Ежелгі Египет мектебі 8 страница

Коммунистік партия мен Совет өкіметі КПСС XXV съезімен СССР Конституциясында белгіленген қағидаларды басшылыққа ала отырып жас ұрпақтарды оқыту мен тәрбиелеуді жетілдіре түсуге бағытталған шараларды жүзеге асырды. Еліміздегі оқу-тәрбие мекемелерінің жұмысын жетілдіре түсуде КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің «Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жақсарта түсу туралы» 1977 жылғы декабрьдегі қаулысының мәні өте зор. Қаулыда совет мектебінің табыстары өте жоғары бағаланған, сонымен бірге кейбір оқу программалары мен оқулықтардың артық информациямен, оқуға қажетті емес материалдармен ауырлатылғандығы, бұл жағдай оқушыларда өзінше творчестволық жұмыс істеу дағдыларын дамытуға қиындық келтіретіндігі атап көрсетілген. Сабақтың мүмкіндігінің толық пайдаланылмайтыны, оқыту мен тәрбиелеудің бірлік принципі, табанды түрде жүзеге асырылмайтыны аталған. Қаулыда оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің барлық міндеттері белгіленген. Әсіресе тәрбие жұмысын жақсарта түсуге, алдымен жастарды материалдық өндіріс саласында жұмыс істеуге даярлау мәселесіне ерекше көңіл бөлінген. Бұл міндет кәсіби бағдар беруді жақсарта түсуді талап етеді, ол үшін оқушылардың жақын жердегі өндіріс орындарында қоғамдық пайдалы еңбекке араласуын ұйымдастыру қажет, жоғары кластарда еңбекке даярлауға арналған сағат санын көбейту, еңбекке даярлау ісімен шұғылданатын мұғалімдермен мектепті қаамтамасыз ету қажет. Қаулыда аудандық оқу бөлімдерінде еңбекке даярлау ісімен шұғылданатын арнайы инспектордың болуы белгіленді.

КПСС XXV съезі мен СССР Конституциясы белгілеген социалистік мектепті дамыту программасын жүзеге асыруда КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің 24 ноябрь 1977 жылғы № 1029 және Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Советінің 2 январь 1978 жылғы № 4 қабылданған қаулыларында оқушыларды оқулықтармен тегін қамтамасыз ету жөнінде ерекше атап етілген.

1981 жылы февраль — март айларында өткен КПСС XXVI съезі совет халқының алдына «Халық ағарту жүйесін одан әрі дамытуды, елімізді мамандар және маман жұмысшылармен қамтамасыз ету қажеттілігін толығынан орындауды» жүзеге асыру міндетін қойды. Съезд оқушыларға еңбек, моральдық және эстетикалык, тәрбие берудің формалары мен әдістерін жетілдіре түсуге ерекше көңіл бөлді. Жалпы білім беретін мектептердің даярлық класына балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшудің негізін жасау қажет деп көрсетілді. Күні ұзартылған мектептердегі (топтардағы) балалардың санын 1986 жылы 13,5—14 миллиоиға жеткізу талап етілді. Жалпы білім беретін мектептердегі оқушыларды тегін оқулықтармен қамтамасыз етуді аяқтау міндеті белгіленді.

Партия мен үкіметтің жоғарыда аталған қаулыларына сай республикамызда мектеп жүйесі реттелді. Мектеп жанындағы иитернаттар мен мектеп-интернаттардың өсуіне жете көңіл бөлінді. Оқу күні ұзартылған мектептер мен топтарда оқитын балалар саны өсті. Балалар орыс және қазақ тілінде оқитын мектептермен қатар республикада өзбек, ұйғыр және тәжік тілінде оқитын мектептер жаңа оқу программаларының талабына сай оқушыларға жүйелі, тиянақты білім беру ісін жүзеге асыруда. Жеке пәндерді тереңірек оқытатын мектептермен қатар Алматы қаласында физика-математика мектебі осы пәндерден жүйелі білім беру ісін жүзеге асыруда.

