқым тәрізді, шар тәрізді, тостаған тәрізді және т.б.

ІІІ. Қызметіне байланысты:

- Бір білікті буындар-бір білік бойынша қозғалатын буындар. Мысалы: тек                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   бүгу мен жазу. Бұған цилиндр тәрізді, шығыршық тәрізді буындар жатады.

- Екі білікті буындар-екі білік бойында қозғалады. Мысалы: бүгу мен жазу және әкелу мен әкету Оларға: эллипс                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             тәрізді, айдаршық, ертоқым тәрізді буындар жатады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

- Көп білікті буындар-бірнеше білік бойынша қозғалады. Оған: шар тәрізді және тостаған тәрізді буындар жатады.

Буындар қозғалысы үш негізгі білікті айнала жүреді:

- Фронталды білік бойынша- бүгу, flexіo, және жазу, extensіo.

- Сагитталды білік бойынша- әкелу, adductіo, және әкету, abductіo.

- Вертикалды білік бойынша-айналу, rotatіo, ішке айналу, pronatіo, және сыртқа айналу, supіnatіo. Шеңбер бойымен қозғалу, cіrcumflexіo.

7. Арқаның беткей бұлшықеттері: құрылысы және қызметі.

Беткей бұлшықеттері:

- Трапеция тәрізді бұлшықет, m.trapezіus, барлық кеуде омыртқаларының жота өсінділерінен, желке байламынан, шүйде сүйегінің жоғарғы желке сызығынан басталып, бұғананың акромиалды

- Арқаның аса жалпақ бұлшықеті, m.latіssіmus, арқаның бүкіл төменгі бөлігін жауып жатады. Төменгі 4-5 кеуде, барлық бел және сегіз көз омыртқаларының жота өсінділерінен, мықын сүйегінің қырқасынан төменгі төрт қабырғалардан басталып, ет талшықтары жолғары латералды бағытталып, жіңішке сіңірге айналып тоқпан жіліктің кіші төмпегіне бекиді. Қызметі: көтерілген қолды түсіреді, иықты ішке айналдырады.

- Жауырынды көтеруші бұлшықет, m.levator scapulae, төрт жоғары мойын омыртқаларының көлденең өсінділерінен басталып, жауырынның жоғарғы бұрышына бекиді. Қызметі:жауырынды көтереді.

- Артқы жоғарғы тісті бұлшықет, m. serratus posterіor superіor, төменгі екі мойын және жоғарғы екі кеуде омыртқаларының жота өсінділерінен басталып, тіс тәрізді ІІ-У қабырғалардың бұрыштарына бекиді. Қызметі: қабырғаларды көтереді.

- Артқы төменгі тісті бұлшықет, m. serratus posterіor іnferіor,арқаның аса жалпақ бұлшықетінің астында жатады. Төменгі екі кеуде жоғарғы екі бел омыртқаларының жота өсінділерінен басталып, тіс тәрізді ІХ-ХІІ қабырғаларға бекиді.Қызметі: төменгі қабырғаларды түсіреді.

- Үлкен және кіші ромб тәрізді бұлшықеттер, mm.rhomboіdeі major et mіnor, төменгі екі мойын және жоғарғы төрт кеуде омыртқаларының жота өсінділерінен басталып, жауырынның медиалды жиегіне бекиді. Қызметі: жауырынды омыртқа бағанасына жақындатады.

 

8. Кеуде торының бұлшықеттері, топографиясы, құрылысығ функиясы, қанмен қамтамассыз етілуі, жүйкеленуі.

Кеуде бұлшықеттері беткей және терең болып бөлінеді:

Кеуденің беткей бұлшықеттеріне жатады:

- Кеуденің үлкен бұлшықеті ,m.pectoralіs major, бұғананың медиалды бөлігінен, төс тұтқасынан және жоғарғы бес-алтыншы қабырғалардың шеміршекті бөліктерінен басталып, тоқпан жіліктің үлкен төмпегінің қырқасына бекиді. Қызметі: көтерілген қолды түсіреді және ішке айналдырады. 

- Кеуденің кіші бұлшықеті, m.pectoralіs mіnor, үшінші-бесінші қабырғалардан басталып, жауырынның құс тұмсық өсіндісіне бекиді.

Қызметі: иық буынын түсіреді.

- Бұғана асты бұлшықеті, m. subclavіus, бұғанадан басталып, бірінші қабырғаға бекиді. Қызметі: бұғананы төмен тартады.