Жалпы білім беретін мектептердің оқу-материал базасын жақсартуға, кабинеттік жүйеге көшуге байланысты мектептерді техниканың оқу құралдарымен жабдықтау мәселесіне жете көңіл бөлінуде.

Ғылыми-техникалык, прогресс, халық шаруашылығының интенсивті дамуы жалпыға бірдей міндетті орта білім беру ғана емес, орта білім мазмұнын ғылым жетістіктеріне сай жетілдіруді қажет етті. Осыған орай республика мектептері жаңа оқу программасын игеру және жаңа оқулықтармен жұмыс істеуді жүзеге асыруда көп еңбек етуде.

Республика мектептерінде оқушыларды еңбекке баулу мәселесіне де көп көңіл бөлінеді. Кейінгі жылдары мектепаралық оқу-өндірістік комбинаттар ашылды. Сонымен қатар оқушылардың өндірістік бригадаларының саны көбейді. Республикада 18 педагогика институттары және 28 педагогика училищелері мұғалімдер даярлайды. Мұғалімдердің білімін жетілдіру ісімен орталық, облыстық және Алматы қалалық мұғалімдердің білімін жетілдіру институттары шұғылданады. Бұл іске аудандық, қалалық методикалық кабинеттер де атсалысады. Республика мұғалімдерінің ішінде 8 мұғалімнің Социалистік Еңбек Ері, 4 мұғалімнің «СССР халық мұғалімі» атақтары бар.

Социалисттік елдердегі мектеп және оқу-ағарту ісі

Социалистік елдер өз дамуларында коммунистік құрылысты кеңінен өрістетіп отырған СССР-дің шешуші мол тәжірибесін пайдалануда. Осы тәжрибеге негізделе отырып, Европа мен Азиядағы социалистік елдерде тым қысқа мерзімнің ішінде бүкіл халық ағарту жүйесіне түбірінен терең әлеуметтік өзгерістер енгізілуде.

Социализм елдерінің оқу-ағарту ісі мен мектептерінің даму негізінде бүкіл социалистік жүйеге тән жалпы заңдылықтар бар. Бұл заңдылықтар әр елдердің тарихи, ұлттық ерекшеліктерін, қалыптасқан дәстүрлерін ескеру арқылы жүзеге асырылуда.

Социалистік елдерде оқу-ағарту жүйесін ұйымдастырудың мынадай принциптері: мектептің мемлекеттік болуы, білімнің діннен асыратылуы, мектеп жүйесінің тұтастығы, оқуды жалпыға бірдей және міндетті түрде, ақысыз, ана тілінде жүргізу, білімні өмірмен ұштастырылуы қалыптасқан. Барлық социалистік елдерде міндетті оқудың мерзімі ұзартылған, бұл елдердің көпшілігінде орта білімді міндетті ету шаралары белгіленіп отыр.

Барлық социалистік елдерде аз ұлттарға оқу-ағарту саласында тежеу жасау жойылды.

Мектептердің барлық түрінде оқу мазмүны түбірлі өзгерді; оқу программалары мен оқулықтар ғылыми негізде қайта құрылды. Жаңа мектеп оқушыларға материалистік көзқарасты қалыптастыруда. Оқу-ағарту жүйесінің ескі буржуазиялық-помещиктік жүйесі жойылды. Социалистік елдерде толық демократиялық негізде халық ағарту ісі қайта құрылды. Жаппай міндетті, тегін оқу іске асырылуда; мектептің, оқушылардың және мұғалімдердің саны өсуде, оқу-ағарту ісіне жұмсалатын қаржының мөлшері артты. Ересектер арасында сауатсыздық жойылды.

Венгрия халық республикасында сегіз жылдық мектепке 1960 жылы мектеп жасындағы балалардың 98 проценті тартылды. Болгария халық республикасында 7—15 жастық арасындағы барлық балалар міндетті түрде жаппай оқитын болды. Мектеп әр халықтық ана тілінде ашылуда. Мысалы, Болгарияда цыган мектептері, Польшада белорусс, украин мектептері осы тілдерде оқытылады.

Халықтық үкімет орнағанға дейін Болгарияда бір миллионнан астам адам сауатсыз болды. Әсіресе аз ұлттар түгелдей дерлік сауатсыз еді. Мысалы, цыгандардың 95 проценті сауатсыз болатын. Қазір социалистік Болгария жаппай сауатты елге айналды.

Венгрия халық республикасында оқушылардың әлеуметтік құрамы мүлдем өзгерді. Жұмысшылар мен шаруалардың балалары орта және жоғары мектептерде оқуға мүмкіндік алды. Венгрияда да сегіз жылдық мектеп жаппай міндетті болды. Оның 4 жылы төменгі кластар, ал 4 жылы жоғары кластар болып бөлінді. Бұл мектепті бітіргендер жалпы білім беретін гимназияға, техникумдар мен училищелерге түсіп оқитын болды.

Польшада 7-—18 жастағы балалар үшін 11 жылдық мектеп ашылды. Ол жеті жылдық бастауыш мектептен және 4 жылдық лицейден құрылды. 1950 жылы лицейге оқуға түскендердің 39,2 проценті жұмысшының, 30,8 проценті шаруалардың және 24 проценті еңбекші интеллигенцияның балалары болды. Мұндай жетістікке жетуде орта мектеп жанынан интернат ашудың, стипендия берудің, жұмысшы мен шаруаның балаларына арнаулы бөлім ашуды әсері зор болды. Польшада 1949 жылы сауатсыздықты жою туралы заң қабылданды. Қазір сауатсыздық негізінен жойылды.

Қазіргі Болгарияда балабақшалардан (3—7 жас), негізгі сегіз жылдық мектептен (7—16 жас) және осы мектеп негізінде құрылған үш жылдық политехникалық гимназиядан тұратын оқу-ағарту жүйесі қалыптасты. Онымен қатар сегіз жылдық және он жылдық мектептер негізінде жұмыс істейтін техникумдар бар. Техникумдар мен жоғары оқу орындарында күндізгі, кешкі және сырттан оқитын бөлімдер жұмыс істейді.

Венгрияның оқу-ағарту жүйесінде мектепке дейінгі тәрбие мекемелері, жаппай міндетті оқыту мектептері, орта мектеп, арнаулы техникалық мамандық беретін мектептер және жоғары оқу орындары бар. Мектеп жүйесінің негізі сегіз жылдық мектеп болды. 4 жыл мерзімді орта мектеп, жалпы дәрежелі білім беретін гимназия қоғамдық және реалдық бөлімдерден құралады. Сонымен бірге жастар керкемөнер және музыкалық гимназия, индустриалдық, экономикалық, ауыл шаруашылық, құрылыс және т. б. техникумдарда оқиды.

Германия демократиялық республикасында балалар жалпы дәрежелі политехникалық орта мектепте оқиды. Оның төменгі басқышы I—IV кластан, орта басқышы V—X кластан тұрады,

Арнаулы орта оқу орындары 10 жылдық мектеп негізінде құрылды.

Монголия Халық Республикасында 8—16 жастық арасындағы балалар үшін міндетті тегін оқу белгіленді. Монголияда университет, ауыл шаруашылығы, экономикалық, медицина және физкультура институттары жастарға білім беруде.

Румынияда жалпы дәрежелі білім беретін міндетті мектеп; сегіз жылдықтың көлемінде. Ал орта мектеп (лицей) 12 жылдық Орта мектеп қоғамдық ғылымдарды оқытатын және реалдық болып екіге бөлінеді.