- Алдынғы тісті бұлшықе, m. serratus anterіor, жоғарғы тоғыз қабырғадан тіс тәрізді басталып, жауырынның медиалды жиегіне бекиді. Қызметі: жауырынды әкетеді.

Кеуденің терең бұлшықеттеріне жатады:

- Сыртқы қабырға аралық бұлшықеттер, mm. іntercostales externa, омыртқа бағанасынан қабырға шеміршектеріне дейін қабырға аралықтарын толтырып жатады. Қызметі: қабырғаларды көтереді.

- Ішкі қабырға аралық бұлшықеттер, mm. іntercostales іnterna, ет талшықтары жоғарғы бұлшықет ет талшықтарына қарама-қарсы орналасады, төстен қабырға бұрыштарына дейін қабырға аралықтарын толтырып жатады. Қызметі: қабырғаларды төмен түсіреді.

- Қабырғаларды көтеруші бұлшықеттер, mm. costales levatores, омыртқа бағанасының кеуде бөлігіне жақын орналасады. VІІ-ші мойын және жоғарғы кеуде омыртқаларының көлденең өсінділерінен басталып, қиғаш бағыттала қабырға бұрыштарына бекиді. Қызметі: қабырғаларды көтереді.

Жүйкеленуі: n. pectoralis medialis et lateralis.

Қанмен қамтамассыз етілуі: aa. thoracoacromialis, thoracica lateralis, thoracica superior, rr. Intercostales anteriores

9. Арқаның терең бұлшықеттері: құрылысы және қызметі.

Терең бұлшықеттері:

- Омыртқа бағанасын жазатын бұлшықет,m.erector spіnae, сегізкөзден барлық бел омыртқаларының жота өсінділерінен мықын сүйегінің қырқасынан басталып, шүйдеге дейін созылады. Бұлшықет талшықтарының бекуіне байланысты үш бөлікке бөінеді: мықын қабырғалық,m.іlіocostalіs, қабырғаларға бекиді, ұзына бойлық,m.longіssіmus, омыртқалардың көлденең өсінділеріне бекиді, жоталық,m.spіnalіs, огмыртқалардың жота өсінділеріне бекиді. Қызметі: екі жақты жиырылғанда омыртқа жотасы мен басты жазады, бір жақты жиырылғанда омыртқа жотасы мен басты жиырылған жаққа қарай иеді.

- Бас пен мойынның қайыс бұлшықеттері,m. splenіus capіtіs et cervіcіs, трапеция тәрізді бұлшықеттің жоғарғы бөлігінің астында орналасады. Бес төменгі мойын және алты жоғарғы кеуде омыртқаларының жота өсінділерінен басталып, шүйде сүйегіне және самай сүйегінің емізік тәрізді өсіндісіне бекиді. Қызметі: бір жақты жиырылғанда басты жиырылған жағына қарай бұрады, екі жақты жиырылғанда басты жазады.

- Көлденең-жоталық бұлшықет,m. transversospіnalіs, омыртқа бағанасын жазатын бұлшықеттің астында орналасып, оның талшықтары төмен орналасқан омыртқалардың көлденең өсінділерінен басталып, жоғары орналасқан омыртқалардың жота өсіндісіне бекиді. Бұлшықеттер орналасуына байланысты үш қабаттан тұрады: беткей қабаты жартылай жоталы бұлшықеттен, m.semіspіnalіs; ортаңғы қабаты көпбөлшекті бұлшықеттерден,mm. multіfіdі; терең қабаты айналдырғыш-бұлшықеттерден, mm.rotatores, құралады. Беткей қабатының бұлшықет талшықтары 4-6 омыртқаларды, ортаңғы қабаты 2-4 омыртқаларды, терең қабаты көршілес омыртқаларды аттап орналасады. Қызметі: Тұтас көлденең-жоталық бұлшықет бір жақты жиырылғанда омыртқа бағанасын қарама-қарсы жаққа бұрады, екі жақты жиырылғанда оыртқа бағанасын жазады. 

- Жотаралық бұлшықеттер,mm. іnterspіnales, Көршілес омыртқалар жота өсінділерінің арасында орналасатын ет талшықтары.  Қызметі: Омыртқа бағанасын жазуға қатысады.

- Көлденең аралық бұлшықеттер,mm.іntertransversarіі, көршілес омыртқа-лардың көлденең өсінділерінің арасында орналасатын қысқа бұлшықеттер. Қызметі: бір жақты жиырылғанда омыртқа бағанасының сәйкес бөлігін өз жағына иеді, екі жақты жиырылғанда омыртқа бағанасын вертикалды ұстауға қатысады. 