1965—1966 жылы Румынияда жоғары оқу орнының саны 47-ге жетті, олардың төртеуі университет.

Польшада мектептің; бірінші басқышы сегіз жылдық мектеп міндетті оқуға айналды. Бұл мектепті бітірушілер не жалпы білім беретін орта мектепте, не арнаулы білім беретін мектептерде оқитын болды.

Орта мектеп (лицей) IX—XII кластардан тұрады. Лицейлердің жүзге жуығы селолы жерлерде.

Польшада 8 университет, 10 политехникалық, 7 ауыл шаруашылығы, 6 зкономикалық институттар, 10 медицина академиясы, 4 жоғары педагогикалық мектептер жұмыс істейді.

Чехословакияда мектеп жүйесінің алғашқы бөлімі тоғыз жылдық мектеп, мұнда 6—15 жастағы балаларға оқу міндетті саналады. Бұл мектепте жалпы және политехникалық білім беріледі.

Мектептің кейінгі басқыштарында жалпы орта және арнаулы білім берілу көзделеді. Чехословакияда арнаулы білім беру кең дәрежеде қойылған. Елде 280 мамандықтан кәсіби жұмысшылар, қызметкерлер даярланады. Жалпы білім беретін толық орта мектепте физика-математика, химия-биология және қоғамдық білім беру белгіленген.

Социалистік елдерде орта мектептер негізінен үш түрлі:

1. Бір текті толық орта мектептердің жоғары кластары. Мысалы, Чехословакияда 12 жылдық орта білімге көшуге-байланысты толық орта мектептердің X—XII кластары жұмыс істейді. ГДР мен Болгарияда біртіндеп 12 жылдық мектептерде көшу зақының қабылданылуына сәйкес, IX—XII кластар бар.

2. Орта мектептер өз алдына жеке оқу орны болып есептеледі. Мысалы, Венгрия гимназиялар міндетті мектептермен байланыспаған, олар өз алдына 4 жылдық дербес оқу орны болып саналады, ал Полышада осындай бағытта 4 жылдық лицейлер оқу ісін жүргізуде.

Социалистік елдердің барлығында да жас өспірімдерге коммунистік тәрбие беру жөніндегі марксистік-лениндік ілімге негізделген жаңа мектепті құру ісі кеңінен өрістетілген. Мектептерде марксизм-ленинизм шығармалары кеңінен таратылған. Социалистік елдер халықтарының достығы мен ынтымағы мейлінше беки түсуде, осыған байланысты оқу орындарында интернационалистік тәрбиеге ерекше көңіл бөлінуде, дүние жүзілік бай совет мәдениетінің озық қазыналарыман қарулану мақсатында орыс тілін терең үйрену міндеті іске асуда.

Жастарды өз Отанына және бірінші социализм елі — СССР-ге шын берілгендік сезімі мен сүйіспеншілікке тәрбиелеу жұмысы мағыналы және мазмұнды жүргізілуде.

Социалистік елдерде педагогикалық және мектеп тәжірибесін алмасу ісі, педагогтар байланысы мейлінше өрістеген. Педагог ғалымдар және мүғалімдер арасына атақты совет педагогтары Н. К. Крупскаяның, М. И. Калининнің, А. С, Макаренконың, М.П. Блонскийдің, С. Т. ІПацкийдің шығармалары кеңінен тарауда.

Совет Одағы социалистік лагерьдегі елдерге жаңа адамды тәрбиелеуде, коммунизм үшін, бейбітшілік үшін күресте нағыз халық ағарту мен мәдениеттің үлгісін көрсетуде.

10-лекция Қазақстандағы ХІХ-ХХ ғғ.білім беру мен педагогика ғылымы. Ғасырлар тоғысындағы білім беру жүйесі

1. Қазақстанда қазақ мектептер жүйесінің пайда болуы мен дамуы.

2.Ы.Алтынсаринның педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі

3.Ш.Уалихановтың ағартушылық идеялары.

4.Абай Құнанбаевтың тәлімдік-тәрбиелік ойлары.

5.XXғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамуы.

Лекция мақсаты: XXғасырдың бас кезіндегі қазақстандағы мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы толық мағлұмат беу.

Лекция мәтіні: Ыбырай Алтынсарин (1841—1889)

Қазақ халқы мәдениетінің тарихынан көрнекті орын алатын қайраткерлерінің бірі, халқымыздың мақтанышы, демократиялық бағыттағы ағартушы, тұңғыш педагог, ақын-жазушы Ыбырай Алтынсарин орыс халқының кең арналы білім бұлағынан сусындады. Өзінің алған білімін туған халқына тарту етіп, қазақ елі үшін оқу-ағарту саласында игі еңбек сіңірді. Ол ағартушылық алғашқы қадамынан-ақ қазақ халқының келешегі ұлы орыс халқының өмірімен, оның мәдениетімен тығыз байланысты екенін ашып айтты. Қазақ халқының дарынды перзенті Ы.Алтынсарин аса күрделі тарихи кезеңде, патша үкіметі Шығыс халықтары арасында қатаң отарлау саясатын жүргізіп жатңан кезеңде өмір сүрді. Қазақ халқы өзінің қоғамдық-экономикалық дамуы жағынан өте артта қалған еді. Бұл- қазақтың кең сахара даласында нағыз патриархалдық әдет-ғұрыптар үстем болып тұрған кез болатын. Ыбырай Алтынсарин XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының алдыңғы қатарлы ой-пікірлерін уағыздаушылардың бірі болды. Ы.Алтынсариннің ағартушы және педагог ретінде қазақ халқының тарихи даму жолына үлкен үлес қосарлықтай творчестволық еңбек етуіне орыс халқының прогресшілдік ықпалы көп көмегін тигізді. Бүл қағида Қазақстан үшін де солай еді. Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын, әсіресе Ушинскийдің педагогикалык; мектебінің жаңалықтарын творчестволық жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашып, жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан адамгершілік туын көтеріп, көптеген педагогикалық бағалы мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның тамаша өлеңдері мен әңгімелері де бар. Бірақ ол - ең алдымен ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның мақсатына, сол ағартушылың-педагогтық істеріне бағынған. Әңгімелер мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне арнап, оқу құралдары мен оқулықтарына енгізген.

Ыбырай Алтынсарин қазіргі Қостанай облысының бұрын-ғы Обаған (қазіргі Затобол) ауданында 1841 жылы 20 октябрьде туды. Ыбырайдың жас кезінде әкесі Алтынсары қайтыс болады да, бала үлкен әкесі Балғожаның қолында өсіп, тәрбие алады. Балғожа баланы Орынборда ашылатын болып ұйғарылған жеті жылдық мектепке алдын ала жаздырып қояды. 1850 жылғы августың 22 күні 9 жасар немересі Ыбырайды Орынбор қаласындағы сол жеті жылдың мектепке оқуға түсіреді.

Бұл — қазақ феодалдарының балалары үшін, олардың ішінен патша өкіметіне сенімді чиновниктер даярлап шығару мақсатына арналып ашылған мектеп еді, сонымен бірге ол қазақ даласында орыс тілінде оқытатын тұңғыш мектеп болып саналатын.

Ыбырай — зейінді, терең ойлы, әр нәрсені өзінше топшылағыш оқушылардың бірі болды. Ол оқытушылар берген сабақтармен ғана қанағаттанып қалмады, ер жете келе өз бетімен озат пікірлі кітаптардан сабаң ала бастады, ол кітаптар Белинский мен Герценнің, Чернышевский мен Добролюбовтың, орыстың ұлы ақындары, жазушы классиктері Пушкин мен Лермонтовтың, Крылов пен Гогольдің, тағы басқаларының көркем тілді, озат ойлы шығармалары еді. Мұнымен бірге Ыбырай Шығыстың Фердоуси, Низами, Новаи сияқты ұлы ақындарының шығармаларымен танысты. Ол 1857 жылы мақтаулы оқушылар қатарында жоғарғы айтылған мектепті бітірді.