 

10. Тізе бұлшық еттері. Олардың қанмен қамтамассыз етілуі мен жүйкеленуін көрсетіңіз.

-------------------------------------------

11. Ұйқы безі: топографиясы, бөлімдері, құрылысы, қызметі, қанмен қамтамасыз етілуі мен жүйкеленуі.

 

Ұйқы безі, pancres, асқазан артындаregio epigastrica-да артқы іш қабырғасында жатады, сол бөлігімен сол жақ қабырға астына еніп тұарды. Артқы жағынан төменгі қуыс венаға, сол жақ бүйрек венасы мен қолқаға жанасып жатады. Ұйқы безінің басы- caput pancreatic, ілмек тәрізді өсіндісі, processus uncinatus және денесімен, corpus pancreatis, құйрық cauda pancreatic деп бөлінеді. Бездің басы он екі елі ішекпен қапталып, І бел омыртқа мен ІІ бел омыртқаның жоғарғы бөлігі денгейінде орналасады. Онда денемен шекарасында терең тілік, incisura pancreatic. Алдыңғы беті, facies anterior, ойыс және асқазанға жанасып жатады. Артқы беті, facies posterior, артқы ішкі қабырғасына қараған. Төменгі беті, facies inferior, төмен және сәл алға қарайды. Үш беті үш жиекпен бөлінген: margo superior, anterior et inferior. Бездің жалпы ұзындығы 12-15см. Ұйқыбез түтігі, ductus pancreaticus тік бұрышпен дерлік кео\ліп құятын көптеген тармақатра қабылдайды.

Құрылысы. Құрылысы жағынан күрделі альвеолалық без. Екі құрам бөлігін ажыратады: бездің негізгі массасының сыртқы секреттік қызметі бар, ол секретін шығару түтігі арқылы он екі елі ішекке қарай бөледі; бездің аздау бөлігі- ұйқы без аралшықтары, insulae pancreaticae, деп аталатын түрінде эндокриндік түзілістерге жатады, олар қандағы қант мөлшерін реттейтін инсулинді бөліп шығарады.

Жүйкеленуі: plexus coeliacus et n. vagus.

Қанмен қамтамассыз етілуі: a.pancreaticoduodenalis superior (a.gastroduodenalis-тан), a.pancreaticoduodenalis inferior (a.mesenterica superior-дан), және rr. pancreatici (a.lienalis-тен).

 

12. Өкпелер: топографиясы, бөлімдері, құрылысы(құрылымдық-қызметтік бірлігі),қызметі, қанмен қамтамасыз етілуі мен жүйкеленуі.

Өкпе,pulmones кеуде қуысында, жүрек пен үлкен тамырлардың жанында, омыртқа бағанасының алдыңғы бетінен, кеуде қабырғасының вртқы бетіне дейін созылатын көкірекаралықпен бір-бірінен бөлінетін өкпе қабында орналасады. Әр өкпе pulmo, бұрыс конус пішінді, төмен қараған негізі, basis pulmonis және дөнгелектенген ұшы, apex pulmonisдеп аталады. Ол алдыңғы жағында І қабырғадан 3-4 см жоғары немесе бұғанадан 2-3см жоғары тұрады, артқы жағында VII мойын омыртқасы денгейіне жетеді. Өкпе ұшфнда бұғана асты артериясының жүлгесі, sulcus subclavius, байқалады. Өкпенің үш бетін ажыратады: диафрагмалық беті, facies diaphragmatica, көкет дөңестігіне сәйкес келеді. Кең қабырғалық беті, facies costalis. Медиалды беті, facies medialis, көп жерінде жүрекқаптың ойысын сақтайды. Беттері жиектермен бөлінген: facies costalis пен facies diaphragmatica-ны бөлетін төменгі жиек, margo inferior, facies costalis пен facies medialis-ті бөлетін алдыңғы жиек, facies anterior деп аталады. Әр бір өкпенің медиалды бетінде ортасынан жоғары және артқа қарай өкпе қақпасы, hilum pulmonis, орналасады. Ол арқылы бронхтар, өкпе артериясы мен нервтері кіріп, өкпе веналары мен лимфа тамырлары өкпеден шығады, барығы қосылып өкпе түбірін, radix pulmonis, құрайды. Әр өкпе саңлаулар, fissure interlobares арқылыүлестерге, lobi, бөлінеді. Екі өкпеде де болатын бір қиғаш саңлау, fissure obliquа, жоғарыдан басталып, одан қиғаш көкеттік бетіне түсіп, өкпе затына тереңдей енеді. Ол әр өкпені жоғарғы және төменгі үлестен айырады. Оң өкпеде тағын бір горизанталды саңлау, fissura horizontalis орналасады. Сөйтіп оң өкпе үш үлес болады, lobi superior, medius et inferior. Сол өкпеде тек екі үлесті ажыратады: жоғарғы, lobus superior, төменгі үлес lobus inferior. Сол өкпенің алдыңғы жиегінің төменгі бөлігінде жүректік тілік, fissure cardiac pulmonis sinistri, жатады. Төменнен бұл тілік сол өкпенің тілшігі, lingula pulmonus sinistri-мен шектеледі.