Мектеп бітіргеннен кейін Ыбырай халық ағарту жұмысын таңдады. Бірақ оның ағарту саласында істесем деген мақсаты бірден орындалмады. Өйткені ол кезде қазақ даласында ашылған даяр тұрған мектеп әлі жоқ та еді. Ыбырай амалсыздан Орынбордың облыстық басқару мекемесіне тілмаштың кызметке қалдырылды. Біраң оны чиновниктік жұмыс қанағаттандырмады, арманы — бар күшін алдағы күнде өз халқын ағарту ісіне жұмсау еді. Шекара комиссиясында тілмаш болып қызмет атқара жүріп, қазаң арасында мектеп ашу жолында Ыбырай көп еңбек сіңірді. Ол бұл жөнінде тиісті орындардың алдына мәселелер қойды, өз халқын үгіттеумен болды. «Мектеп — қазақтарға білім берудің басты тұтқасы... Үміт мектепте, қазақ халқының келешегі мектепке байланысты»,— деп жазды ол.

Ыбырай Алтынсарин мектеп ашу дайындығына кіріскен кезде-аң «Қазақ халқы менен көп үміткер»,— деп өзінің халық алдындағы жауапкершілігін түсінді. Алайда жергілікті әкімшілік пен патша үкіметінің оқу-ағарту министрлігі мектептерді ашуға ешқандай материалдық көмек көрсетпеді. Ыбырайға халық көмегіне ғана сенуге тура келді. Даланы дамылсыз аралап, ауыл басшыларымен үздіксіз кеңесе жүріп, Алтынсарин ақыры өз мақсатының алғашқы ұшқынын тек 1864 жылы ғана көрді. Бұл жылы Торғайда қазақ балаларына арналған 14 балалық шағын интернаты бар бастауыш мектеп ашылды. Ыбырай Алтынсарин әуелі бастауыш мектептің мұғалімі, кейін Торғай облысының қазақтар үшін ашылған мектептері бойынша инспекторы қызметін атқарды. Оның педагогикалық игі қызметі осыдан басталды.

1879 жылдан бастап Ыбырай Алтынсарин қазақ даласындағы мектептер жұмысын басқаратын Торғай облыстық халық ағарту инспектрі болып жүмыс істеді. Оқу инспекторы больш жұмыс істеп жүргенде Ыбырай алдыңғы қатарлы орыс педагогтарының оқыту әдісін өзінің педагогтық, оқытушылық тәжірибесіне ұштастыра отырып, ортаға салды.

Қазақ халқының тарихында Ыбырай Алтынсарин ерекше роль атқарады. Ол қазақтың түңғыш педагогы, қазақ даласында бірікші рет мектеп үйымдастырып, қазақ жастарына білімнің есігін ашты. Он жыл бойы Торғай облысының оқу инспекторы болып түрған кезінде қазақ аулының шаруашылық және әлеуметтік ерекшеліктеріне сәйкес, көшпелі ауылдық қалаларда уездік мектептер ашып, хал-ауқатына қарамастан, бұқара халықтың балаларын оқыттырып, білім ордасының іргесін қалады. Сонымен қатар оның Ырғыз қаласында грузин халқының көрнекті педагогы Я. С. Гогебашвили, армян педагогы Г. Агаян, Й. Н. Ульяновтың досы чуваш педагогы И. Я. Яковлев, азербайжан педагогы Рашид Эфендиев, татар педагогы Каюм Насыри т. б. сияқты Ыбырай да өз халқын мәдениетке жеткізудің бірден-бір жолы халқына орыс тілін насихаттау, орыс халқымен достықты тереңдету деп түсіндірді.

Ыбырай Алтынсарин жастарды өнер-білімге, мәдениетке үндеуде өзінен кейінгі ұрпаққа сарқылмас мол мұра қалдырды.

Бұл күнде қазақ халқы өзінің өткен заманда халқының болашағы үшін күрескен, жастарды алғаш рет өнер-білімге үндеген таңдаулы ұлдарының бірі — Ыбырай Алтынсаринді әр уақытта да есте ұстайды.

Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұралары ұлттық педагогика ғылымының алтын қорына қосылған елеулі үлес болып табылады.

Шоқан Уәлиханов (1835—1865)

Шоқан Уәлиханов — қазаң халқының тарихында өз елінің болашағын дұрыс болжап, сеніммен алға қараған, езілуші-лердің мүддесін ңорғаған тұңғыш демократы болды.

Шоқан орыстың XIX ғасырдағы озат ойшылдары, револю-ционер демократтары Белинский, Чернышевский, Добролю-бовтардың идеяларынан рухани нәр алды. Біраң ІІІоқан ол ұстаздарының дәрежесіне көтеріле алған жоң.

Шоңан — қазақ халқының шын мәнісіндегі тұңғыш ғалы-мы, оның ғылыми жұмысқа қүмарлығы және оған икемділігі кадет корпусында оқып жүрген кезінде-аң белгілі бола бастай-ды. Бүған Г. Н. Потаниннің мына сездері-дәлел бола алады: «14 — 15 жастағы Шоцанға кадет корпусыныц бастыцтары бодеп царайтын... Шоцан ол кезде аса көп оцитын. Бүл кеп оцуы оның сыншылдыц цабілетін өсір-ді. Оныц адамгершілік мәселесі және кейіннен езінің маманды-гы болып кеткен шығыс фило-логиясы жөніндегі пікірлері біз-ді таң цалдыратын».

Шоқан өз халқының тарихы-на, мәдениетіне, ауыз әдебиеті-нің нұсқаларына ерекше көңіл бөлді. Ол өзінің жинаған мате-риалдары туралы былай деп жазды: «Этнографиялық

очерктер, статистік мәлімет-тер, тәрихи хабарлар, үйсіндер мен қырғыздардың халықтық әдебиетінің ескерткіштерін бір-неше дәптер етіп жаздым». Орыс жолдастары мен достары Шоқан қайтыс болғаннан кейін оның жарияланбай қалған еңбектерін жинап бастырды. Шоқанның шығармалары 1904 жылы Петербургте академик Н И Веселовскийдің редакциясымен басылып шықты.^Осы кітаптың алғы сөзінде академик Н. И. Веселовскии былаи деп жазды- «...Шоцан Уэлиханов Шыгыстану элемшщ үстгнен күйрыцты жүлдыздай жарц ете цалды. Орыстың Шығысты зеюттеиші галымдарының барлыгы да оны ерекше бір цүбы-лыс деп танып, одан түрік халыцтарының тағдыры туралъі үлы және маңызды жаңалыцтар ашуды күткен еди Ырац Шоканның мезгілсіз өлімі біздің бүл үмітімізді үзіп кетті».

Бүл ғалым Шоқанға берілген әділ баға еді. ІПоқан тарихшы, географ, этнограф, әрі ауыз әдебиетін жинап зерт-теуші болды. Ол тек өз халқының гана емес, Орта Азия және Шығыс халықтарының да тарихын, мәдениетш, әдебиетш зерттеді Өзі билеуші таптың ортасынан шыққанымен, Шоқан қалың бұқараның аяусыз ңаналып отырғандығын көре білді, халықтың ой-тілегін, арман-мүддесін ңорғады, қазаң дала-сындағы басқарушылық тәртіптің өзгеруш қалады. Мұның барлығы да Шоқанның демократтығын сипаттаи түседі.