Өкпе құрылысы: басты бронхтар, bronchus principalis, әрқайсысы өкпе қақпасына еніп үлестік бронхтарға, bronchi lobares. Үлестік бронхтар өкпе затына еніп сегменттерін желдететін сегменттік, bronchi segmentales деп аталатын ұсақ, үшінші бөліп шығарады. Бронхтар өз кезегінде дихотомдық жолмен одан да ұсақ 4-ші, 5-ші т.с.с., шамамен 10-11реттік соңғы және тынысалу бронхтарына дейін бөлінеді. Өкпе  сегментері екінші үлесшелерден, lobuli pulmonis secundarii, тұрады. Әр бір үлесшелік бронх үлесшенің ішінде 16-18 жіңішке соңғы бронхшаларға, bronchioli terminalis-ке тармақталады. Сонғы бронхшалар дихотомдық жолмен тыныс алу бронхшаларына, bronchiolii respiratorii, ретіне бастама береді. Оларда альвеолар пайда болады. Тыныс алу бронхшалары көпіршіктер қапшаларымен, sacculi alveolares, aяқталатын көпіршіктер жолдары, ductuli alveolares, радиалды шығады.

Өкпенің қызметтері. Негізгі қызметі-газ алмасу қанды оттегімен байытып, одан көмірқышқыл газын бөліп әкету.

Өкпенің қан айналымы. Веналық қан өкпе артериясы тармақтары арқылы ағып келеді, олардың әрқайсысы тиісті өкпе қақпасына кіріп, бронхтардың тармақталуына сәйкес бөлінеді. Өкпенің ең ұсақ артериялық тармақтары альвеолаларды шырмайтын капиляр торын құрайды.

Артериялық қан өкпеге rr.bronchiales арқылы қолқадан aa.intercostales posteriors-тен және a.subclavia-дан келеді. Олар бронхтар қабырғасы мен өкпе тінін қоректендіреді.

 

13. Өкпеқап: топографиясы, плевральдық қуыс, өкпеқап қойнаулары және олардың маңызы.

 Өкпеқап, pleura, деп аталады ол екі жапырақшадан тұрады: висералды өкпеқап, pleura vesceralis және париеталды, қабырғалық өкпеқап, pleura parietalis.

Висералды өкпеқап өкпенің өзін жауып, өкпе затымен тығыз тұтасатындығы соншалық, тінді зақымдамай алуға болмайды; ол өкпе саңлауларына еніп өкпе үлестерін бір-бірінен бөледі. Өкпенің барлық жағынан қаусыра өкпе қабы өкпенің түбірінде париеталды өкпеқапқа жалғасады.

Қабырғалық өкпеқап өкпенің сірлі қабығының сыртқы жапырақшасы болып табылады. Қабырғалық өкпеқап сыртқы жағымен кеуде қуысы қабырғаларымен тұтасады, ал ішкі бетімен висералды өкпеқапқа қарайды. Өкпеқап ішкі беті мезотелимен жабылған, аздаған сірлі сұйықтықпен ылғалданғандықтан жылтыр болады, ол екі жапырақша арасындағы үйкелісті азайтады. Бір-біріне жанаса жатқан париеталды және висцералды жапырақшалар арасындағы саңлау тәрізді кеңістік өкпеқап қуысы,cavitas pleuralis, деп аталады.

Қабырғалық өкпеқаптың мынадай бөлімдері бар: pleura costalis, diaphragmatica et mediastinalis. Өкпе жиектері өкпеқап шекараларымен сәйкес келмейтін жерлерде олардың арасында өкпеқап қойнаулары, recessus pleuralis, деп аталатын қосалқы кеңістіктер болады. Ең үлкені қабырға-көкет қойнауы, recessus costodiaphragmaticus, көк ет пен қабырға арасында жатады. Қабырға-көкірек аралық қойнау, recessus costomediastinalis деп аталады. Өкпеқап қойнаулары-бұл өкпеқаптың екі париеталды қабықтары арасында жататын өкпеқап қуысының қосымша кеңістіктері.

 

14. Бүйректер: топографиясы, фиксациялаушы аппараты, құрылымдық-қызметтік бірлігі, тостағанша-астаушалық жүйе, қанмен қамтамасыз етілуі мен жүйкеленуі.

 

Бүйрек,ren,(грекше nephros), іш қуысының артқы қабырғасында, ішастардың артында жататын жұп экскреттік несеп шығаратын ағза. Бүйректе жоғарғы және төменгі шеттерін, extremitas superior et inferior, латералды және медиалды жиектерін, margo lateralis et medialis және алдыңғы және артқы беттерін facies anterior et posterior, ажыратады. Латералды жиегі дөңес, медиалды жиегі ішіне ойыс бөлігінде қақпасы hilus renalis, болып табылады, ол арқылы бүйрек артериялары мен нервтері кіреді, вена, лимфа тамырлары мен несепағар шығады. Қақпа бүйрек қойнауы, sinus renalis,деп аталатын бүйрек затына еніп тұратын тар кеңістікке ашылады.

Бүйрек денешігі мен оған жататын өзекшелер бүйректің құрылымдық-қызметтік бірлігін – нефронды,nephron, құрайды. Нефронданесеп түзіледі.

Foramina papillaria арқылы бөлінетін несеп өз жолында несеп қуыққа дейін кіші тостағаншаға, үлкен тостағаншаға, бүйрек түбегі, несеп ағар арқылы өтеді.

Кіші тостағаншалар, calyces renalis minoris,  саны 8-9-ға жуық, бір шетімен бір-екі, кейде үш бүйрек бүртігін қамтиды, екінші шетімен үлкен тостағаншалардың біреуіне құйылады. Үлкен тостағаншалар, calyces renalismajorеs, әдетте екеу болады: жоғарғы және төменгі. Бүйрек қойнауында үлкен тостағаншалар бір бүйрек түбегіне,pelvis renalis қосылады, ол қақпа арқылы бүйрек тамырлары артынан шығып, төмен бұрылып, бүйрек қақпасынан төмендеу дерлік несепағарға ауысады.

 

15. Несеп шығарушы өзек: ер және әйел организміндегі топографиясы мен құрылысының ерекшеліктері.

Несепағар,ureter- ұзындығы 30 см-ге жуық түтік. Диаметрі 4-7 мм. Несепағар түбектен тікелей ішастардың артқы жағымен төмен және медиалды жүріп, кіші жамбас астауға, сол жерден несеп қуық түбіне келіп, оны қиғаш бағытта тесіп өтеді. Несепағарда pars abdominalis-linea terminalis арқылы, оның кіші жамбас астау қуысына иілетін жеріне дейін және pars pelvina –бөлігін ажыратады. Несепағардың қуысы барлық жерде бірдей емес, мынадай тарылатын жерлері бар: 1) түбектің несепағарға ауысатын жерінде; 2)pars abdominalis және pelvina аралық шекарасында; 3) pars pelvina бойында және 4) несеп қуық қабырғасы қасында. Әйелдерде несепағар еркектердікіне қарағанда 2-3 см қысқа және оның төменгі бөлігінің ағзаларға қатынасы басқаша. Әйел жамбас астауы қуысында несепағар анабездің бос жиегі бойымен жүріп, содан соң жатырдың жалпақ байламының негізінде жатыр мойнынан латералды жайғасып, қынап пен несепқуық аралығына өтіп, оның қабырғасын қиғаш бағытта теседі.

Құрылысы. Қабырғасы үш қабықтан тұрады: сыртқы- дәнекер тіннен, tunica adventitia, ішкі- шырыш бездері бар ауыспалы эпителимен жабылған tunica mucosa: дәнекер мен шырышты қабаттар арасында бұлшықеттік қабат, tunica muscularis орналасады. Бұлшықеттік қабық ішкі-бойлық және сыртқы көлденең қабаттардан тұрады, олар несептің қуықтан несепағарға кері ағуына кедергі жасайды. Несепағардың несепқуыққа құяр жерінде үшінші, ең сыртқы бойлық бұлшықеттік қабаты бар, ол несеп қуық бұлшықетімен тығыз байланысқан және несептің қуыққа ағып келуіне қатысады.